مورس^[۲۶]و همکاران (۲۰۱۳) برای ۴۳۰۰ کلمه عمدتا اسم صفت قید و افعال انگلیسی برای دو گروه بلژیکی و انگلیسی هنجاری از خوشایندی و انگیختگی و غلبه با بهره گرفتن از پرسشنامه SAM ارائه شده است که همبستگی معناداری بین ارائه­ گزارش دو گروه مذکور به دست آمد.

مطالعه­ کلمات از آنجایی که قادر به کنترل شناختی آن‌ ها با چندین ابزار شناخته شده هستیم و برای تحت تأثیر قرار دادن پردازش شناختی به طور عینی به کار می­رود آسان است (سودرهلم^[۲۷] و همکاران، ۲۰۱۳).
گیلت^[۲۸] و همکاران (۲۰۱۲) مطالعه ای انجام دادند و در آن انگیختگی و خوشایندی-ناخوشایندی ۸۳۵ کلمه فرانسوی را با بهره گرفتن از پرسشنامه SAM بین افراد جوان، میانسال، و بزرگسالان مورد مطالعه قرار دادند.
فقه^[۲۹] و همکاران (۲۰۱۲) هنجار های عاطفی ۳۸۰ کلمه اسپانیایی را به دست آورد. پژوهش وی با هدف کمک به پژوهشگران در به­کار بردن کلمات هم معنی مناسب و با دقت بالا با حجم نمونه ۵۰۴ آزمودنی با موضوع اشیا،حیوانات و مردم در این امر انجام شده است.
سوارز^[۳۰] و همکاران (۲۰۱۲) برانگیختگی، خوشایندی و غلبه­ ۶۰ کلمه انگلیسی را با کلمات پرتغالی اروپایی با بهره گرفتن از پرسشنامه SAM با نمونه ۹۵۸ دانشجوی بومی به روش مدادکاغذی و اینترنتی تطابق دادند پژوهشگران در این پژوهش زبان و فرهنگ آزمودنی­ها را نیز مطالعه کردند و به این نتیجه رسیدند که فرهنگ و جنس نقش موثری در تفاوت در پاسخ دهی دارد .
ایلولا^[۳۱] و همکاران (۲۰۱۰) هنجار هیجانی ۲۱۰ اسم انگلیسی بریتانیایی و فنلادی از ۱۳۵ انگلیسی زبان و۳۵۰ فنلاندی زبان انجام دادند و نتیجه را با فهرست لغات هیجانی انگلیسی و لغات تابوی جان شوایز^[۳۲] تطبیق دادند بین دو زبان به لحاظ برانگیختگی ارتباط معنی­داری وجود داشت.
وی ام ال اچ^[۳۳] و همکاران (۲۰۰۹) تعداد ۷۰۰ کلمه از۲۲۰۰ کلمه از فهرست لغات هیجانی و عاطفی برلین را با ۲۰۰آزمودنی با طیف ۷ تایی۳- (بسیار منفی) تا ۰ و صفر تا ۳+ (بسیار مثبت) در مورد برانگیختگی و خوشایندی مورد بازبینی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که هر چه کلمات به سمت منفی تر و مثبت تر سوق پیدا کنند برانگیختگی بیشتری دارند به عبارتی رابطه­ U شکل بین برانگیختگی و خوشایندی لغات مشاهده گردید همچنین مشخص شد که کلمات منفی نسبت به کلمات مثبت برانگیختگی بیشتر ایجاد می­ کنند.
گقوون^[۳۴] و همکاران (۲۰۰۸) ویژگی‌های ۲۰۰ کلمه را در افراد جوان و بزرگسال مورد مطالعه قرار دادند. مطالعه­ کلمات و ویژگی آن‌ ها در سنین مختلف هدف پژوهش بود.
در پژوهشی بردلی^[۳۵] و همکاران (۱۹۹۹ ) که پایه و اساس هنجار یابی برانگیختگی و خوشایندی کلمات را بنا نهاد و با عنوان بررسی هنجارهای عاطفی برای کلمات انگلیسی پرداخت. با بهره گرفتن از پرسشنامه SAM به هنجاریابی انگیختگی، خوشایندی-عدم خوشایندی، کنترل پرداخته شده بدین ترتیب فهرستی از کلمات به لحاظ عاطفی هنجاریابی شده‌اند.
ردوندو^[۳۶] و همکاران (۲۰۰۷) به تطابق هنجارهای هیجانی و عاطفی کلمات اسپانیایی با هنجار عاطفی کلمات انگلیسی پرداخت. او در پژوهش خود ابعاد سه‌گانه هیجان یعنی خوشایندی- ناخوشایندی، غلبه و انگیختگی را در نظر گرفت.
در پژوهشی که توسط کاویانی پورناصح و گلفام ، (۱۳۸۴) با عنوان تقابل واژه­ های هیجان و شناخت در لغت­نامه­ های زبان در پی آن بودند تا واژه های مرتبط با هیجان و شناخت را در لغت نامه های معتبر زبان فارسی (معین، عمید و معاصر فارسی امروز )نسبت‌های خوشایندی/ناخوشایندی، جسمی/غیر جسمی و رایج/غیر رایج این واژه‌ها را تعیین کند. آن‌ ها دریافتند که جنبه های عناصر روان­شناختی مورد هدف در مطالعه‌ی (هیجان و شناخت) متفاوتند و در تقابل با یکدیگر قرار دارند و در فرهنگ نامه های مختلف این جنبه‌ها متفاوت هستند.
بنسافی^[۳۷] و همکاران (۲۰۰۳) در پژوهشی برای اندازه گیری هیجان از مقیاس آدمک SAM استفاده نمودند. آن‌ ها تفاوت‌های معنایی را هم در پژوهش خود لحاظ نمودند.

فصل سوم

 

روش پژوهش

 

مقدمه

انجام پژوهش علمی مستلزم داشتن برنامه ای مشخص و روشن است تا پژوهشگر بتواند بر اساس آن مسیر پژوهش خود را طی نماید تا بتواند در نهایت به درستی و با دقت بیشتری به آزمودن فرضیه یا فرضیه های خود بپردازد. در این فصل به بررسی نوع پژوهش، روش اجرا، جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری، ابزارهای پژوهش، شیوه اجرای پژوهش و چگونگی تحلیل داده‌ها و اطلاعات پرداخته خواهد شد.

۳-۱ مراحل اجرای طرح

 

۳-۱-۱ نوع مطالعه

این پژوهش از نوع بنیادی-کاربردی، توصیفی-تحلیلی و پیمایشی است.

۳-۱-۲ جامعه مورد مطالعه و حجم نمونه

جامعه­ آماری این پرسشنامه افراد ۱۸ تا ۴۰ ساله­ی فارسی زبان کل کشور که یک ماه پیش از آزمایش اتفاق استرس‌زای (در جدول توزیع استرس) خوشایند و ناخوشایند گزارش نکردند.

حجم نمونه

با بهره گرفتن از فرمول کوکران با ضریب اطمینان ۰۵/۰ حجم نمونه _ و به این دلیل که حجم جامعه (افراد بزرگسال فارسی زبان که یک ماه اخیر اتفاق استرس‌زای خوشایند و ناخوشایند نداشته­اند، نامشخص می‌باشد _در بررسی این پژوهش ۳۸۴ نفر خواهد بود اما با نظر استاد راهنما و چون این پژوهش بر آن نیست تا تعمیمی صورت دهد و همچنین به علت طولانی بودن پرسشنامه و عدم همکاری بسیاری از افراد _ هر آزمودنی باید به ۵۸۲ کلمه و عنوان پاسخ می­داد­_ مطالعه در سطح کوچکی با ۱۴۳ آزمودنی مورد آزمون صورت گرفت.

۳-۱-۳ معیار های ورود به مطالعه

افراد بین ۱۸ تا ۴۵ ساله
افرادی که در منزل به فارسی تکلم می‌کند
تا پیش از یک ماه گذشته اتفاق استرس‌زای (در جدول توزیع استرس) خوشایند و ناخوشایند گزارش ننموده باشند
تمایل شخصی به شرکت در پژوهش داشته باشند

۳-۲-۳ ابزارهای پژوهش

نرم افزار سفارشی جستجوی اخبار News Crawler
نرم افزار جستجوی اخبار^[۳۸] توسط آزمایشگاه فناوری وب مشهد طراحی شد. این نرم­افزار اخبار بازه­ی زمان اسفند ۹۱ را از ۶ خبرگزاری جمع­آوری می­کرد. سپس اخبار مشترک ۶ خبرگزاری در ۷ عنوان با بهره گرفتن از این نرم- افزار به دست آمد.

پرسشنامه SAM

پاسخ‌های هیجانی می­توانند حداقل با سه روش بررسی شوند، گزارش هیجانی، باز نمود روانی و کنش بیرونی رفتار که مشکل‌ترین بخش آن گزارش هیجانی است (لنگ^[۳۹]، ۱۹۶۹). پرسشنامه خود ارزیابی آدمک از آن دسته پرسشنامه‌هایی است که توانسته، به عنوان پرسشنامه ای معتبر در سنجش این بخش استفاده گردد. این پرسشنامه توسط بردلی در این راستا برای هنجاریابی این پرسشنامه پژوهشی با هدف بررسی ویژگی‌های روان- سنجی آزمون خود ارزیابی تصاویر آدمک SAM به عنوان یک آزمون سنجش هیجان در ایران که توسط محمد علی نظری و همکاران (۱۳۹۱)، در دانشگاه تبریز انجام گرفته و با جامعه آماری دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه تبریز سال ۱۳۸۹ دریک مطالعه مقدماتی و یک مطالعه اصلی اجرا شده است. بر اساس نتایج به دست آمده در این پژوهش SAM از روایی و پایایی مناسبی برخوردار است و در پژوهش‌ها و فعالیت‌های مورد نظر برای کاربرد پژوهشگران و متخصصان در ایران قابل استفاده است.

۳-۱-۴ مکان و زمان اجرای پژوهش

نرم افزار جستجوی اخبار، اسفندماه ۱۳۹۱ طراحی شد و انتخاب اخبار تا شهریور صورت گرفت. پس از تصویب طرح ادامه­ کار از اردیبهشت ۹۳ فرایند نمونه گیری و تحلیل نتایج ادامه یافت.
در مورد مکان اجرای پرسشنامه‌ها به علت طولانی بودن_هر آزمودنی باید به۵۸۲ سؤال پاسخ می­دادند­_ به صورت مداد-کاغذی و امکان پر کردن در منزل در اختیار آزمودنی­ها که به صورت در دسترس انتخاب شدند بدون محدودیت زمانی قرار گرفت.
۳-۴ روش تحلیل اطلاعات (داده‌ها)
با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS میانه­ی برانگیزانندگی، خوشایندی و غلبه­ لغات هر ۶ خبرگزاری محاسبه شد. همبستگی اسپیرمن بین برانگیختگی-خوشایندی، خوشایندی-غلبه، برانگیختگی-غلبه این لغات محاسبه شد. کلمات هر عنوان خبری کنار هم قرار داده شد و از میانه­های کلمات میانگین گرفته شد. از طرفی میانه­ی برانگیختگی، خوشایندی و غلبه­ عناوین هم به دست آورده شد. سپس همبستگی میان میانگین میانه­های مجموع کلمات عناوین و میانه­ی عناوین محاسبه شد. در انتها از تحلیل واریانس اندازه گیری مکرر برای یافتن وضعیت در هر یک از تارنماهای داخل و خارج ایران استفاده شد. برای بررسی یکسانی واریانس برانگیختگی، خوشایندی و غلبه­ کلمات در تارنماهای مختلف فارسی از آزمون کرویت موچلی، مجذور خی و شفرسیتی استفاده شد.

۳-۳ شیوه­ اجرای پژوهش

ابتدا طراحی نرم افزار بر اساس سفارش پژوهشگر صورت گرفت و ۷ عنوان خبری از میان ۱۰ عنوان مطرح شده در ۶ خبرگزاری مذکور انتخاب شدند و کلمات آن‌ ها استخراج شد با مشورت متخصص زبان شناس افعال اسنادی (است، بود، شد، گشت و گردید) حذف شدند و افعال به صورت مصدر به‌کاربرده شدند در نهایت فهرستی ۱۵۰ کلمه­ای از کلمات به کار رفته در عناوین با چیدمان تصادفی دارای کلمات تکراری به دست آمد که. با بهره گرفتن از آزمون SAM با طیف ۵ کلماتی به ۱۴۳ آزمودنی داده شد که احساس خود در برانگیختگی، خوشایندی و غلبه­ لغات را تخمین بزنند و پس از آن ۴۴ جمله­ خبری به آزمودنی­ها توزیع شد که به همان صورت احساس خود در برانگیختگی، خوشایندی و غلبه­ عناوین تعیین کنند. در نهایت به دلیل عدم انتشار خبر توسط همه این خبرگزاری­ها، ۳ عنوان خبری حذف شد و کلمات این ۴ خبرگزاری تحلیل شدند و نتیجه پژوهش در مورد ۴ خبرگزاری محاسبه شد.

فصل چهارم

 

یافته های پژوهش

 

مقدمه

این پژوهش به «مطالعه­ برانگیختگی، خوشایندی و غلبه‌ی کلمات به کار برده شده در عناوین تارنماهای فارسی زبان داخل و خارج از ایران و رابطه‌ی آن با برانگیختگی و خوشایندی کل عنوان خبر» پرداخت. در این فصل به توصیف و تجزیه و تحلیل داده ­های پژوهش پرداخته می‌شود. برای توصیف داده‌ها از جداول توزیع فراوانی، نمودار میله­ای، میانه، میانگین، انحراف معیار و برای پاسخ به فرضیه های پژوهش از تحلیل واریانس اندازه گیری مکرر، ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد.
۴-۱ . توصیف داده‌ها

کنش متقابل نمادین و مفهوم کیفیت زندگی
دیدگاه کنش متقابل بر این نکته تاکید دارد که در بحث کیفیت زندگی باید به چگونگی تعامل و کنش متقابل نمادین توجه نموده و بر ماهیت فکری و تصوری هر فرد نسبت به خودش تاکید دارد، چرا که نگرش وی مانند هر فرد دیگری در مورد، تصور مثبت و منفی اطرافیان در مورد شخصیت و رفتارش تاثیر به سزایی در نحوه عمل او و در کیفیت زندگی او دارد. از جمله نظریه پردازان این رویکرد چالز هورتن کولی و جورج هربرت مید می‌باشند که تبیین آنها در مورد کیفیت زندگی تحت عناوین الگوی خود آینه‌ای و الگوی نقش اجتماعی در ذیل مورد بررسی قرار می‌گیرد. چارلز هورتن کولی جامعه شناس آمریکایی نظریه‌ای ارائه داده است که به خود آینه سان شهرت دارد.منظور از آینه که فرد خود را در آن می‌بیند، جامعه است که می‌توانیم در آن واکنش‌های دیگران را در برابر اعمال و رفتاری که انجام می‌دهیم مشاهده کنیم. کولی چنین استدلال می‌کرد که خود یک شخص از رهگذر تبادل او با دیگران رشد می‌یابد.خاستگاه اجتماعی زندگی یک شخص از رهگذر نشست و برخاست او با اشخاص دیگر پدید می‌آید.به نظر کولی، خود در ابتدای امر،فردی و سپس اجتماعی نمی‌شود بلکه از رهگذر یک نوع ارتباط دیالکتیکی شکل می‌گیرد.آگاهی یک شخص از خودش،بازتاب افکار دیگران درباره خودش است، پس به هیچ روی نمی‌توان از خودهای جداگانه سخن به میان آورد. بدون ادراک همبسته ی شما، او و آنها هیچ ادراکی از من نمی‌تواند در ذهن صورت بندد. مفهوم خود آیینه سان از سه عنصر اصلی تشکیل میابد.نخست، ظاهر ما به چشم دیگری چگونه می کند. دوم، داوری او درباره ظاهر ما چیست و سرانجام چه احساسی از خود برای ما پدید می‌آید، غرور یا سرشکستگی. (کوزر،۱۳۷۷،ص: ۴۱۰)

بنا بر نظریه کولی مفهوم خود آینه سان در ارتباط با کیفیت زندگی فرد قرار می‌گیرد و هر چه این مفهوم در فرد از بار معنایی قوی‌تری بر خوردار باشد در مقابل کیفیت زندگی فرد که به نوعی انعکاسی از این مفهوم می‌باشد از درجه بالاتری برخورداری خواهد بود.
جرج هربرت مید از جمله متفکرین بزرگ اجتماعی در مکتب جامعه شناسی شیکاگو و از پایه گذاران نظریه نقش اجتماعی به حساب می‌آید.مید سخن خویش را به افرایند جامعه پذیری آغاز کرده و ادعا می‌کند که این فرایند معمولا از طریق یادگیری نقش‌های اجتماعی صورت می‌پذیرد. او همچنین نقش‌های اجتماعی را نیروهای پویای انگیزش رفتار قلمداد می‌کند و سهم آنان را در شکل دادن به نحوه‌ی عملکرد فرد و در بیانی دقیق‌تر، تنظیم و تدوین ساختار شخصیت او بسیار تعیین کننده می‌شمرد. مفهوم “خود” از جمله مفاهیمی است که‌امید درباره‌ی شکل گیری شخصیت فرد در خلال فرایند جامعه پذیری به آن توجه نموده است. به نظر او “خود” مجموعه‌ای سازمان یافته از رویکردهای دیگران است که مورد قبول او قرار گرفته و ساختاری اساسا اجتماعی است که در تجربه اجتماعی پدیدار می‌شود. جرج هربرت مید خود را به من فاعلی و من مفعولی تقسیم می‌کند.من مفعولی در واقع انعکاس و بروز هنجارها و ارزش‌های جامعه در فرد است و من فاعلی معرف جنبه شخصی و منحصر به فرد شخص است.من فاعلی به صورت وسیعی تحت تاثیر محرک‌های آنی و در عین حال سرکش و غیر عادی قرار دارد.به طور کلی می‌توان گفت که در نظرمید،خود نوعی بازتاب فردی از سیاق ظابطه مند و عام رفتار اجتماع یا گروه است و کنترلی که جامعه بر فرد اعمال می‌کند، برحسب تقابل من فاعلی و من مفعولی درک می‌شود و این امر به خودی خود بر میزان کیفیت زندگی فرد تاثیر می‌گذارد.(مختاری و نظری،۱۳۸۹،ص: ۹۱)
نظریه آنومی دورکهایم
در نظریه کار کردگرایی برای هر یک از بخش‌های نظام اجتماعی کارکرد ساختی تعریف می‌شود و در واقع هر موجودیتی دراجتماع جزیی از نظام اجتماعی کلمحسوب می‌شود. بنابراین بر اساس تحلیل تعریف دورکیم کارکردگرایی شامل بررسی شرایط اجتماعی فرهنگی یک نظام اجتماعی است. وی موقعیتی را که به طور گسترده در نظام اجتماعی توزیع می‌شود به هنجار می‌دانست. بنابراین هرگونه شرایط غیر عادی به عنوان آسیب تلقی می‌کرد.بر اساس رویکرد دورکیم هرگونه ناخوشی ناشی از بیماری انحراف از سلامت عمومی ایده ال محسوب می‌شود.
او با دیدی اندامواره ای جامعه را نیز مانند فرد می‌بیند.با این تفاوت که فرد پس از سپری شدن عمر نهایتا می‌میرد اما جوامع همیشه در حال رشد و تکامل است. دورکیم ضمن صحبت از انسجام و همبستگی اصطلاح وجدان جمعی را نیز مطرح می‌کند.به عقیده او این وجدان جمعی خودش رادر قالب آداب و رسوم، هنجارها و قوانین نشان می‌دهد و به صورت فشاری از درون فرد را وادار به عمل می‌کند و به خاطر فشاری که به فرد وارد می‌کند دورکیم از آن به عنوان وجدان جمعی یاد می‌کند.این وجدان از جمع شدن افراد جامعه براساس نیازهایشان درست می‌شود.بنابراین می‌توان گفت وجدان جمعی، مجموعه‌ای از باورها به نوع جامعه بستگی دارد که در آن همبستگی مکانیکی یا ارگانیکی باشد. در جوامع ساده فرد تابع دستورات و قیدوبندهای اخلاقی است اما در جوامع پیچیده،قانون و قرارداد تعیین کننده است.عملکرد افراد در جوامع ساده براساس احساس ولی درجوامع پیشرفته بر اساس قانون و عقل است. دورکیم در کتاب مهم خود تقسیم کار معتقد است که تقسیم کار با شروع جامعه و جامعه نیز با حیات اجتماعی آغاز می‌شود. اوتقسیم کار را نتیجه پیشرفت سازمان اجتماعی یا خرد و منطق انسان نمی‌داند بلکه به دلیل اختلافات زیاد میان انسان‌ها و نیازهای متفاوت آنها تقسیم کار ضرورت پیدا می‌کند. به نظر او تقسیم کار ضمن این که یک قانون طبیعی است یک قاعده اخلاقی نیز هست و می‌تواند ملاک قضاوت درجه کمال انسانی و هم ایجاد وابستگی و همبستگی اعضا باشد.اومعتقد است گرایشات تقسیم کار باید از سطح قشری روابط و ساختارهای اجتماعی گذشته و به درون ساخت و نهاد اجتماعی نفوذ کند.
تقسیم کار در دومفهوم اساسی خلاصه می‌شود:
۱.تفکیک ساختی و تمایزگذاری رسمی نقش‌ها
۲.تاثیر این تفکیک در انسجام اجتماعی و نوع رابطه عناصر اجتماعی با آن
هر قدر میزان تفکیک اجتماعی و تمایزگذاری بین کارکردهای جامعه زیاد شود جامعه به طرف تکامل بیشتری سوق پیدا می‌کند. در نهایت باید گفت که دورکیم در صدد این بود تا نشان دهد که جامعه‌ای که افراد آن به وسیله نظامی از ارزش‌ها و هنجارها یا به تعبیر دیگر اخلاقیات هدایت می‌شوند، رضایت بیشتری از موقعیت خود در نظام کاردارند و این امر به نوبه خود بر روی کیفیت زندگی فرد موثر خواهد بود.(مختاری و نظری،۱۳۸۹،ص: ۱۱۵)
نظریه کنش اجتماعی پارسونز
در این نظریه تالکوت پارسونز جامعه شناس کارکردگرای آمریکایی تلاش کرده است تا نشان دهد هر کنشی اعم از کنش به هنجار و نابهنجار توسط صور خاصی از ساختارهای اجتماعی ساخته و تولید می‌شوند.از این رو کیفیت زندگی نیز توسط فرد در چارچوب شرایط و ساختار اجتماعی و وسایل و مسیرهایی جهت نیل به اهداف قابل تبیین می‌باشد.پارسونز اختیار و اراده انسانی را در انجام افعال و کردار خود انکار نکرده و در عین حال نقش و تاثیرات ساختاری را نیز در کنش آدمی نادیده نمی‌انگارد. از این منظر کیفیت زندگی در چارچوب شرایط و ساختار اجتماعی و وسایل و مسیرهایی جهت حصول به اهداف فرهنگی قابل تبیین است(مختاری و نظری،۱۳۸۹،ص: ۱۱۱).
نظریه کنش اجتماعی پارسونز شامل چهار مرحله است. از نظر پارسونز در نخستین مرحله، کنشگران برای اقدام به کنش به ویژه برای دستیابی به هدفی دلخواه برانگیخته می‌شوند(مثلا برای اخذ مدرک تحصیلی). منظور پارسونز از دستیابی به هدف، زمان پایان کنش کنشگر است که در آن نتیجه دلخواه به دست می‌آید. در مرحله دوم کنشگران باید راه‌های رسیدن به هدف دلخواهشان را پیدا کنند(نظیر امکانات تحصیلی که والدین فراهم می‌آورند). در سومین مرحله کنشگران باید از پس شرایطی که مانع از دستیابی آنان به هدف می‌شود برآیند. در مرحله چهارم کنشگران باید در سیستم اجتماعی فعالیت کنند(دیلینی،۱۳۸۷،ص: ۳۵۶).
نظریه زیمل
در آرای زیمل به صورت مشخص به کیفیت زندگی توجه نشده است.اما مفاهیمی را در آثار خود به کار برده است که با بهره گرفتن از آنها می‌توان مفهوم کیفیت زندگی را تبیین کرد. زیمل در مقاله کلان شهر خود به بحث از شرایطی می‌پردازد که در آن روابط انسانی رو به افول می‌گذارند. او در تحلیل خود به از میان رفتن روابط عاطفی و صمیمانه و تسلط روابط حسابگرانه توجه دارد. به نظر زیمل کلان شهر جایگاه عقل است.انسان کلان شهری بیش از آن که به عاطفه و قلب خود مراجعه کند به عقل خود مراجعه می‌کند. این ویژگی با اقتصاد پولی کاملا عجین شده است. زیمل به ما می‌گوید که کلان شهر فرهنگ ذهن است نه قلب. از دیدگاه زیمل می‌توان در مورد کیفیت زندگی دو گونه قضاوت کرد، اولا از آنجاییکه زندگی شهری جایگاه عقلانیت است و به قول او کلان شهر جایگاه عقل است و احساس و روابط عاطفی جایگاهی در آن ندارد. لذا رفتار معقولانه و حسابگرانه می‌تواند به کیفیت زندگی فرد بها داده و از این منظر فرد کیفیت زندگی بالاتری را تجربه کند. ثانیا از رویکرد دیگر و از آنجاییکه یکی از ابعاد مهم کیفیت زندگی توجه به احساسات و روابط عاطفی افراد در جامعه است بنابراین این ویژگی در کلان شهرها طبق نظر زیمل گم شده است، پس در نتیجه این جنبه دارای آثار منفی بر روی کیفیت زندگی است.(مختاری و نظری، ۱۳۸۹،ص: ۱۱۶)
دیدگاه بوم شناسی بر مفهوم کیفیت زندگی
جامعه شناسی در دانشگاه شیکاگو با تاکید بر بوم شناسی در اواخر قرن ۱۹ شکل گرفت. بوم شناسی به طور کلی بر نحوه توزیع فعالیت‌های اجتماعی(کیفیت زندگی) در فضا و زمان تاکید دارد.با بهره گرفتن از این دیدگاه بوم شناسان به دو موضوع اصلی توجه داشتند که در تحلیل کیفیت زندگی از اهمیت خاصی برخوردارند. اول اینکه توزیع فعالیت‌ها در فضا و زمان و در محیط شهری چگونه باعث یا مانع دست یابی به اهداف جمعی می‌شود. دوم اینکه این نحوه توزیع چگونه بر تجربه اجتماعی افرادی که در معرض آن قرار دارند تاثیر می‌گذارد.
از جمله مفاهیم اصلی که بوم شناسان از آن استفاده می‌کنند، همزیستی، رقابت، هجوم و استقرار، تعادل طبیعی و انطباق با محیط زیست است. همزیستی به معنای زندگی مشترک اورگانیسمهای غیر شبیه است و هجوم به معنی ورود یک نژاد یا یک گروه از افراد به یک منطقه و بیرون راندن اهالی قبلی است. تعادل طبیعی به معنی رابطه میان گیاه و جانور و محیط در صورتی است که تعادل محیط حفظ شود به طوری که موجودات مکمل یکدیگر باشند. در مطالعه این نوع روابط بوم شناسان تاکید می‌کنند که بقا و انطباق با محیط موجودات با یکدیگر از جمله مسایل مهم در بقای شبکه زندگی در محیط است.(مختاری و نظری،۱۳۸۹،ص: ۱۰۵)
در واقع نظریه پردازان مکتب شیکاگو از مدل بوم شناسی به شکل نسبتا آزادانه‌ای استفاده کرده‌اند تا این موضوع را مطرح سازند که انسان‌ها بر خلاف موجودات دیگر توانایی فرهنگ سازی و ایجاد محدودیت‌ها از طریق هنجارها و آداب و رسوم را دارند که این امر به خودی خود بر میزان احساس کیفیت زندگی و نظم اجتماعی افراد جامعه تاثیر می‌گذارد.( مختاری و نظری،۱۳۸۹،ص: ۱۰۵)
رویکردهای عاملی و کیفیت زندگی
رویکرد عاملی مبتنی بر فرد گرایی روش شناختی است و جامعه را نه به عنوان یک کلیت بلکه به عنوان جمع جبری افراد جامعه مورد توجه قرار می‌دهد. این نوع تبیین هر چند می‌پذیرد که عوامل فرا فردی برای تبیین مفید هستند اما این عوامل را همچنان به زمینه‌های فردی فرو می‌کاهد(غفاری و ابراهیمی لویه،۱۳۸۴،ص:۳۱).
این رویکرد در بحث از کیفیت زندگی برای عاملت انسانی نقش محوری را لحاظ نموده و بر این باور است که کیفیت زندگی بیشتر ناظر بر ذهنی‌ات، قابلیت‌ها و توانمندی‌های افراد تا شرایط ساختاری اجتماعی یا محیط پیرامونی است(غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۱۱).
با توجه به فضای مفهومی،نظری،بینشی و روش شناختی رویکرد عاملتی چهار رویکرد عاملتی را درمواجه با کیفیت زندگی می‌توان شناسایی کرد که عبارتند از مطلوبیت گرایی،ارزش‌های عام،رویکردهای نیاز محور و رویکرد قابلیتی که به بررسی هر کدام از آنها خواهیم پرداخت.
رویکرد مطلوبیت گرایی
نظریه مطلوبیت گرایی در طول قرن هجدهم میلادی به عنوان یک نظریه اخلاقی مورد توجه قرار گرفت.در اواخر این قرن جرمی بنتهام فیلسوف انگلیسی تلاش نمود تا این نظریه را روشن و جامع تدوین نماید.
بنتهام بر این باور بود که جستجوی لذت و دوری از درد تنها غایت آدمی است و اصل مطلوبیت عبارت از آن است که در هر استدلالی، اساس کار ما با محاسبه و مقایسه دردها و لذت‌ها باشد و هیچ اندیشه دیگری را در استدلال خود دخالت ندهیم.به طور کلی بنتهام استدلال می‌کند که اعمال افراد به منظور کسب لذت یا سعادت به هر شکل، دلخواه است و هیچ شخص دیگری قادر نیست که درباره کیفیت یا درجه سعادت آن داوری نماید.اگر هر فرد، تهنا داور آن چیزی باشد که به او لذت می‌دهد، در این صورت فقط خود فرد می‌تواند تعیین کند که عمل درست به لحاظ اخلاقی چه می‌تواند باشد.بر اساس نظریه بنتهام آدمیان به عنوان افرادی محصور در خود و مستقل از یکدیگر و محیط خویش پنداشته می‌شوند و جامعه نیز به صورت مجموعه‌ای از افراد منفرد درنظر گرفته می‌شود و از این رو مطلوبیت جامعه نیز به شکل جمع جبری مطلوبیت یکایک افراد مورد محاسبه قرار می‌گیرد.(غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۱۲)
هی وود(۱۳۸۳)انواع نظریه‌های مطلوبیت گرایی را در چهار دسته تقسیم بندی می‌کند:
۱.مطلوبیت گرایی کلاسیک که سودمندگرایی عمل است. بدین معنی که عملی را درست می‌داند که نتایج آن دست کم به اندازه هر عمل دیگری لذت بیشتری را به وجود آورد.
۲.مطلوبیت گرایی مبتنی بر قاعده، قاعده یا عملی را درست می‌داند که با قاعده‌ای که اگر همه از آن پیروی کنند نتایج خوبی به بار خواهد آورد، سازگار باشد. لذا ما باید همیشه قواعد را با این سوال که کدام قاعده بیشترین خیر عمومی را برای هر کس فراهم می‌کند، تعیین کنیم نه بر این اساس که کدام عمل بیشترین سود را به همراه دارد.
۳.سودمند گرایی انگیزه‌ای که بر نیت‌های بازیگر و نه بر نتایج هر عمل تاکید می‌کند.
۴.مطلوبیت گرایی تعمیم ساز که درستی عمل را نه بر حسب نتایج خاص آن بلکه بر پایه آنکه عمل به طور همه شمول انجام شده است، درست می‌داند.(غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۱۵)
رویکرد ارزش‌های عام
در رویکردهای مبتنی بر خواست‌های واقعی مانند رویکرد مطلوبیت گرایی،بر این نکته تاکید می‌شود که مردم چه احساسی دارند،خواسته‌هایشان چیست و چه می‌کنند، اما این رویکرد بر این امر تاکید دارد که در صورتی که مردم در شرایط کاملا آگاهانه قرار بگیرند، چه علایقی خواهند داشت؟ ارزش‌های عام به این امر توجه دارند که چه چیزی زندگی شخص را برای او ارزشمند می‌کند. این‌ها ارزش‌هایی هستند که موجب بهبود کیفیت زندگی هر انسانی می‌شوند و مبتنی بر مفهومی از کیفیت زندگی هستند که بر طبیعت بشر استوار است.گریفن(۱۹۸۶)مجموعه این ارزش‌ها را اینگونه اولویت بندی می‌کند:
الف) مهارت و موفقیت
ب) عناصر خاص وجودی انسان، عاملت، خود مختاری، آزادی، قابلیت‌های اساسی
ج) شناخت شامل خودشناسی،رهایی از آشفتگی،جهل و خطا و شناخت جهان پیرامون
د) لذت
ه) روابط عمیق شخصی
این ارزش‌ها در بین افراد متفاوتند و به تعبیری از دو جنبه متکثرند، یکی از جنبه برداشت‌های متنوعی که افراد مختلف از کیفیت بالای زندگی و یا زندگی خوب دارند و دیگری از جنبه اهمیت وزنی متفاوتی که هر کدام از این ارزش‌ها ممکن است برای افراد داشته باشد.از ایرادتی که به این رویکرد وارد است، این است که هیچ معیاری از چگونگی ارزیابی کیفیت زندگی و یا چونگی انجام گزینش‌های ممکن از میان ارزش‌ها ارائه نمی‌دهد. (غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۱۸)
رویکردهای نیاز محور
این رویکرد در حوزه مطالعات توسعه و کیفیت زندگی بسیار رایج است و با بحث از نیازهای اساسی آغاز می‌شود. این رویکرد خود به سه رویکرد نیازهای اساسی، توسعه انسانی، نیازهای انسانی جزیی می‌شود که در ذیل به آنها می‌پردازیم.
رویکرد نیاز اساسی
هم به لحاظ مفهومی و هم به لحاظ سنجش و اندازه گیری این رویکرد با رویکرد مطلوبیت گرایی تفاوت‌های بنیادین دارد.تفاوت این دو رویکرد از بعد مفهومی به تمایز میان علایق و نیازها مربوط می‌شود و به لحاظ سنجش، در حالیکه در مطلوبیت گرایی درآمد معیار عمل قرار می‌گیرد، در رویکرد نیازهای اساسی، درآمد ضرورت مطلق کیفیت زندگی نیست. باور اصلی این رویکرد آن است که هر کسی حق برخورداری از یک زندگی مناسب حداقلی را دارد و این هدف می‌بایست نسبت به سایر اهداف الویت داشته باشد.این رویکرد برای سنجش کیفیت زندگی اولیه در کشورهای با محرومیت بالا قابل استفاده است.(غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۲۱)
رویکرد توسعه انسانی
این رویکرد در ابتدا از سوی دفتر برنامه توسعه سازمان ملل بکار گرفته شد.ایده اصلی این رویکرد عبارت است از اینکه بهزیستی انسان هدف اصلی توسعه است و انسان‌ها فاعل و منبع اصلی توسعه بشمار می‌آیند.به بیان دیگر برنامه توسعه سازمان ملل، توسعه انسانی را فرایند گسترش دامنه انتخاب مردم و بالا بردن سطح رفاه و کیفیت زندگی از طریق بسط قابلیت‌ها و کارکردهای آنها می‌داند.در فرمول بندی این رویکرد سه شاخص مد نظر قرار می‌گیرد که عبارتند از امید به زندگی برای کل افراد جامعه، سواد و سرانه تولید ناخالص داخلی.(غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۲۳)
رویکرد نیازهای انسانی
دویال و گوف(۱۹۹۱) از نظریه پردازان این رویکرد بر این باورند که رابطه اخلاقی محکمی میان ماهیت نیازها و تعهد جوامع برای تامین آنها وجود دارد یعنی اگر تامین نیازهای انسان، پیش نیاز مشارکت در زندگی اجتماعی است، همه افراد دارای حق مسلم ارضا نیازهایشان هستند زیرا اعضا گروه‌های اجتماعی وظایفی را بر عهده دارند که بدون برخورداری از سطح مناسبی از تامین نیازها، قادر به انجام وظایفشان نخواهند بود. رویکرد نیازهای انسانی در مقایسه با مطلوبیت گرایی نیز به رغم آنکه هر دو بر اهمیت اجتناب از درد تاکید دارند، رویکرد نیازهای انسانی اهمیت خاصی برای لذت جویی و شادکامی قایل نیست.این رویکرد در سطوح محلی و ملی و بین المللی عملیاتی شده و به عنوان مهم‌ترین و قوی‌ترین سازه کیفیت زندگی در میان رویکردهای مبتنی بر نیازهای اساسی در نظر گرفته می‌شود و یکی از پایه‌های توسعه مفهومی کیفیت زندگی بشمار می‌آید(غفاری و امیدی،۱۳۸۸،ص: ۲۶).
رویکرد قابلیتی

نتیجه آزمون

 

 

 

H1

 

دانش هوش فرهنگی

 

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

 

پذیرش فرضیه

 

 

 

H2

 

انگیزش هوش فرهنگی

 

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

 

پذیرش فرضیه

 

 

 

H3

 

رفتار هوش فرهنگی

 

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

 

پذیرش فرضیه

 

 

 

H4

 

استراتژی هوش فرهنگی

 

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

 

پذیرش فرضیه

 

 

 

فصل پنجم
بحث و نتیجه‌گیری
۵-۱- مقدمه
با توجه به تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌ آوری شده که نتایج آن در فصل چهارم ارائه گردید، در این فصل به جمع بندی و نتیجه‌گیری از یافته‌های پژوهش پرداخته و پیشنهاداتی ارائه خواهد شد. ضمناً جهت علاقه مندان به ادامه پژوهش، پیشنهادات پژوهشی نیز ارائه می‌شود. استفاده از نتایج این پژوهش منوط به در نظر گرفتن محدودیتهای پژوهش می‌باشد، به علاوه لازم به ذکر است گرچه آمار توصیفی و استنباطی به کار گرفته شده در این پژوهش براساس اصول علمی بنا نهاده شده، اما کاربرد این نتایج مستلزم پژوهشهای تکمیلی می‌باشد که در بخش پیشنهادات پژوهشی به تعدادی از آنها اشاره خواهد شد.
با توجه به بررسی ویژگی‌های جامعه آماری از لحاظ متغیرهای دموگرافیک می‌توان نتیجه‌گیری نمود، از لحاظ جنسیت ۸/۷۲ درصد پاسخ دهندگان جامعه آماری را مدیران مرد و مابقی را مدیران زن شکیل می دهند همچنین ۶/۷۰ درصد از مدیران در محدوده سنی ۳۳ تا ۵۰ سال قرار دارند. از لحاظ وضعیت تاهل نیز ۸/۸۶ درصد را مدیران متاهل تشکیل می دهند و ۱/۷۴ درصد از مدیران درآمد مابین دو تا سه میلیون را دارا می باشند.
۵-۲- نتایج بررسی فرضیات پژوهش
نتایج بررسی فرضیه‌ی اول پژوهش
فرضیه اول: دانش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۴۸/۰ برابر با ۱۶/۴ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه اول) تایید می‌گردد.

تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که دانش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر مستقیمی دارد. و بیانگر این امر است که افزایش دانش هوش فرهنگی سبب افزایش رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد و برعکس. مقایسه و تبیین شود .
نتایج بررسی فرضیه‌ی دوم پژوهش
فرضیه دوم: انگیزش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۶۳/۰ برابر با ۳۲/۸ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه دوم) تایید می‌گردد.
تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که انگیزش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر مستقیمی دارد. و بیانگر این امر است که افزایش انگیزش هوش فرهنگی سبب افزایش رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد و برعکس. مقایسه و تبیین شود .
نتایج بررسی فرضیه‌ی سوم پژوهش
فرضیه سوم: رفتار هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۳۹/۰ برابر با ۵۳/۴ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه سوم) تایید می‌گردد. مقایسه و تبیین شود .
تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که رفتار هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر مستقیمی دارد. و بیانگر این امر است که رفتار هوش فرهنگی سبب رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد.
نتایج بررسی فرضیه‌ی چهارم پژوهش
فرضیه چهارم: استراتژی هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۲۸/۰ برابر با ۶۹/۲ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه چهارم) تایید می‌گردد.
تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که استراتژی هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران استان تاثیر مستقیمی دارد و بیانگر این امر است که افزایش استراتژی هوش فرهنگی سبب افزایش رفتار شهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد و برعکس.

برخلاف ضرّ بضم (ض) که هيچوقت با نفع يکجا نيامده است. مثل:

 

فَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَیْهِ قَالُواْ یَا أَیُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَآ إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِينَ (يوسف:88).

 

وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴿83﴾ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَآتَیْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ (انبيا :83 و 84).

 

در برخي آيات مقابل رحمت آمده مثل:

 

وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ یُشْرِكُونَ (روم33).

 

و در بعضي مقابل خير بکار رفته مثل:

 

وَإِن یَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن یَمْسَسْكَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدُيرٌ (انعام:17)

 

راغب در مفردات و جوهري در صحاح ضرّ بضم (ض) را بدحالي گفته اند، (( الضرّ: سوء الحال)) راغب اضافه ميکند: ‌اعم از آنچه در نفس باشد، مثل فقد علم و عفت، يا در بدن مثل نقص عضو،‌يا در حال مثل کمي مال و جاه.

 

طبرسي رحمه الله از صاحب العين نقل کرده ضرّ بفتح و ضم دو لغت اند، ‌ولي چون با “نفع” مقابل خواندي ضد آنرا مفتوح خواني. اقرب الموارد هر دو را ضد نفع، ‌سوءالحال و سختي گفته و از کليات ابوالبقا نقل مي کند ضرّ بفتح در هر ضرر شايع است و با ضمّ مخصوص به ضرر نفع است، مثل مرض و لاغري. پس ضرّ بفتح مطلق ضرر و زيان است مقابل نفع ولي ضرّ بضم بمعني بدحالي است. آياتي که درباره هر دو تعبير نقل شد اين فرق را تائيد مي کند. ضرر،‌اسم است به معني بدحالي و نقصان، جمع آن اضرار مي باشد.

 

با توجه به مطالب فوق، ‌اگر ضدنفع و خلاف نفع را معناي واحدي فرض کرده و نقص را هم به همین ضدنفع برگردانيم، معاني اصلي واژه ضرر، ضدنفع، (خلاف نفع، نقص) ضيق و سوءحال خواهد بود.

 

اکنون سخن اين است که آيا واژه ضرر،‌مشترک لفظي است؛ يعني يک واژه براي چند معنا وشع شده يا اين که يک معنا اصلي بوده و معاني ديگر را مي توان به همان برگرداند؟(حکمت نیا، ص292)

 

لغت‌شناسان معمولا به اين موضوع نپرداخته و فقط براي ضرر معاني مختلفي بيان کرده اند، اما راغب اصفهاني همانطور که در بالا نيز آورده شد، تلاش دارد معناي اصلي و حقيقي واژه را يافته و بين آن معني اصلي با معاني ديگر رابطه برقرار نمايد. او معناي اصلي «ضرر» را سوءحال می داند.

 

ديدگاه ديگر با تحليل زبان‌شناسي و شيوه نطور واژه ها، چنين استدلال مي کند که لغات، ابتدا براي امور محسوس وضع شده، سپس در امور غيرمحسوس و اعتباري توسعه يافته است. بنابراين در مفهوم واژه ها، معاني محسوس مانند راس المال محسوب شده و ديگر معاني برگرفته از معاني محسوس است؛ براين اساس معناي اصلي کلمه ضرر همان «نقص و خلاف نفع» مي باشد و معاني ديگر را نمي توان معناي اصلي دانست.(سیستانی، ص113)

 

1-2 مفهوم ضرر در اصطلاح:

 

در متون فقهي و اسلامي به جاي واژه خسارت، واژه «ضرر» به کار مي‌رود و فقيهان به هنگام بحث از قاعده لاضرر به بررسي مفهوم آن پرداخته اند.(جعفری لنگرودی، 1391، ص64) معناي اصلي ضرر که در مقابل منفعت به کار مي‌رود.(وحدتی شبیری، 1385، ص94)در فقه و حقوق، نقصان و کاستي‌اي است که در يکي از ضروريات پنچ گانه:جان، مال، دين، عقل و آبرو (عِرض) حاصل مي شود که عامل آن (ضار – ضرر کننده) ممکن است خود شخص و يا غير (شخص ديگري) باشد(انصاری وهمکار،1388،ص1264) آمده است. در قانون مدني و قانون مسئولیّت مدني کلمه ضرر، زيان، خسارت و غرامت به يک معني استعمال شده است(امامی، 1383) و در مورد مفهوم آن، حقوقدانان نظرات مختلفي ارائه کرده اند. برخي اذعان داشته اند، هرجا که نقصي در اموال ايجاد شود يا منفعت مسلمي از بين رود يا به حيثيت، سلامت و عواطف شخص لطمه اي وارد آيد، مي گويند ضرري به بار آمده است. (کاتوزیان، ص186) برخي نيز گفته اند، از نظر حقوق، ضرر به هرنوع لطمه‌اي که به حيثيت، سلامت و عواطف شخص اي وارد آيد، اطلاق مي شود.(زنجانی، ص56 و 57) اما درست است که اين تعاريف،‌تمام کاستي ها و نقصاني را که به حقوق مالي يا غيرمالي شخص وارد مي شود را در بر مي گيرند، اما تعريف جامع و مانع ضرر به عنوان رکني از ارکان مسئولیّت مدني نمي باشد، زيرا هر گونه ضرر و نقصي در حقوق نمي تواند رکن مسئولیّت مدني باشد. مثلا چنانچه در اثر بحران اقتصادي، تاجري متحمل ضرر شود، اين ضرر که ناشي از وضعيت اقتصادي جامعه است، نمي تواند رکن مسئولیّت مدني تلقي شود يا چنانچه در اثر رقابت تجاري سالم يا استفاده متعارف ديگري از حق قانوني خود به دارايی ديگري نقصي وارد شود يا چنانچه شخص به خودش ضرر وارد کند يا ديگري با اجازه او مال وي را از بين مي برد، مي توان اين گونه کاستي ها و ضررها را رکن مسئولیّت مدني به حساب آورد. بنابراين بايد قيود ((ناروا)) و ((توسط ديگري)) به تعريف ضرر اضافه شود. براين اساس، در تعريف آن مي توان گفت :‌(( ضرر عبارت است از هرگونه کاستي و نقصاني که توسط ديگري به مال و حق مالي يا جسم يا حيثيت و شهرت يا عواطف شخص به طور ناروا وارد مي شود))(یزدانیان، 1384، ص91)

 

1-3 تقسيم بندي ضرر:

 

در قانون اصول محاکمات جزايي مصوب 1330 ه.ش فقط جبران ضررو زيان مادي را پذيرفته بود. ماده 9 اين قانون مقرر مي داشت ((شخصي که از وقوع جرمي محتمل ضرر و زياني {يعني خسارت مالي} شده و در ضمن ادعاي عمومي {از طرف مدعي‌العموم} مطالبه خسارت و غرامت مي نمايد. مدعي خصوصي محسوب مي شود))‌ در ماده 9 اصلاحيه آيين دادرسي کيفري خسارت معنوي و عدم نفع نيز بدین شرح مورد حکم قرار گرفت که مقرر مي دارد (( شخصي که از وقوع جرمي متحمّل ضرر و زيان شده و يا حقي از قبيل قصاص و قذف پيدا کرده و آن را مطالبه مي کند مدعي خصوصي و شاکي ناميده مي شود.

 

ضرر و زيان قابل مطالبه به شرح ذيل مي باشد؛

 

ضرر و زيان مادي که در نتيجه ارتکاب جرم حاصل شده است.

 

ضرر و زيان معنوي که عبارت است از کسر حيثيت،‌ اعتبار اشخاص يا صدمات روحي.

 

منافعي که ممکن الحصول بوده و در اثر ارتکاب جرم، مدعي خصوصي از آن محروم و متضرر مي شود.

 

در قانون آيين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب در امور کيفري مصوب 1378 با حذف ضرر و زيان معنوي فقط خسارات مادي و منافع ممکن الحصول را در ماده 9 پذيرا شده و قابل جبران دانسته است.(آشوری، 1384، ص257)

 

اگرچه در حقوق ايران باتوجه به ساختار خاص که قبلا شرح آن گذشت در اکثر مواقع عاملي که باعث مسئولیّت در پاره اي از ضررها مي شود در ساير ارکان بويژه تقصير بحث مي شود و در مورد جبران خسارت مادي در محاکم قضايي تصميم گيري مي شود به عرف از جبران خسارت معنوي و … بي اعتنا ميگذرند. هر چند که در ماده 1 قانون مسئولیّت مدني، مصوب 1339 عامل ايجاد ضرر و زيان را به جبران کليه خسارت ناشي از ارتکاب فعل زيانبار مي داند و مقرر مي دارد:‌(( هر کس بدون مجوز قانوني عمدا يا در نتيجة بي‌احتياطي به جان يا سلامتي، يا مال يا آزادي یا ‌حيثيت يا شهرت تجاري يا به هر حق ديگري که به موجب قانون براي افراد ايجاد گرديده لطمه وارد نمايد که موجب ضرر مادي يا معنوي ديگري شود مسئول جبران خسارت ناشي از عمل خود مي باشد.^[5]

 

اکنون به اختصار در خصوص انواع خسارت و ضرر براساس موضوع ماده9 قانون اصلاح اصول محاکمات جزايي بيان مي گردد0

 

1-4 ضرر مادي:

 

ضرري که به شخص مي‌ر سد، ممکن است در اثر از بين رفتن مالي باشد، ( اعم از عين يا منفعت يا حق) يا در نتيجه از دست دادن منفعتي. پيش از اين ترديد داشتند که از دست دادن منفعت را نيز در زمره ضررها آورند، ولي امروز در متون گوناگون ((عدم النفع)) نیز در شمار خسارات آمده است از جمله در پايان ماده 728 قانون آيين دادرسي مدني اعلام شده است (( ضرر ممکن است به واسطه ی از بين رفتن مالي باشد يا به واسطه فوت شدن منفعتي که از انجام تعهد حاصل ميشده است)) پس اگر شخصي به زور صنعتگر يا هنرمندي را بازداشت کند و مانع از کار کردن او شود، بايد خسارت ناشي از محروم شدن صنعتگر و هنرمند را از منافع منع شده جبران کند.(کاتوزیان، ص38) در امور کيفري ضرر و زيان مادي يا مالي خسارتي است که بر اثر ارتکاب جرم به اموال و دارايي مجنی عليه وارد مي شود و به صورت کاهش دارايي (از بين رفتن اعيان و اموال يا کاهش ارزش آنها) يا افزایش دارایی منفی، منتهي مي‌گردد. از بين رفتن مال گاهي به صورت نابودي کامل اموال و اشيا و زماني به صورت کاهش قيمت اموال است. براي مثال چنانچه در يک تصادف رانندگي وسيله نقليه اي دچار حريق شده از بين برود،‌ دارايي مالک آن به ميزان ارزش وسيله نقليه کاهش مي يابد و طبيعي است که براي جبران آن متضرر يا وارث او مي توانند دعواي ضرر و زيان خود را عليه مقصر در مقابل دادگاه صالح اقامه کنند. در مواردي که ارتکاب جرم باعث از بين رفتن مال نشود، بلکه سبب ايجاد نقص و عيبي در آن شود نيز مجرم بايد از عهده ی نقص قيمت ‌و يا هزينه هاي مربوط به ترميم بر آيد.(آشوری، ص259)

 

1-5 ضرر ناشي از تضييع حق:

 

محروم شدن شخص از منافعي که عادتا انتظار آن را دارد، ‌منافع (فائته) ناميده مي شود. اينگونه منافع به هنگام وقوع فعل زيانبار اعم از ارتکاب جرم يا استيلاي نامشروع وجود ندارد و تحقق آن موکول به آينده است.(آشوری، ص259)

 

اين پرسش باقي مي ماند که آيا زيان ديده بايد ثابت کند که به ((حق قانوني)) او لطمه وارد آمده است يا مي‌تواند منافعي را که در نتيجه برهم خوردن موقعيت عملي خود از دست داده است به عنوان ضرر مطالبه کند. اين مطلب را منافع محتمل گويند و آن منافعي است که در صورت عدم وقوع جرم احتمالاً و نه قطعاً عايد زيان ديده مي شده است. براي مثال چنانچه مالباخته مدعي شود که اگر کلاه برداري صورت نگرفته بود او با پول‌هاي خود به خريد سکه،‌ ارز، اتومبيل و امثال آن ها پرداخته و با توجه به نوسانات بازار سرمايه خود را به دوبرابر افزايش داده بود. صحبت از منافع محتملي است که قابل مطالبه نيست، زيرا اين امکان وجود داشت که در صورت عدم وقوع جرم، مالک به اين قبيل دادوستدها مبادرت نمي کرد يا اينکه موانع غيرقابل رفع، مانع از انجام دادن هرگونه معامله اي مي شد. در منافع محتمل بين فعل زيانبار و عدم تحصيل منافع مورد ادعا رابطه عليت وجود ندارد.(آشوری،ص206) در اين مورد قول مشهوری در فقه اماميه وجود دارد که عدم النفع را ضرر نمي داند (عدم النفع ليس بضرر) در مورد استدلال آن دسته از فقها که معتقد به قابليّت جبران عدم النفع محقق هستند.(طاهری، ص193) البته از مصاديق منافع فوت شده،‌ منافع محقق و منافع ممکن الحصول نيز وجود دارد که چنانچه فعل زيانبار يا جرمي از طرف مجرم بر عليه زيان ديده اي اتفاق بيافتد قابل مطالبه است که از توضيح آنها صرف نظر مي کنيم.

 

1-6 ضرر معنوي:

 

تحمل ضرر از حقوق کنوني منحصر به سودي نيست که شخص نفع مادي يا مالي را از دست مي دهد. انسان در برابر لطمه هاي روحي نيز آسيب پذير است، ‌آسيبي که گاه آشکار نيست ولي از درون به او آزار مي رساند ضررهاي عاطفي را نمي توان با پول ارزيابي کرد. آنچه از دست رفته با پول به دست نمي آيد. مباني ديگر با معيارهاي ديگر است و به همين نیز نيز گروهي آن را جبران ناپذير مي دانند و از آلايشهاي مادي مبرا مي شناسند. ميگويند،‌ چگونه مي توان درد جانکاه مادري که فرزند خويش را از دست داده را جبران کرد و يا به تعبيری، حيثيت بر باد رفته شريفي را ممکن است با پول بدست آورد؟ (کاتوزیان، ص41)

 

در قانون مسئولیّت مدني از خسارت معنوي تعريفي به عمل نيامده است. اما قانونگذار در مواد مختلف اين قانون ( از جمله ماده 1، 2، 8،10) ضرورت جبران اين نوع از ضرر را مورد تاکيد قرار داده است. قانون آيين دادرسي کيفري نيز در بند 2 ماده 9 و با عبارت ((ضرر و زيان معنوي عبارتند است از کسر حيثيت یا ‌اعتبار اشخاص يا صدمات روحي)) به برخي از مصاديق خسارات معنوي اشاره کرده است.(آشوری، ص361) از آنجائيکه خسارات معنوی دارای معیار سنجش میزان خسارات وارده را ندارد ودر واقع خسارت وارده خسارت روحي و دروني و خارج از عالم ماده است و در محاکم قضايي هيچ داديار يا بازپرسي نمي تواند مشخص نمايد که با چه مبلغ پول مي توان براي زيان ديده موقعيتي بوجود آورد که اندوه ناشي از حادثه زيانبار تاحد معقول از بين برود يا حيثيت بربادرفته را برگرداند و حتي به نظر مي رسد تقويم آن به پول ممکن است نوعي اهانت به شخصيت کسي که آن را تحمل کرده تلقي شود. در هر حال قانونگذار در ماده 10 قانون مسئولیّت مدني راههاي جبران خسارت معنوي را چنين مقرر نموده است: ((هرگاه اهميت زيان و نوع تقصير ايجاب نمايد، دادگاه مي تواند در صورت اثبات تقصير، علاوه بر صدور حکم به خسارت مالي، حکم به رفع زيان از طريق ديگر از قبيل الزام به عذرخواهي و درج حکم در جرايد امثال آن نمايد.))

 

1-7 ضرر جسماني:

 

مصونيت جسماني شهروندان از هرگونه تعرض در اصل 22 قانون اساسي تضمين گرديده است.^[6] وطبيعي است که در صورت ورود خسارتي به تماميت جسماني افراد،‌ عامل آن مکلّف به جبران شود،‌ لطمه به تماميّت جسماني ممکن است به جرح، نقص يا قطع عضو، بيماري و از کارافتادگي دائم يا موقت و يا مرگ مجنی عليه منجر شود و بدين ترتيب خسارت وارد به زيان ديده مي تواند جنبه مادي، معنوي و يا عدم النفع باشد در مورد خسارت مادي و جبران کامل آن شامل هزينه معالجه،‌ خسارت و از کار افتادگي و جبران افزايش مخارج زندگی در چهارچوب مقررات قانون آيين دادرسي کيفري و قانون مسوليت مدني قبل از انقلاب اسلامي،‌ ترديدي وجود ندارد اما با تصويب قانون تعزيرات که در ماده 154 و در مورد خسارات ناشي از تصادفات رانندگي فقط ((خسارت مادي ضمان آور وارد بر متضرر از جرم)) را قابل جبران دانسته که اين سئوال مطرح است که آيا مي توان جاني را بابت هزينه معالجات و خسارت از کارافتادگي به مبلغي بيش از ديه شرعي محکوم کرد که پاسخ با توجه به نظر کميسيون استفتائات شوراي عالي قضايي^[7] در 22/3/1363 به صراحت در پاسخ به استعلام قضات دادگاههاي کيفري اعلام داشته بود که ((…حاکم نمي تواند جاني را علاوه بر ديه مقدور شرعي بابت مخارج معالجات نيز محکوم نمايد و همچنين محکوم نمودن وي بابت خسارت از کارافتادگي (منافع فائته) مجوزي ندارد.)) (آشوری، ص256و266)

 

گفتار دوّم- فعل زيانبار:

 

در زندگی اجتماعی سود وزیان با هم آمیخته است هرکس نفعی می برد به گونه ای باعث ضرر دیگران می شود، ولی این ضررها ایجاد مسئولیّت نمی کند.

 

بسیاری از خسارتهای لازمه زندگی است و عرف به دیده اغماض از آنها می گذرد به عبارتی در هر مورد که از کاری به دیگران زیان می رسد مسئولیّت مدنی ایجاد نمی شود باید کار زیانبار در نظر اجتماع ناهنجار باشد و اخلاق عمومی ورود ضرر را ناشایسته بداند. در پاره ای از قوانین مانند قانون مدنی فرانسه مفهوم ((تقصیر)) را برای نامشروع بودن کار زیان بار کافی دانسته اند زیرا ارتکاب تقصیر در نظر قانون یا عرف ناپسند و شایسته نکوهش است و دیگر نیازی به تصریح دوباره نیست. این تعبیر در صورتی درست است که تقصیر منبع منحصر مسئولیّت باشد ولی در نظامهای حقوقی که مسئولیّت بدون تقصیر، هرچند به صورت استثنایی، وجود دارد، اشاره به لزوم نامشروع بود فعل لازم است.(کاتوزیان، ص39)

 

در حوادث رانندگی معیار تعیین تقصیر، رفتار متعارف است به عنوان مثال، اگر راننده در شب مرتکب فعل زیانباری شود معیار، رانندگی راننده متعارف در شب است و اگر رفتار او مثل رفتار راننده ای عادی در این هنگام بوده او خطارکار نمی باشد همچنین ظرف مکان را نیز می توان در نظر گرفت مانند رانندگی داخل شهر یا خارج از شهر یا در راه شلوغ یا در مسیر خلوت یا راه خشک یا جادّه لغزنده به دلیل ریزش باران، ملاک راننده متعارف است اما ممکن است موضوع به وضعیت جسمانی راننده مرتبط باشد. راننده ای که مرتکب فعل زیانبار شده از حیث عصبی مزاج بودن یا ضعف بینایی یا کند ذهنی در این مورد نیز نباید از راننده متعارف فاصله داشته باشد.(عباسلو،1378،ص34)

 

در حالی که تقصیر کیفری نیز به معنی رفتاری نامتعارف می باشد که به تعبیر دیگر ارتکاب فعل زیانبار وضعیت فرد و شخص مرتکب مورد توجّه قرار می گیرد به عنوان مثال کودکی که فاقد قدرت تمیز و تشخیص است و وسیله نقلیه را رانندگی نموده و موجب فوت و صدمة بدنی دیگری شود فاقد تقصیر کیفری است، یا فردی که بعلت بیماری از قبیل سکته قلبی موجب تصادفی گردد به علّت اینکه خطایی شخصی از او سر نزده فاقد تقصیر و در نتیجه فاقد مسئولیّت کیفری است در حالی که در همین مورد راننده دارای تقصیر مدنی و در نتیجه دارای مسئولیّت مدنی است، یا راننده ای که به علّت خرابی چراغ راهنما که همزمان در تقاطع سبز می شود تصادف نماید، فاقد تقصیر کیفری است(عباسلو، ص35)با توضیحات ارائه شده در مورد عمل زیانبار اکنون شرایط تحقّق عمل زیانبار را که ممکن است به دو گونه تحقّق یابد یکی ایجابی که در کارهای بیرونی فاعل ظاهر می شود و از آن به ((ارتکاب)) تعبیر می شود. دیگری فعل سلبی که به گونة خودداری از انجام فعل معیّن یعنی ((امتناع)) بروز می نماید که هریک از آنها مستلزم بررسی جداگانه است. (جمشیدی، ص127)

 

1_ فعل ایجابی:

 

فعل ایجابی یا مثبت، عملی است که شخص انجام می دهد و به طور مستقیم (بالمباشره) یا غیر مستقیم (بالتسبیب) موجب ورود ضرر به دیگری می شود، یعنی شخص اقدامی انجام می دهد که نمود خارجی داشته و به صورت فعل مثبت در عالم خارج نمایان شده و موجب ضرر و زیان دیگری می شود و مقصود از آن انجام دادن عمل مادی و فیزیکی محض نیست، بلکه اعمال و فعالیتهای اعتباری (حقوقی)شخص که وجود خارجی یافته و صرفا در ذهن وی نیست را نیز شامل می شود، مانند فسخ یک قرارداد در زمان نامناسب یا امضای قرارداد تجاری در محلی که دیگری حق اولویت انحصار تجاری دارد.

 

اما سوال این است، آیا هر عمل مثبتی که زیانی را به دنبال داشته باشد برای مرتکب آن مسئولیّت آفرین است؟

 

در فقه امامیه در این باره دو نظر وجود دارد: گروهی معتقدند فعل موجب ضمان باید نامشروع باشد و فعل مشروع و مباه ضمان آور نیست، مگراینکه عامل در حین انجام فعل مشروع، تعدّی و تفریط نماید. در این صورت به استناد تعدّی و تفریط ضامن است، زیرا وقتی کسی شرعاً مجاز به انجام عملی است، ضمان آور بودن آن با اذن شارع منافات دارد.(باریکلو، ش59)

 

گروه دیگر عقیده دارند: مطلق ضرر رساندن به دیگری اعم از اینکه منشاء ورود ضرر فعل مباه یا نامشروع باشد به حکم شرع ضمان آور است، زیرا ادلّة حرمت اضرار به دیگری و لزوم جبران آن، مطلق است ولی فعل زیانبار از افعال مشروع و واجب باشد، مانند مسئولیّت پزشک نسبت به خسارت ناشی از معالجه و درمانی که انجام داده است و یا مسئولیّت مربّی نسبت به جبران خسارت ناشی از تعلیم و تربیت که به آموزنده ارائه داده است و وجودیکه این امور در بعضی از مواقع واجب است، ضمان آور می باشد.(مراغی، ص337)

 

در حقوق نیز برخی اعتقاد دارند: در هر موردی که از عملی به دیگران زیان برسد مسئولیّت مدنی ایجاد نمی شود بلکه علاوه بر لزوم انجام فعل زیانبار توسط شخص، عرفاً فعل مذکور باید نامشروع باشد. البته برای نامشروع تلقی شدن عمل زیانبار موجب مسئولیّت، ضرورتی ندارد آن عمل مورد منع قانون قرار گرفته باشد بلکه کافی است عرفاً فعل، ناهنجار و قابل سرزنش محسوب شود. در نتیجه اعمال خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه و سایر مقررات به مفهوم عام مثل تصویب نامه ها و آیین نامه ها و اساس نامه ها را نیز باید از اعمال نامشروع به حساب آورد از طرفی داشتن مجوز قانونی نیز موجب مبرّا شدن فاعل از مسئولیّت نخواهد بود، زیرا در سوءاستفاده از حق نیز هرچند شخص حق قانونی خود را اعمال می کند ولی باز موجب مسئولیّت وی خواهد بود.(یزدانیان، ص108)برخی دیگر اعتقاد دارند که فعل زیانبار اعم از اینکه مشروع باشد یا نامشروع، ضمان آور است، زیرا علاوه بر اینکه مشروعیّت فعل انجام دهنده نباید موجب تضییع حق جبران خسارت زیاندیده شود، ادلّة لزوم جبران خسارت وارد شده به غیر، عام است و مقیّد به عدم مشروعیّت فعل نشده است. در نتیجه، قید یا شرط غیرمشروع بودن باید به ضرر وارد شده نسبت داده شود، زیرا آنچه اهمیّت دارد، جبران ضرر ناروا و احقاق حق زیاندیده است.

 

بنابر این به جای اینکه به وصف فعل زیانبار توجّه شود باید به وصف ضرر وارده توجّه گردد و هم اینکه ضرری ناروا و ناخواسته به دیگری وارد شود باید حکم به ضمان نمود هرچند فعل زیانبار، عملی مشروع و حتّی واجب باشد مانند فعل درمان پزشک یا تعلیم و تربیت توسط مربّی که با وجود وجوب فعل در بعضی موارد حکم به ضمان شده است .

مالیات­ها تابع سیاست­ها، چهارچوب­ها و قواعد از پیش تعیین شده­ای هستند که سیاست­گذاران و قانون­گذاران مالیاتی ملزم به رعایت آن­ها شده ­اند. مالیات­ها در هر عصری با لحاظ نوع نظریات دولت، جایگاه و کاربرد مشخصی دارد که ما در ادامه جایگاه آن را در هر یک از این نظریات تبیین خواهیم کرد. از طرف دیگر مالیات­ها خود محصور در اصول و حقوقی هستند که حق مالکیت یکی از آن­ها به شمار می­رود. حق مالکیت به عنوان حق جدایی ناپذیر و خدشه ناپذیر در همه نظام­های حقوقی به رسمیت شناخته شده است و در مقابل اخذ مالیات نیز به حسب ضرورت در همه آن نظام­ها مورد تأکید قانون قرار دارد. تعیین جایگاه هر یک از این مفاهیم محل بحث خواهد بود.

بند اول: مالیات و وظایف دولت

وظایف هر دولت ریشه در اهداف و آرمان­های مکتب فکری و جهان­بینی دارد که دولت از آن برخاسته و اولویت­ها و نحوه عملیاتی کردن سیاست­ها نیز از اهداف و آرمان­های آن مکتب سرچشمه می­گیرند.
امروزه وظایف دولت­ها بر حسب نوع دیدگاه آن­ها متفاوت است. در اندازه دولت دیدگاه­ های متفاوتی وجود دارد. دولت حداکثری، متوسط و حداقلی سه نمونه کلی آن است. هر چه وظایف دولت _افزون بر امور عمومی، حاکمیتی، امنیتی و دفاعی_ نسبت به امور اجتماعی و اقتصادی گسترش یابد، ساختار دولت دست­کم به سمت دولت سوسیالیستی کامل با برنامه­ ریزی متمرکز نزدیک می­ شود. امروزه به جهت شکست حاکمیت دولت حداقلی در عرصه عدالت و شکست دولت حداکثری در عرصه کارایی در اقتصاد، نگرش غالب توجه به اقتصادهای مختلط است.^[۱۵۶] واضح است چنانچه هر یک از نظریات دولت در عرصه عمل عهده­دار سامان­دهی زندگی سیاسی و اجتماعی شود، از این رهگذر میزان هزینه و مخارج متفاوتی را نیز متقبل خواهند شد و بر این اساس نیاز آن­ها به منابع درآمدی بیشتر می­ شود. در نتیجه رویکرد آن­ها در وضع مالیات­های جدید، متفاوت خواهد شد.
از جهت دیگر چنانچه منتسکیو در کتاب روح القوانین بیان می­ کند مالیات­ها می­بایست با مفهوم آزادی دارای تناسبی معقول باشند. از دید وی دولت­های معتدل، برای سنگینی مالیات یک جبرانی درنظر گرفته­اند که آن آزادی است و در کشورهای استبدادی معادلی بجای آزادی وجود دارد که آن کمی مالیات است.^[۱۵۷] بنابراین باز هم می­بینیم که میزان مالیات­ها با توجه به نظریات دولت و خصایص مورد پذیرش آن­ها، متفاوت می­باشد.

الف: دولت حداقلی

نوزیک در تقابل کامل با اندیشه جان رالز از دولت حداقلی دفاع می­ کند و معتقد است که وظایف دولت صرفاً شامل حمایت پلیسی، اجرای قراردادها و دفاع ملی می­باشد و نه بیشتر.^[۱۵۸] وی اندیشه رالز را که در آن دولت به نفع طبقه محروم وارد عمل می­ شود و به تعدیل فاصله طبقاتی اقدام می­ کند، ناعادلانه تلقی می­ کند.
آنچه از دیدگاه نوزیک بر می‌آید نگاه متفاوت او نسبت به وضعیت فرد و جایگاه آن در جامعه است. نوزیک زمینه‌‌های رشد دولت و فراگیر شدن آن را ناشی از قرارداد اجتماعی روسو، می­داند که در نتیجه آن فرد و فردیت کم رنگ می­شوند. وی با درک این مسئله اقدام به دفاع از فرد در برابر تهاجمات دولت می­نماید که از دید وی این مسئله به عدالت نزدیک‌تر است. ^[۱۵۹]
حمایت از فرد در جامعه دقیقاً می ­تواند به عنوان مبنای وضع مالیات به شمار رود بدین گونه که اولاً دولت­ها از این طریق به حمایت از هر شخصی که نیازمند یاری باشد با استناد به عدالت توزیعی یاری می­رساند و ثانیاً با بهره گرفتن از درآمدهای مالیاتی، حداقل­های اجتماعی را برای تمامی اشخاص جامعه فراهم می­سازد، بنابراین رشد دولت مدرن که از دید نوزیک، عامل نابودی فردیت و زوال آن شده نکته‌ای است که در واقع زمینه‌های اولیه تحقق دولت حداقلی مورد نظر نوزیک را با مشکل روبه‌رو می‌کند چرا که یک دولت حداقلی، از دولتی که اقدام به اخذ مالیات می­ کند تا یک حداقل اجتماعی را برای شهروندان خود فراهم آورد، چهارچوب بهتری برای یوتوپیای نوزیک است. شاید آزادی رسمی در دولت حداقل بیشتر بوده باشد اما توانایی زیستن، آن طور که کسی می‌خواهد، یا نوع اجتماعی که کسی آرزو می‌کند، در آن زندگی کند به هر حال به منابع اقتصادی وابسته است.

ب: دولت حداکثری

«از دید هابز در غیاب دولت هیچ مفهومی از قانون و عدالت متصور نخواهد بود و در غیاب مرجع حاکمیت، نه عدالت قضایی و نه عدالت توزیعی هیچیک معنا پیدا نمی­کند.»^[۱۶۰] از دید هابز که نظر به دولت حداکثری دارد تنها، دولت است که شایستگی عهده دار شدن تمامی امور را دارد و می ­تواند عدالت را در جامعه حکم فرما کند.
این دولت حداکثری یا همان دولت رفاه، دولتی است که خود را متولی اقدامات و تکالیف فراوانی در اکثر حوزه ­های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی می­داند. اینگونه دولت­ها طیف وسیعی از خدمات اجتماعی را برای همه جامعه ارائه می­دهد. برخی از اقتصادانان دولت رفاه را سامان دهنده مجموعه سیاست­هایی تعریف می­ کنند که اهدافی چون امنیت اجتماعی و اقتصادی، برابری و عدالت اجتماعی و اقتصادی را بپوشاند.^[۱۶۱]
در واقع قبول تکالیف زیاد و به انجام رساندن آن­ها، مستلزم وجود منابع عظیم ثروت و دارایی بود که این امر دولت­های رفاه را به فکر چگونگی تأمین آن سوق می­داد. شاید به جرأت بتوان اصلی­ترین برآورد و خروجی دولت­های رفاه در حوزه اقتصادی را هزینه­ های سنگین تأمین اجتماعی و رکود بازار دانست که خود دلیلی بر تحمیل مالیات­های تصاعدی بر مردم می­باشد.
این گونه دولت­ها در امر مالیات ستانی به دنبال اعمال سیاست­های فراوانی جهت هدایت اقتصاد می­باشند و مالیات را به عنوان ابزار بازتوزیع ثروت در جامعه می­دانند که در برخی از آن­ها این بازتوزیع به نفع اقشار کمتر بهره­مند جامعه می­باشد. به نظر می­رسد این دولت­ها نیز در عمل نتوانستند میان تأمین رفاه و میزان مالیات توازنی را ایجاد نمایند.

ج: دولت مقررات گذار

از زمانی که ناکارآمدی دولت­های رفاه در عمل آشکار شد و دولت­ها در نتیجه هزینه­ های سنگین تأمین اجتماعی با بحران­های مالی گسترده روبرو شدند نظریه­پردازان نئولیبرال همچون هایک، نوزیک و فریدمن یک صدا به سنت­های کلاسیک بازگشتند و آموزه­های اقتصاددانان اولیه را با روایت­هایی جدیدتر و جذا­تر بازگو کردند. در نتیجه این رویکرد موج خصوصی سازی، آزادسازی اقتصادی و نیز دولت­زدایی شکل گرفت. اما این رویکرد نیز به خوبی مؤثر نیفتاد تا آنکه الگویی نو در دیدگاه نهادهای بین المللی با عنوان حکمرانی خوب ظهور یافت.
ایده حکمرانی خوب بر این باور است که دولت، بازارها و جامعه مدنی در کنار هم می­توانند نواقص هم را برطرف کنند، خلأها را پر کرده و نارسایی­ها را پوشش دهند. این ایده به دنبال آن است تا دولت توانمند شود فارغ از آنکه کوچک است یا بزرگ.^[۱۶۲]
نقش دولت در این الگو این است که سیاست­گذاری کند، از مالکیت­ها و قراردادهای خصوصی حمایت نماید، عدالت کیفری را تضمین کند تا صلح و آرامش برقرار شود، بازارها را تنظیم و مقررات­گذاری نماید، بازتوزیع منصفانه ثروت را تضمین کند، ثبات اقتصادی ایجاد کند، زیرساخت­ها را توسعه دهد نظامات تأمین اجتماعی را برقرار نماید. از کارگران و کارگاه­ها حمایت کند و متکلف بسیاری از وظایف دیگر در راستای حمایت حداکثری از حقوق و آزادی­های شهروندان باشد. دولت بر این اساس، از حجم مالکیت و کارفرمایی خود تا جایی که اوضاع و احوال اجازه می­دهد کاسته و بر نقش مقررات­گذاری (تنظیم کنندگی)، سیاست­گذاری و بازتوزیعی خود می­افزاید. مهمترین زمینه فعالیت دولت در چنین الگویی، نهادسازی، سیاست­گذاری، عدالت گستری و مقررات­گذاری است.^[۱۶۳] براین اساس حقوق مالیاتی در چنین بستری از الگوی نظام بسته و صرفاً یک طرفه در فرایند سیاست­گذاری، وصول و حل اختلافات مالیاتی فاصله گرفته و به دنبال ایجاد بستری است که دولت در مقام همکار و شریک نهادهای اجتماعی و مدنی گام بر می­دارد. در این الگو تناسبی منطقی میان خدمات ارائه شده و مالیات­های وصولی وجود دارد که در نتیجه آن نه منجر به فشار بر مردم می­ شود و نه هزینه­ های سنگین ناشی از خدمات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را برای دولت در پی دارد. ضمن آن­که به دیگر کارکردهای عدالت در سایر مراحل مالیاتی همچون عدالت کیفری و عدالت رویه­ای مالیاتی نیز توجه دارد.

بند دوم: مالیات و حق مالکیت

بواسطه آن­که در جریان اخذ مالیات حق حاکمیت دولت با حق مالکیت افراد جامعه تعارض پیدا می­ کند، شاهد تزاحم حقوق دولت و مردم هستیم که همین مسئله ضرورت توجه به اصل عدالت مالیاتی را ایجاب می­نماید.^[۱۶۴]
از مدت­ها پیش بر سر این مسئله که مالیات­ها در چه زمانی، بر چه موارد و به چه میزانی باید وضع شوند اختلاف نظر بوده است و هر گروهی شروطی را بری آن برگزیده است. برخی از اندیشمندان شروطی چون تمام شدن درآمدهای ثابت دولت، بیشتر بودن مخارج دفاعی نسبت به منابع موجود، وضع موقتی مالیات­ها، عدم وضع مالیات برای نیازهای غیر ضرور و وضع مالیات برای ثروتمندان جامعه^[۱۶۵]را نام برده­اند.
«در پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با تغییر نظام سرمایه داری به نظام ارشادی، حقوق مالکیت نیز با تغییراتی روبرو شد. مهترین این تغییرات عبارت است از: حق مالکیت فردی تا وقتی به منافع جامعه لطمه نزند، قانونی شناخته شد. همچنین در کنار مالکیت فردی، مالکیت جمعی نیز به صورت مالکیت سهام در شرکت­های سهامی و تعاونی به وجود آمد. مالکیت دولتی بر مؤسساتی که به دلایل اقتصادی یا استراتژیک نمی ­توانند به وسیله بخش خصوصی اداره شوند، پدید آمد. رابطه مستقیم مالکیت ابزار تولید و سرمایه با مدیریت تغییر کرد. موضوع مالکیت از اشیای مادی منقول و غیر منقول به اشیای غیر مادی مانند اختراعات و اکتشافات، توسعه یافت.»^[۱۶۶]
یکی از حقوقی که در جریان وضع مالیات مورد تعدیل واقع می­ شود و از طرفی میزان و معیاری جهت وضع مالیات به شمار می­رود، حق مالکیت است. به بیان دیگر دولت­ها از یک طرف نسبت به اخذ مالیات محق هستند و از طرفی ملزم به رعایت حق مالکیت هر شخص و احترام به آن می­باشند. حق مالکیت به طور کلی توسط قانون اساسی و قوانین بین ­المللی به رسمیت شناخته شده و محافظت می­ شود. مالیات­ها بطور طبیعی چنین حقی را تضعیف می­ کنند؛ چرا که همه مشمولین مالیات ملزم هستند بخشی از درآمد و دارایی خود را به دولت پرداخت کنند.
اینکه آیا می­توان میان وضع مالیات و حق مالکیت تناسب برقرار کرد یا خیر محل تأمل است. با یک نگاه اجمالی شاید چنین به نظر آید که جمع میان این دو منطقی و شدنی نیست و تناسب میان این دو مورد امر ضد و نقیضی به شمار می­رود، لیکن نظر به ضرورت­های اجتناب ناپذیر موجود در جوامع امروزی، می­توان به تفکیک این دو حوزه پرداخت به نحوی که بتوان هر دو را در کنار هم مورد پذیرش قرار داد.
اگر ما صرفا به حق مالکیت شخصی توجه کنیم و از حق جامعه و هویت­های جمعی غافل شویم، به مالیات به مثابه مصادره (غصب) خواهیم نگریست. بنابراین لازم است تا ضمن درک دقیق حقوق مالکیت، حقوق هویت­های جمعی به سرپرستی دولت را نیز مدنظر قرار دهیم. در این خصوص متون اسلامی، حتی در اموال اشخاص، حقی را برای جامعه و افراد ناتوان آن در نظر می­گیرند. بر این اساس لازم است حق مالکیت و حدود مالکیت خصوصی تبیین گردد.

الف: حق مالکیت خصوصی

«حق مالکیت، کاملترین حق عینی است که انسان می ­تواند بر مالی داشته باشد و سایر حقوق عینی از شاخه­ های این حق است. مفهوم و اوصاف مالکیت همیشه در تغییر است به ویژه در قرن نوزدهم و بیستم با پیشرفت فکر ملی شدن اموال و صنایع، حدود مالکیت فردی دگرگون شده و حقوق افراد در برابر قوای عمومی محدود گردیده است.»^[۱۶۷]

ب: حدود حق مالکیت خصوصی

ماهیت عدالت رابطه مستقیمی با مفهوم حق دارد بدین معنی که عدالت زمانی موضوعیت دارد که حقی موجودیت داشته باشد. چنان­که در هر موردی که حق مطرح است، عدالت هم شکل می­گیرد، بنابراین می­توان چنین گفت که عنصر حق در چیستی عدالت مطرح است و بدون شناخت و ارزیابی دقیق «حق» نمی­ توان درباره عدالت داوری واقع بینانه داشت.
جان لاک از جمله اندیشمندانی است که بر مسائل مربوط به عدالت فردی و حقوق افراد تمرکز و تأکید دارد. عدالت از دیدگاه وی، چیزی جز حمایت از حقوق مسلم افراد نیست. از این منظر هدف اصلی عدالت چیزی جز محافظت از مالکیت فردی نخواهد بود.^[۱۶۸]
علاوه بر آن، مفهوم عدالت ارتباط وثیقی با مبنا و منشاء حق دارد چنانچه حق را ناشی از قانون بدانیم و هر آنچه را قانون به عنوان حق برای اشخاص به تعیین نماید، بپذیریم و یا آنکه بخشی از حقوق آن­ها را سلب نماید، مفهوم عدالت نیز به عدالت قانونی تنزل خواهد کرد ولی چنانچه فراتر از قانون، حدود حق مالکیت را مشخص نماییم، عدالت نیز متأثر از آن، مفهومی دگر خواهد یافت.^[۱۶۹] بنابراین حق و عدالت دارای رابطه­ای تنگاتنگی هستند و هر مبنایی برای مفهوم حق اختیار شود، مفهوم عدالت نیز بر همان مبنا تفسیر خواهد شد.
از طرف دیگر مالیات نیز مفهوم دیگری است که با مفهوم حق ارتباطی نزدیک اما سلبی دارد، بنابراین از این جهت نیز باید توجه کرد که آیا حق مالکیت یک حق بی حد و حصر و خدشه ناپذیر است بدین معنی که به هیچ عنوان نمی­ توان آنرا مقید کرد.
دین اسلام علی رغم پذیرش حق مالکیت بر این عقیده است که حقی بر گردن برخی افراد بر برخی دیگر است و باید این حق پرداخت شود و از مال افراد بیرون آید و اساساً این حق، جزو حقوق صاحب مال به حساب نمی­رود^[۱۷۰] که اخذ آن خدشه به حق مالکیت وی تلقی گردد.
چنانچه از مالیات­های شرعی بدست می ­آید، میزان آن­ها اگر چه در شرع مشخص شده است لکن در صورت عدم تکافوی آن جهت رفع نیاز جامعه، دست شارع برای ایجاد پایه­ های جدید باز خواهد بود. بر این اساس حدود مالکیت نیز با توجه به این احتیاجات و نیازهای جامعه متغییر خواهد بود و در واقع میزان این نوع حق، نامشخص و بسته به شرایط جامعه در نوسان است که در جوامع دموکراتیک و مبتنی بر قانون، میزان آن در قوانین مندرج است.^[۱۷۱]

فصل سوم: مفاهیم و مبانی نظری عدالت مالیاتی

عدالت مالیاتی موضوعی دو سویه، چند جانبه و پیچیده­ای است که ورود دامنه دار به قلمرو آن ما را با چالش­های اساسی روبه رو می­ کند. بر این اساس لازم است تا این مفهوم به اجزای مختلفی تقسیم شود که هر جزء گویای کارکرد ویژه آن باشد.
موضوع عدالت مالیاتی از آن جهت که به دنبال تعیین معیار و ضوابط حقوقی برای حکومت و شهروندان است، امری دوسویه به حساب می­رود که از یک سو، به دنبال تنظیم حدود و ثغور دخالت دولت و حکومت در حوزه مالیات است و از سوی دیگر به دنبال افزایش تمکین مؤدیان مالیاتی و جلوگیری از فرار مالیاتی می­باشد، به تعبیری می­توان این مفهوم را مبین حدود و ثغور تکالیف و حقوق این اشخاص دانست به طوری­که این مفهوم، روزی مستمسکی برای دولت و روز دیگر دستاویزی برای مؤدیان مالیاتی خواهد بود تا بواسطه آن احقاق حق نمایند.
«در این خصوص از دید منتسکیو، وضع مالیات­ها صرفاً در صورتی عادلانه است که هم احتیاجات دولت به خوبی در نظر گرفته شود و هم احتیاجات افراد. البته وی معتقد است که برای احتیاجات موهوم دولت نباید از احتیاجات حقیقی ملت چیزی برداشت شود که اگر چنین شود خود از مصادیق بی­ عدالتی خواهد بود.»^[۱۷۲]
عدالت مالیاتی در تعبیر دوم، بر این ایده استوار است که همه اعضای سازنده جامعه، ملزم به حفظ و حراست از حقوق عامه یا به تعبیری هویت­های جمعی هستند و بر همین اساس است که تمام اعضای آن، باید به پرداخت سهم عادلانه خود از طریق مالیات اقدام نمایند.^[۱۷۳] چرا که مالیات، وسیله­ای برای افزایش درآمد و بودجه دولت­ها محسوب می­ شود و دولت­ها عمدتاً از طریق آن برای رسیدن به اهداف مختلف اجتماعی– اقتصادی اقدام می­ کنند.
از طرف دیگر عدالت مالیاتی مسئله­ای است چند جانبه، که قلمروهای مختلفی را در بر می­گیرد. معیارها و مؤلفه­ های این مفهوم گاهی دارای کارکردی ماهوی است که به حوزه ­های ماهوی نظیر قانون­گذاری و سیاست­گذاری مربوط می­ شود و گاهی نیز با کارکردی شکلی به حوزه ­های قضایی نظر دارد.
در این فصل کوشش خواهد شد تا با بازشناسی اصول و معیارها و مؤلفه­ های عدالت مالیاتی اسلوبی صحیح برای بخش آینده طرح نماییم. به این منظور ابتدا بحث خواهد شد که آیا عدالت مالیاتی در بردارنده یک مفهوم است یا چند مفهوم؟ اساساً قلمروهای بحث حاضر کدامند؟ و مشخص خواهد شد هدف این تحقیق دستیابی به کدام یک از این قلمرو و مفاهیم مرتبط با آن است.

گفتار اول: بازشناسی مفهومی عدالت مالیاتی

اصل عدالت مالیاتی به عنوان یکی از اصول حقوق عمومی، در سلسه مراتب هنجارها، از جایگاه بالایی برخوردار است^[۱۷۴] که دارای ویژگی الزام آور نیز می­باشد.
عدالت مالیاتی مفهوم عموماً پایه­ای است که به اشخاص و نهادهای مشمول مالیات و نیز دستگاه مالیاتی مربوط می­ شود. این مفهوم را می­توان از نگاه حکومت و شهروندان آن، هم جزو حقوق اقتصادی قلمداد کرد و هم به نوعی آن را در ردیف حقوق اجتماعی ذکر نمود، چرا که حقوق اجتماعی در یک معنای محدود، به حقوقی گفته می­ شود که فرد آن را به عنوان یک عضو جامعه داراست و در معنای وسیع­تر حقوق اجتماعی به یک سلسله حق­هایی اطلاق می­ شود که به منظور رفع بی­ عدالتی­های اجتماعی و اقتصادی برای فرد شناخته شده است و این بی­ عدالتی ناشی از شرایط اقتصادی و اجتماعی حاکم بر جامعه و محیطی است که فرد در آن زندگی می­ کند.^[۱۷۵] پس بنابراین عدالت مالیاتی صرفاً یک نظریه اقتصادی محسوب نمی­ شود بلکه یک نظریه اجتماعی با ابعاد حقوقی نیز به شمار می­رود.^[۱۷۶]
اصل عدالت مالیاتی یکی از مهمترین اصول کلی حقوقی در حقوق مالیاتی قلمداد می­ شود. عده­ای این اصل را به معنای پخش درست، به جا و مناسب بار مالیات بر شانه مؤدیان مالیاتی در نظر گرفته­اند.^[۱۷۷] با دقت نظر در این تعریف، مشخص خواهد شد که تعریف ارائه شده، در بردارنده تمامی جهات مفهوم عدالت مالیاتی نبوده و با نارسایی­هایی همراه است. تناسب، توازن و برابری در پرداخت­های مالیاتی صرفاً یک روی سکه بحث حاضر است که البته تعریف فوق­الذکر از این منظر با نارسایی­های دیگری نیز همراه است.

زئولیت­ها دارای حفراتی در ابعاد مولکولی هستند که دارای نرخ­های مختلف انتقال برای هر مولکولی می­باشد که نشان دهنده خاصیت غربال مولکولی آن­ها است. خاصیت غربال مولکولی هنگامی موثر خواهد بود که اندازه­ مولکول­ها یکسان نباشد. این ویژگی­ها موجب افزایش کاربرد آن­ها می­ شود.

۱-۱-۱ زئولیت­های طبیعی
از زمان کشف تاکنون، زئولیت طبیعی مورد استفاده قرار می­گرفته اما با توجه به محدود بودن منابع آن امکان استفاده از زئولیت طبیعی در استفاده­های گسترده­ی تجاری وجود ندارد. از اواخر دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۲ کشف­های زمین شناسی نشان داده که رسوبات ته­نشین شده از زئولیت در غرب ایالات متحده­ی آمریکا وجود دارد. این کشف­ها نتیجه­ استفاده از آزمون پراش اشعه­ی X بر روی سنگ­های رسوبی است. برخی از زئولیت­ها به صورت تک مینرالی و به صورت انبوه تشکیل شده ­اند و برای استخراج مناسب­اند. برخی از زئولیت­ها که برای کاربردهای جاذب به صورت تجاری درآمده اند عبارتند از چابازیت^[۶]، اریونیت^[۷]، موردنیت ^[۸]و کلینوتپیلولیت^[۹] در مقادیر کم و برای کاربردهای جاذب مانند جداسازی اجزای هوا برای خشک کردن و خالص سازی استفاده می­شوند. زئولیت­های طبیعی نیز درکاربردهای توده مانند پرکننده­های کاغذ، سیمان­ها و بتن­های پوزلانی، در کود شیمیایی و تثبیت­های خاک و به عنوان مکمل غذایی برای حیوانات استفاده می­شوند ]۱[.
۱-۲ سنتز غربال‌های مولکولی
کاهش اندازه ذرات زئولیت بر روی گزینش­پذیری، میزان ­­فعالیت، پایداری و طول عمر آن تاثیر قابل توجهی دارد چرا که کاهش اندازه ذرات، منجر به افزایش هر چه بیشتر سطح خارجی و کوتاهتر شدن مسیر نفوذ شده و به دنبال آن باعث کاهش مقاومت انتقال جرم و حرارت در تجزیه و جذب می­ شود [۱۳و۱۲].
تغییر ­قالب دهنده^[۱۰]، انتخاب منبع مناسب سیلیسیم^[۱۱]، روش­های حرارت­دهی، مدت زمان­ تبلور و نیز شرایط ترکیب شدن مانند دما و فشار در ساخت نانوکاتالیزور SAPO موثر می­باشد. درگاهی و همکاران [۱۲] نشان دادند که درجه حرارت بالا و زمان سنتز کوتاه، منجر به کاهش اندازه ذرات و تغییر مورفولوژی SAPO خواهد شد.
فرایند تولید SAPO غربال­مولکولی­ سیلیکوآلومینیوفسفات شامل گام­های زیر می باشد [۱۵و۱۴] :
۱) فراهم سازی منابع آلومینیوم، فسفر و سیلیسیم در شرایطی که منبع سیلیسیم محلول در یک زمینه­ آلی قابل انحلال در آب است (تشکیل یک ترکیب سنتزی از منابع مذکور).
۲) به عمل آوردن ترکیب مصنوعی برای یک دوره زمانی با دمای مناسب برای تشکیل غربال مولکولی سیلیکوآلومینیوفسفات.
پارامترهای موثر در سنتز را می توان در سه مورد خلاصه کرد:
۳) مدت زمان سنتز بعد از عملیات گرمایی: طولانی شدن زمان سنتز باعث بزرگترشدن اندازه بلورها می­ شود [۱۷و۱۶].
۴) غلظت محلول پیش ماده: هسته­زایی یکنواخت و سریع در محلول­های غلیظ اتفاق می­افتد چرا که در ابتدا محلول فوق اشباع است.
۵) مدت‌ سپری‌ شده‌ بین هسته­سازی و درجه سختى [۱۸].
تبدیل ماده ژلاتینی خشک^[۱۲] یک تکنیک جدید برای زئولیت­ها،AlPO و SAPO می­باشد که مورد توجه بسیاری از محققان واقع شده است [۲۲-۱۹].
روش­های سنتز عمومی نیز به دو شکل می­باشد:

 

1. 1. روش ریزموج^[۱۳]و هیدروترمال^[۱۴]: برای سنتز مواد نانومتخلخل، ژل آبی شامل مواد اولیه و مواد کمکی واکنش مانند عامل­های هدایت ساختار^[۱۵]، محیط واکنش را تشکیل داده و گرمای واکنش توسط امواج ریزموج تأمین می­ شود.

 

1. 1. روش سنتز با بهره گرفتن از قالب دهنده (Template): در این روش، برای ایجاد حفره­ها از مولکول­ها یا دسته­ای از مولکول­ها با شکل مشخص به عنوان قالب دهنده استفاده شده و بعد از رشد ماده روی آن­ها، قالب دهنده توسط روش­های فیزیکی و شیمیایی نظیر کلسینه کردن حذف می­ شود. مزیت بارز سنتز قالبی، کنترل دقیق شکل و اندازه­ حفره است.

 

شکل ۱-۳: روش سنتز قالبی و قالب­های رایج در آن: ۱٫ تک مولکول، ۲٫ مولکول دوگانه دوست (دارای یک رشته آلی چربی دوست (قرمز) و یک سر آب دوست (آبی): Amphiphile)) و ۳٫ مایسل^[۱۶] (خوشه­ای از مولکول­های دوگانه-دوست) و ۴٫ مواد پیچیده­تر، ۵٫ یک ساختار کروی، ۶٫ دسته ای از ساختارهای کروی ]۱[.
۱-۳ اصلاح غربال مولکولی­های سیلیکوآلومینوفسفاتی
در دهه‌ی۱۹۸۰ کارهای فراوانی در زمینه­ کاربرد و سنتز تعداد زیادی از اعضای خانواده­ی زئولیت­های با سیلیس بالا انجام شده است. در سال ۱۹۸۲، غربال­های مولکولی بلوری با تخلخل­های میکرونی از جنس آلومینوفسفات­ها به وسیله­ ویلسون^[۱۷] و همکارانش توصیف شد. پس از آن در سال ۱۹۸۶، اعضای دیگری از خانواده­ی غربال­های مولکولی برپایه­ی آلومینوفسفات مانند SAPO تولید و ارائه شدند. به خاطر آنکه در سنتز چارچوب­های سیلیسی و آلومینوسیلیکاتی فلزاتی همچون آهن، گالیوم، تیتانیوم و ژرمانیم استفاده می­شد، تلاش­ های زیادی بر روی سنتز غربال­های مولکولی از جنس متالوسیلیکات انجام شد.
دهه­ ۱۹۸۰ همچنین به عنوان دهه­ توسعه در زمینه­ سنتز ثانویه و اصلاح شیمیایی زئولیت­ها معروف است. شبکه ­های غنی شده از سیلیسیم در بیش از دوازده نوع زئولیت با بهره گرفتن از روش­های زیر تعریف شدند:
۱) اصلاح گرماشیمیایی به وسیله استخراج اسیدی ثانویه و یا بدون­­ آن
۲) شیمی محلول آبی رقیق آمونیوم فلئوروسیلیکات
۳) عملیات فراوری در دمای بالا به وسیله­ سیلیسیم تتراکلراید
۴) عملیات فراوری در­ دمای پایین به ­وسیله­ گازهای فلئورین به طور مشابه جانشینی شبکه­ فلزی با بهره گرفتن از شیمی محلول آبی رقیق از آمونیوم فلئوروسیلیکات گزارش شده است در این روش فلزاتی همچون آهن، تیتانیم، نیکل، کروم و قلع به وسیله­ روش­های سنتز ثانویه در داخل شبکه­ زئولیتی وارد می­شوند.
کشف غربال­های مولکولی بر پایه­ آلومینوفسفات در سال ۱۹۸۲ یک کار بسیار مهم بود. برخی از عناصر سیزده گانه­ای که در سال ۱۹۸۶ به همراه شبکه ­های آلومینوفسفاتی استفاده شدند عبارتند از:Ge ,Ga Zn, Co, Mn, Fe, Ti, Si, Mg, B, Be, Li و Asاین منبع جدید از مواد غربال­های مولکولی بر پایه­ AlPO₄ را ساختند که دارای بیش از ۲۴ ساختار و ۲۰۰ ترکیب بودند.
زئولیت­های آلومینیوسیلیکات همگی دارای ساختار شبکه­ ای چهاروجهی ناشی از هیبریداسیونsp³ در مرکز سیلیکون، پیوند­های منظمSi-O را تولید می­ کند. در عین حال هنوز تعداد زیادی از وضعیت­های فضایی ممکن برای زئولیت­ها وجود دارد که اخیرا مورد بررسی قرار گرفته­اند. چهارچوب­ها در زئولیت­های طبیعی و اکثر زئولیت­های سنتزی به دلیل نقص­های جانشینی ⁺Al³ در مراکز سیلیکونی دارای بار منفی هستند. لذا گونه ­هایی مثبت توازن بار مثبت در فضای اضافی حفرات چهارچوب­ها را برقرار می­ کنند. برای این منظور در مراحل سنتز زئولیت­ها از فلزات قلیایی، قلیایی خاکی و یا کاتیون­های آلکیل آمونیوم استفاده می­ شود.
۱-۴ شناسایی غربال مولکولی­های سیلیکوآلومینوفسفاتی
بررسی ساختار مواد نانومتخلخل، به شناخت ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی این مواد کمک می­ کند. همچنین کوئوردیناسیون، حالت اکسایش و قدرت پیوند فلزات واسطه­ای که بار ساختار را خنثی می­ کنند، فعالیت و گزینش پذیری در واکنش­ها را مشخص می­ کند.
شناسایی غربال مولکولی­ به روش­های زیر می ­تواند صورت پذیرد:
روش­های میکروسکوپ الکترونی((SEM ^[۱۸]
روش­های پراش^[۱۹]
روش جذب گاز^[۲۰]
روش طیف بینی جذب پرتوی ایکس (XAS)^[21]
روش طیف بینی رزونانس مغناطیسی هسته NMR))^[22]
۱-۴-۱ روش­های میکروسکوپ الکترونی
مهم­ترین مزیت این روش­ها، به دست آوردن یک تصویر واضح از ساختار است. روش میکروسکوپ الکترونی پویشی، تصاویر واضحی از مواد نانوزئولیت در اختیار می­گذارد. میکروسکوپ الکترونی عبوری با وضوح بالا^[۲۳] (HRTEM) روشی برای مطالعه­ ترکیبات جامد مزومتخلخل و بی­شکل است که توزیع و اندازه­ حفره­ها را نشان داده و تنها روشی است که می ­تواند حضور حفره­های مزو و میکرو را در یک ترکیب کامپوزیتی به طور همزمان تشخیص دهد.
۱-۴-۲ روش پراش اشعه X (XRD^[24])
این روش­ها شامل پراش نوترون و پرتوی ایکس هستند و با پراکنده شدن پرتوها توسط هسته و الکترون­های اتم، ساختار کلی را تشخیص داده و اندازه­ حفره، سطح ویژه، حجم و شکل فضایی حفره را در اختیار می­گذارند.
۱-۴-۳ روش FTIR
دستگاه طیف سنج FTIR دستگاهی با تکنیک بالا است که امکان آنالیزهای سریع مواد را فراهم می­ کند و نتیجه را به سرعت روی صفحه نمایشگر این دستگاه نمایش می­دهد. این دستگاه برای هر ماده­ای طول موج متفاوتی را ارائه می­دهد. خواص شیمیایی و نوع گروه ­های عاملی بر روی کاتالیزور نانو ساختار سنتزی با بهره گرفتن از طیف نگاری مادون قرمز بررسی می­ شود. با بهره گرفتن از این طیف می­توان به حضور آب جذب شده در ساختار سیلیکوآلومینوفسفات پی برد و همچنین ارتعاشات کششی و حضور فلز در ساختار این غربال مولکولی در این طیف قابل تشخیص است.
ویژگی دستگاه FTIR نسبت به IR آن است که تمامی طول موج‌های ناحیه طیفی مورد نظر در یک زمان به نمونه تایید شده در حالی که در روش­های پاشنده معمولی IR، تنها بخشی کوچک از طول‌ موج­ها در یک زمان به نمونه می‌رسد. بنابراین سرعت، قدرت تفکیک FTIR از IR به مراتب بهتر است. طیف مادون قرمز را برای جامدات (به شکل قرص یا پودر KBr یا فیلم) مایعات (به شکل رقیق شده در حلال­های آلی) می­توان تهیه کرد.
۱-۵ مقدمه‌ای بر پیل­های سوختی^[۲۵]
نانو سیلیکوآلومینوفسفات را می­توان به عنوان یک اصلاح کننده در پیل سوختی مورد ارزیابی قرار داد. پیل سوختی یک ابزار شیمیایی است که به صورت پیوسته انرژی شیمیایی را به انرژی الکتریکی و احتمالا مقداری گرما تبدیل می­ کند. این فرایند تا زمانی که سوخت و اکسید کننده پیل سوختی به آن وارد شود، ادامه خواهد یافت.
از سوی دیگر باتری را می­توان به عنوان یک ابزار الکتروشیمی که مواد و وسایل لازم را به همراه داشته و انرژی تولید می­ کند، تعریف نمود. به عبارت دیگر، باتری­ها می­توانند انرژی که از قبل تولید شده را در خود ذخیره کنند، در حالی­ که پیل­های سوختی به عنوان مبدل­های انرژی عمل می­ کنند. از پیل­های سوختی به ­عنوان موتورهایی با آلودگی صفر یاد می­ کنند. به لحاظ کارآیی نیز الکتریسیته تولید شده از روش­های معمول­، از کارایی چرخه­ی کارنو تبعیت می­ کنند. اما پیل­های سوختی درگیر این محدودیت نبوده و کارایی بیش از پنجاه درصد دارند.
از نظر تئوری کلیه سوخت­ها را می­توان در یک واکنش آندی شرکت داد. ولی در پیل سوختی با کارایی بالا، یک سوخت باید بتواند تحت شرایط قابل حصول عملی، بطور قابل ملاحظه­ای در واکنش اکسیداسیون شرکت کند و این موضوع تعداد سوخت­هایی را که می­توان در عمل از آن­ها استفاده کرد، محدود می­نماید.
گاز هیدروژن، اولین ترکیبی است که به عنوان سوخت در پیل سوختی استفاده شده است ]۲۳[. دلیل عمده­ی استفاده از هیدروژن، فعالیت الکتروشیمیایی بالای هیدروژن در مقایسه با سایر سوخت­ها می­باشد، اما استفاده از هیدروژن مشکلات فراوانی در پی دارد که می­توان به مشکلات ذخیره سازی آن در تانک و یا بصورت هیبرید فلز اشاره کرد. از سوی دیگر می­توان از ترکیبات هیدروکربنی و یا الکل­های سبک به­عنوان منابع ذخیره سازی هیدروژن و یا به­عنوان سوخت استفاده کرد. این ترکیبات به آسانی قابل حمل و نقل و ذخیره سازی هستند و به لحاظ ایمنی نیز مشکلات بسیار کمتری در مقایسه با هیدروژن تبدیل می­شوند.
هیدروکربن­ها و الکل­های سبک به صورت مستقیم و یا از طریق واکنش­های شیمیایی کاتالیزوری، از گاز طبیعی و یا نفت خام به دست می­آیند، در محیط زیست باقی نمی­مانند و به راحتی تحت شرایط محیطی تخریب می­شوند.
استفاده از هیدروکربن­ها و الکل­ها در پیل­های سوختی به دو طریق امکان­ پذیر است: یکی انجام عمل تبدیل و تبدیل آن­ها به هیدروژن و دیگری، استفاده از آنها به عنوان سوخت. فرایند تبدیل به دو صورت تبدیل خارجی و تبدیل درونی امکان­ پذیر است. در حالت اول واکنش در یک راکتور مجزا که حاوی کاتالیزور است انجام می­ شود. ولی در تبدیل درونی­، واکنش بطور مستقیم در سطح آند پیل سوختی انجام می­گیرد. به این صورت که مواد بکار رفته در آند پیل سوختی، هم کاتالیزور برای واکنش تبدیل و هم الکتروکاتالیزور برای اکسایش هیدروژن هستند. به دلیل پایداری نسبتاً زیاد هیدروکربن­ها و الکل­ها، استفاده از آن­ها در پیل سوختی عموماً محدود به تبدیل آن­ها است که در تبدیل درونی، محدود به دمای بالا نیز می­باشد. بدین معنی که، هیدروکربن­ها بیشتر در پیل­های سوختی اکسید جامد و کربنات مذاب به عنوان سوخت بکار رفته­اند. البته می­توان از این ترکیبات بدون انجام تبدیل و به صورت مستقیم به عنوان سوخت در پیل­های سوختی استفاده کرد.

۳-۲۳- عراق
عراق با نام رسمی جمهوری عراق (به عربی: الجمهوریه العراقیه) (به کردی: کۆماری عێراق) کشوری در خاورمیانه و جنوب غربی آسیا است. پایتخت عراق شهر بغداد است. این کشور از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن و سوریه، از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه‌است. عراق در منطقه جنوب خود، مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد و دو رود مشهور دجله و فرات که منشأ تمدن‌های باستانی میان‌رودان (بین‌النهرین) در طول تاریخ کهن این کشورند از شمال کشور به جنوب آن روان هستند و با پیوستن به رود کارون، اروندرود را تشکیل می‌دهند و به خلیج فارس می‌ریزند.
گستره عراق ۴۳۸،۳۱۷ کیلومتر مربع (۵۸ام، حدود یک چهارم ایران) است. بیشتر سرزمین عراق پست و هموار و گرمسیری است. غرب عراق کویر است و شرق آن جلگه‌های حاصلخیز. ولی بخشی از کردستان عراق (شمال خاور) کوهستانی و سردسیر می‌باشد. همچنین عراق یکی از بزرگترین کشورهای دارای منابع نفت می‌باشد. این کشور دارای ۱۴۳ میلیارد بشکه ذخایر تاییدشده ی نفتی می‌باشد.
عراق با ۳۲٬۵۸۵٬۶۹۲ نفر (آمار ژوئیه ۲۰۱۴) جمعیت چهلمین کشور پرجمعیت دنیا ست. عرب‌ها ۷۵٪-۸۰٪، کردها ۱۵٪–۲۰٪،ترکمنانان، آشوریان و غیره حدود ۵٪ از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. همچنین حدود ۶۰٪-۶۵٪ درصد مردم عراق شیعه، ۳۲٪-۳۷٪ درصد سنی و ۳ درصد مسیحی و پیروان سایر ادیان هستند. عراق محل زندگی و دفن ۶ امام شیعه است و شهرهاینجف، کربلا، کاظمین و سامرا زیارتگاه شیعیان جهان است.
عراق دارای تمدن و فرهنگ دیرینه و پرباری است. سومریان، اکدی‌ها و آشوری‌ها نخستین تمدن‌های باستانی عراق را چند هزار سال پیش از میلاد بنیاد نهادند. پس از آن این منطقه بخشی از قلمرو هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان، و امپراتوری روم بود. پس از سرنگونی امویان و ظهور عباسیان پایتخت خلافت اسلامی از شام به عراق (شهر بغداد) منتقل شد. بعدها این حکومت با حمله مغولان سقوط کرد. از میانه سده دهم تا پایان سده سیزدهم هجری خورشیدی، عراق بارها میان ایران وعثمانی دست به دست شد. عراق در سال ۱۲۹۸ (۱۹۱۹) به سرپرستی بریتانیا درآمد و در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) استقلال یافت.
بخش زیادی از مرزهای نوین عراق توسط جامعه‌ی ملل در سال ۱۲۹۹ (۱۹۲۰) پس از تقسیم امپراتوری عثمانی بر اساسمعاهده سور تعیین شد. در این زمان عراق تحت قیمومت پادشاهی متحد بریتانیا در آمد. در سال ۱۳۰۰ (۱۹۲۱) پادشاهی عراقتشکیل شد و در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) این حکومت از بریتانیا استقلال یافت. در ۱۳۳۷ (۱۹۵۸) این پادشاهی ساقط شد و جمهوری عراق تاسیس گشت. عراق از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۸) تا ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) توسط حزب سوسیالیست بعث عراق اداره می‌شد. پس از حمله‌ی ایالات متحده و متحدانش به عراق، حکومت حزب بعثِ صدام حسین برچیده شد و نظام چندحزبی پارلمانی در این کشور برقرار شد. آمریکایی‌ها در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) از عراق خارج شدند اما پیکارجویان به جنگ ادامه دادند. بعدها با سرریز شدن جنگ داخلی سوریه به عراق، درگیری‌ها بسیار شدت گرفت.
حکومت‌های متوالی عراق از آغاز تأسیس عراق جدید در ۱۹۲۱ همسان کشورهای همسایه در پی ایجاد هویتی ناسیونالیستی برای آن بر پایه قومیت عربی بر آمدند. این شیوه در عراق ناکام ماند و تنها به گرایش‌های جدایی‌طلبانه اقوام غیر عرب و سرکوب یا اخراج شووینیستی آنان انجامید.

۳-۲۴  
عراق مابین مدار ۲۹ و ۳۸ درجه‌ی شمالی و مدار ۳۹ و ۴۹ درجه‌ی شرقی قرار گرفته است (بخش کوچکی از آن در غرب مدار ۳۹ درجه شرقی واقع شده). این کشور با ۴۳۷٬۰۷۲ کیلومتر مربع ۵۸امین کشور از حیث بزرگی است. اندازه‌ی آن را می‌توان با ایالت کالیفرنیا در ایالات متحده مقایسه کرد. همچنین این کشور کمی از پاراگوئه بزرگتر است.
بخش بزرگ عراق صحرا است اما مناطق مابین دو رود دجله و فرات حاصلخیز است. این رودها سالانه ۶۰ میلیون متر مکعب لای را به دلتاحمل می‌کنند. قسمت‌های شمالی کشور عمدتاً کوهستانی است و بلندترین قلهٔ آن حاجی عمران (شیخا دار) (هم‌مرز با بلندی‌هایپیرانشهر ایران) با ارتفاع ۳۶۱۱ متر است. عراق مرز ساحلی کوچکی به طول ۵۸ کیلومتر با خلیج فارس دارد. در مجاورت شط العرب که نزد ایرانیان با نام اروندرود شناخته می‌شود، مرداب‌هایی قرار داشتند که بیشترشان طی دهه ۱۳۷۰ خشکانده شدند.

۳-۲۵ آب و هوا

آب و هوای کشور (به جز شمال) عمدتاً صحرایی است با زمستان‌های خنک و گاه سرد و تابستان‌های خشک و گرم و آفتابی. دمای هوا در تابستان در بیشتر جاهای این کشور به ۴۰ درجه سانتیگراد و در برخی مناطق به ۴۸ درجه می‌رسد. دمای هوا به ندرت در زمستان بالای ۲۱ درجه می‌رود و در شرایط سخت بین ۱۵ تا ۱۹ درجه و در شب‌ها تا حد ۲ تا ۵ درجه قرار می‌گیرد. مناطق کوهستانی شمال اغلب از زمستان‌های سرد با بارش برف و باران برخوردار است که گاهی موجب طغیان رودخانه‌ها می‌شود. به طور معمول بارندگی در این کشور کم است. در بیشتر مناطق سالانه کمتر از ۲۵۰ میلی‌لیتر بارش وجود دارد. این بارش‌ها هم بیشتر در زمستان رخ می‌دهد. باران‌های تابستانی به جز در شمال بسیار به ندرت اتفاق می‌افتند.
۳-۲۶ 
عراق و ایالات متحده در ۲۷ آبان ۱۳۸۷ اقدام به امضای موافقت‌نامه وضعیت نیروها کردند. این موافقت‌نامه بخشی از موافقت‌نامه‌ی وسیع‌ترِ چارچوب راهبردی تلقی می‌شود.  در بخشی از این موافقت‌نامه آمده است «دولت عراق خواستار آن است» که نیروهای ایالات متحده به طور موقت در عراق بمانند تا «امنیت و ثبات را حفظ کنند». نیروهای آمریکایی طبق این موافقت‌نامه هنگامی که در پایگاه‌های خود نیستند یا به ماموریت رفته‌اند تحت حوزه‌ی قضایی عراق قرار می‌گیرند.
عراق در ۲۴ بهمن ۱۳۸۷ رسماً ۱۸۶مین به عضویت کنوانسیون بین‌المللی منع جنگ‌افزارهای شیمیایی درآمد. این کشور بر اساس مفاد این پیمان، به عنوان عضوی تلقی می‌شود که میزان سلاح‌های شیمیایی خود را اعلام کرده است. از آن جا که عراق خیلی دیر به این کنوانسیون پیوسته است، از شمول کشورهایی که در جدول زمانی نابودی سلاح‌های شیمیایی قرار دارند خارج است
روابط ایران و عراق با تشکیل دولت جدید عراق در سال ۱۳۸۴ تا بالاترین حد افزایش پیدا کرد. نخست‌وزیر نوری المالکی و جلال طالبانیبارها از ایران دیدن کردند تا همکاری‌های دوجانبه در تمام زمینه‌ها بین دو کشور افزایش یابد. روابط بعد از مالکی نیز همچنان خوب تلقی می‌شود.
روابط عراق و ترکیه پرتنش است که دلیل اصلی آن حکومت اقلیم کردستان می‌باشد. در مهر ۱۳۹۰ پارلمان ترکیه قانونی را تصحیح کرد که طبق آن نیروهای ترکیه می‌توانند برای تعقیب شورشیان کرد وارد عراق شوند.

۳-۲۷موقعیت جغرافیایی عراق

این سرزمین را از آن رو عراق گفته اند که از دیگر سرزمین های عربی پست تر و در نزدیکی دریاست. کلمه عراق را از « عراق القربه » گرفته اند؛ یعنی مشکی که پایین آن سوراخ است. برخی نیز گفته اند « عراق » جمع « عرق » است؛ به معنای « ساحل دریا » و منظور از آن، ساحل دجله و فرات است که به هنگام مدّ به سطح دریا می رسد و به آن وصل می شود. برخی دیگر معتقدند که از « عروق الشجر »(ریشه های درخت) گرفته شده است. به همین سبب در زبان انگلیسی آن را « ایراک » تلفظ می کنند؛ به معنای جای پر نخل و درخت، که برگرفته از کلمه فارسی « ایراه » است. سرزمین عراق به لحاظ جغرافیایی، شامل سه منطقه است:
۱ ـ استپ و بیابان(در جنوب و غرب)
۲ ـ زمین های پست و دشت های دجله و فرات (دیار بکر و آرارات)
۳ ـ ناحیه های کوهستانی (در شمال و شمال شرق).
دو رود دجله و فرات، که از ترکیه سرچشمه می گیرد، طولانی ترین رودهای عراق با ۱۸۵۱ و ۲۷۰۰ کیلومتر است و در شمال بصره به هم می پیوندد و پس از تشکیل شط العرب، که امروزه آن را « اروند رود » می نامند، و طی ۱۹۰ کیلومتر به خلیج فارس می ریزد. گاهی این دو رودخانه طغیان کرده و کمبود بارش و بارندگی را برطرف می سازد، زیرا بارش متوسط سالانه در آن جا ۲۵۰ میلی متر است. رودهای کوچک دیگری از جمله دیاله، زاب صغیر و زاب کبیر نیز از عراق می گذرد. در سواحل این رودها کشاورزی، به ویژه کاشت نخل های خرما و انواع میوه، رونق دارد. شایان ذکر است که از تمامی خاک عراق تنها ۳% آن قابل کشت است. دجله و فرات از دیر باز سرچشمه حیات و تمدن بوده و تمدن شکوفای بین النهرین میان این دو رود شکل گرفته است و در حقیقت، آبادانی، شکوه و برپایی این سرزمین در گرو این دو رود است. از دیرباز کناره های این دو رود و میان آن ها سرزمین های پست و حاصل خیزی وجود دارد که زندگی مردم این منطقه را تأمین می کرد. و البته گاهی نیز سیل های خروشان بنیاد همه آن ها را برمی انداخت. امروزه، سدهای احداث شده بر روی دجله و فرات، جریان رودها را مهار می کند. قسمت شمالی عراق در بخشی که به نام الجزیره یا جزیره ابن عمر مشهور است و در نزدیکی آن شهر موصل قرار دارد یکی از حاصل خیزترین سرزمین های عراق است. قسمت هایی از بخش میانی عراق نیز به سواد مشهور است.
وسعت سرزمین عراق ۴۴۴۴۷۴ کیلومتر مربع است و ۱۵۰/۴۲۷/۲۲ نفر جمعیت دارد که پنجاه و دومین کشور جهان محسوب می شود. حدود ۶۰% این جمعیت را شیعیان، ۳۵% را اهل سنت و ۳% آن را مسیحیان تشکیل می دهند. نژاد مردم آن ۷۱% عرب، ۱۸% کرد، ۱%ایرانی و ۲/۱% ترک است. زبان رسمی، عربی و ۷۹% مردم با این زبان، ۱۶% به فارسی و ۲% نیز به ترکی سخن می گویند. البته زبان رسمی در مناطق کرد نشین، زبان کردی است. ۲۵% جمعیت عرب های عراقی اهل سنت اند. اقلیت مسیحی هم عمدتاً در اطراف موصل ساکن هستند. تعداد کمی یهودی در بغداد، یزیدی در شمال عراق و صابئی در بصره پراکنده اند.
در تقسیم بندی اداری، امروزه عراق به سیزده لواء(استان) و سه بادیه(منطقه صحرایی) تقسیم می شود. شهرهای عمده آن عبارتند از: بغداد، موصل، بصره، کرکوک، کربلا، نجف، حلّه، ناصریه، سلیمانیه.
۳-۲۸ شیعیان عراق
شیعیان عراق بزرگ ترین مذهب اقوام کشور عراق که جمعیتی بالغ بر ۶۵٪ این کشور را تشکیل می‌دهند، اکثریت قاطع مسلمانان شیعه عراق مردم عرب، ۴۰٪ از جمعیت ترکمانان و اقلیتی را نیز کردها تشکیل می‌دهند. بعد از حمله به عراق در سال ۲۰۰۳ خشونت‌های فرقه‌ای بین شیعیان و اهل تسنن عراق افزایش یافته است.
گذشته از این، عراق دارای شهرهای مقدس شیعیان جهان نظیر نجف و کربلا می‌باشد که زیارتگاه میلیون‌ها نفر از مسلمانان شیعهاست. نجف محل آرامگاه علی بن ابیطالب (امام اول شیعیان) است، و کربلا آرامگاه نوه محمد و فرزند امام اول شیعه، حسین بن علیاست. همچنین نجف به عنوان مرکز علمی طلاب و روحانیون شیعه در سطح جهان فعال است. دو اماکن مقدس دیگر برای شیعیان دوازده امامی در عراق شامل حرم کاظمین در حومه بغداد، که محل دفن مقبره امامان هفتم و نهم شیعیان موسی کاظم و محمد تقی، و حرم عسکریین در سامرای عراق که شامل مقبره امام دهم و یازدهم شیعیان علی الهادی و حسن عسکری می‌باشد.
عراق در رأس خلیج فارس٬ و یکی از پر جمعیت ترین کشورهای منطقه است که بیش تر جمعیت آن را شیعیان تشکیل می دهند. البته در این کشور نیز همانند دیگر کشورهای حاشیه ی خلیج فارس٬ آمار دقیقی از جمعیت شیعیان موجود نیست و در بیش تر کتاب ها و دایره المعارف ها٬ جمعیت آنان بین ۶۰تا ۶۵ درصد تخمین زده شده است. کشور عراق هیجده استان دارد که شیعیان تقریباً در دوازده استان آن پراکنده اند. این مکان ها که استان های جنوبی و مرکزی را در بر می گیرد٬ شامل شهرها و استان های بصره٬ ناصریه٬ عماره٬ کوت٬ دیوانیه٬ حله٬ کربلا٬ نجف٬ بغداد٬ کاظمین٬ بابل٬ قادسیه٬ ذی قار٬ سماره و واسط است. هم چنین در سه استان کرکوک٬ دیالی و سامرا نیز اقلیتی از شیعیان زندگی می کنند. نکته قابل توجه آن است که از میان تقریباً شش میلیون جمعیت بغداد٬ حدود چهار میلیون شیعه هستند که سه میلیون آن ها در شهرک صدر زندگی می کنند. «هم چنین یک سوم از جمعیت دو میلیون نفری ترکمان و نیز بخشی از کردهای عراق موسوم به «اکراد فعلی»٬ شیعه می باشند»از بعد جامعه شناختی٬ شیعیان عراق به عکس هم کیشان ایرانی خود٬ گرایش های ملی قوی دارند و به نوعی میان علقه های مذهبی­ ملی خود سرگردان مانده اند. به لحاظ تاریخی٬ حضور آنان در این کشور به گذشته های دور باز می گردد؛ حتی قبل از آن که امام علی علیه السلام به کوفه بیاید و مرکز خلافت را در آن جا مستقر سازد. و پس از آن٬ دوره های مختلف حکومت های شیعی را شاهدیم که به تقویت تشیع در منطقه انجامید. اما تشدید شیعی گری در سالهای اخیر٬ به نقل از نقاش به سالهای ۱۸۳۱ میلادی باز می گردد و تخریب اماکن متبرکه شیعی در ٬۱۸۴۳ به احساس هویت شیعیان دامن زد. نقاش دلیل آورد که تغییر زندگی از شبانی به کشاورزی٬ بحرانی هویتی در مردم پدید آورده بود که تعریفی جدید از هویت جمعی را ضروری می ساخت. در این مجموعه فکری٬ او به بخش اعظمی از مردم که به ناچار از عربستان آمده بودند٬ اشارت دارد. مهاجرت از عربستان و تلاش برای یافتن هویت جدی در قالب نظام اقتصادی­ کشاورزی به جای شبانی٬ به نظر نقاش٬ ساکنان تازه وارد را به دینی متضاد با وهابیت علاقه مند ساخت. گرچه درستی و نادرستی این تحلیل بحث برانگیز است٬ ولی در اصل مهاجرت هایی که از دیرباز به این کشور صورت می پذیرفته٬ شکی نیست. وجود بارگاه شش امام معصوم در این کشور و هم چنین وجود مدارس علمیه٬ به ویژه در شهرهای نجف٬ حله و کاظمین٬ همواره عامل مؤثری در مهاجرت شیعیان به این کشور بوده است. از سوی دیگر٬ غالب حکومت های عراق تا قبل از حکومت بعث٬ مهاجر دوست بوده و به نسبت کشورهای منطقه٬ برخورد تهاجمی چندانی با شیعیان مهاجر نداشتند؛ گرچه به دلایل سیاسی٬ با مهاجران ایرانی رفتاری متفاوت بروز می دادند. این رویکردها باعث شده بود تا شیعیان منطقه به این کشور رو آورند و شمار بسیاری از شیعیان را٬ شیعیان کشمیری٬ عربستانی٬ پاکستانی٬ هندی٬ لبنانی٬ ایرانی و شیعیان دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس تشکیل می دهند که دلیل روشنی بر مهاجرپذیر بودن عراق است. البته نباید فراموش کرد که اسناد به جای مانده از تاریخ این منطقه٬ گویای آن است که شیعیان٬ سالیانی بس طولانی در این منطقه زندگی کرده اند٬ به گونه ای که حتی قبل از حکومت علی علیه السلام نیز در این سرزمین ها ساکن بوده اند و پس از حادثه ی کربلا٬ گروهی به خونخواهی ایشان برخواسته و حکومت های شیعِی بسیاری مستقر گشتند. به هر حال٬ هم اینک اکثریت با شیعیان است و بیش تر آن ها شیعه ی دوازده امامی هستند و همانند دیگر شیعیان منطقه٬ به لحاظ سیاسی گروه منزوی و طرد شده ای به شمار می آیند. پس از آن که عراق بر اساس توافق نامه ی سایکس­ پیکو (تقسیم عثمانی) در سال ۱۹۲۰ تأسیس گردید٬ انتظار می رفت که آن ها (شیعیان) به نسبت کثرت و اهمیتشان٬ نقش عظیم یا برجسته ای داشته باشند. با این همه٬ همان طور که همه می دانند٬ شیعه مذهب های عراقی٬ نه تنها موفق به ایفای چنین نقشی نشده اند٬ بلکه هم چنین از آغاز حکومت سلسله ی هاشمی تا به امروز٬ از نظر سیاسی٬ یک گروه از یاد رفته و منزوی بوده اند. آن گونه که می دانید٬ تحولات اخیر عراق٬ آینده ی این کشور را در هاله ای از ابهام فرو برده است٬ به گونه ای که هیچ کس به درستی نمی داند حکومت آینده ی این کشور چگونه خواهد بود و چه گروه هایی در دولت آینده نفوذ بیش تری خواهند داشت. تا پیش از این٬ شیعیان به طور کلی از سیاست طرد شده و گروه اقلیت سنی٬ تمام شغل های حکومتی را در انحصار خود گرفته بودند؛ آن گونه که می نویسند: شیعیان عراق به طور سازمان یافته ای از نیل به منصب و مراکز قدرت محروم می شوند. به گفته علوی و بنجیر٬ از سال ۱۹۲۱ تا ۵۹ ٬۱۹۵۸ دولت در عراق تشکیل شده که صرفاً پنج نفر از شیعیان از میان صدها نفری که به منصب وزارت و نخست وزیری رسیده اند٬ توانسته بودند در منصب نخست وزیری به تشکیل دولت دست زنند و حدود سه سال٬ زمام امور شور را به عهده داشته باشند. با عنایت به این که بین ۶۰ تا ۶۵ درصد مردم عراق را شیعیان تشکیل می دهند٬ این تبعیض ناروا برای شیعیان عراق بسیار آزار دهنده است. از سال ۱۹۵۸ تا ٬۱۹۹۰ صرفاً یک شیعی به نخست وزیری برگزیده شد که مدت ده ماه صدارت داشت. تبعیض بر ضد شیعیان٬ در دیگر عرصه های زندگی نیز وجود دارد؛ از جمله آن که شیعیان در پارلمان٬ فرهنگ٬ مطبوعات٬ اوقاف٬ آموزش و پرورش٬ آموزش عالی و تجارت و بازرگانی حضور کم رنگی دارند. البته بیش تر بر شیعیان٬ به دوران حکومت بعث باز می گردد. در حالی که در ٬۱۹۶۳ شش تن از سیزده تن عضو فرماندهی منطقه ای بعث شیعه بودند٬ در ۱۹۷۰ هیچ عضو شیعی در آن وجود نداشت. … پس از ٬۱۹۶۴ شیعیان رفته رفته تمام منافع سیاسی را که در دهه های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ و در دوران کوتاه رژیم عبدالکریم قاسم در سالهای ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۳ به دست آورده بودند٬ پس از ۱۹۶۹ حکومت جدید بعثی٬ به ایجاد محدودیت هایی فراوان در زندگی مذهبی و فرهنگی شیعیان پرداخت که مصادره ی موقوفات٬ تعطیل کردن مدارس علمیه و ممانعت از اجرای مراسم مذهبی٬ نمونه ای از آن هاست. ابتدا شیعیان کوشیدند با حضور در امور آموزشی٬ جای پای خود در نظام سیاسی عراق باز کنند٬ اما چون بعضی از مراجع عظام شیعی٬ استخدام در ادارات دولتی عراق و پذیرفتن مناصب سیاسی را مکروه اعلام کرده بودند٬ حضور شیعیان در دستگاه دولتی ضعیف می نمود. دولت از این فتواهای شیعیان استقبال می کرد. گروه هایی که چندان به این فتواها پای بند نبودند٬ مشارکت بیش تر در دولت را می خواستند٬ اما اقدامات حکومت علی جودت الایوبی در حذف شیعیان و سپردن مشاغل دولتی به اهل تسنن٬ زمینه ساز شورش های سال ۱۹۳۵ شد. شدت سرکوب و عدم تلاش برای راهجویی٬ موجب شد تا بعضی از شیعیان عربگرای مذهبی٬ به ترتیب در قالب احزاب کمونیستی و یا مذهبی فعال گردند. سنی مذهبان از این عامل بهره جسته و شیعیان را به ارتداد متهم می کردند. با اوج گیری اصول گرایی اسلامی٬ فعالیت ضد رژیم در برابر فعالیت های گرایش شیعی٬ از جمله ی این گرایش های سیاسی شده ی شیعیان عراق است. با تشکیل این احزاب٬ از فشار اتهامات پیشین مبتنی بر الحادگری شیعیان کاسته شد٬ ولی سیاسی شدن شیعیان٬ به سیاسی شدن گروه رقیب سنی نیز دامن زد. با روی کار آمدن حزب بعث٬ روند شیعه آزاری تشدید شد. با آن که برخی از رهبران حزب بعث شیعی مذهب بودند٬ جنگ فرقه ای تمام عیاری بر ضد شیعیان آغاز شد و تحت عنوان شعوبی گری توجیه گردید. اما صدام٬ هر از چندگاهی که تمامیت ارضی کشورش به خطر می افتاد٬ سعی می نمود تا از شیعیان دلجویی کند و به روایت برخی٬ صدام در قبال شیعیان سیاست «نیش و نوش» را برگزیده بود. او به خوبی و بهتر از دیگر رهبران عراق از مذهب برای اثبات حاکمیتش استفاده می کرد. پس از سالهای دهه ی ٬۱۹۷۰ صدام حسین که قصد مشارکت دادن شیعیان در دولت عراق را داشت٬ روش های علمی متعددی را انتخاب کرد. مهم ترین آن ها٬ صنعتی کردن مناطق شیعِی جنوب و سرعت بخشیدن به تغییرات درون روستاها بود. دومین اقدام عبارت بود از نظارت بسیار شدید بر محافل شیعی٬ خصوصاً پس از سال ۱۹۷۹ و پیروزی انقلاب اسلامی در تهران٬ صدام حسین هم چنین سعی کرد با به استحاله کشاندن تشیع٬ خود را به عنوان دوست شیعیان معرفی کند واین کار را به ویژه با انجام حرکات احترام آمیز نسبت به زعمای دین انجام می داد. اما این مسأله٬ هرگز موجب نشد نقش سیاسی به شیعیان داده شود و نهایِت ارفاقی که در قبال شیعیان قائل می شدند٬ در زمینه اقتصادی بود. البته خود شیعیان هم هنگامی که از ایفای نقش های سیاسی ناامید شدند٬ درصدد برآمدند تا با مشارکت در اقتصاد و تجارت٬ ضعف سیاسی خویش را جبران کنند؛ گرچه در برخی برهه ها٬ حتی از مشارکت اقتصادی آنان نیز جلوگیری به عمل می آمد و با در پیش گرفتن سیاست های اقتصادی که به ضرر آنان تمام می شد٬ مانع قدرت گرفتن شیعیان در بعد اقتصادی می گردیدند. فشار بر ضد شیعیان٬ این گروه اجتماعی­ فرهنگی را به سمت و سوی فعالیت اقتصادی سوق داد. به دنبال مهاجرت یهودیان عراق به اسرائیل در سال ٬۱۹۴۸ شیعیان به سرعت سعی کردند در زمینه های اقتصادی و تجارت استعداد و توان خویش را به کار گیرند. اما با رسیدن عبدالسلام عارف به قدرت و اعمال برنامه های ملی سازی٬ به شدت آسیب دیدند. در تعمیق فشار بر شیعیان٬ سیاست های خاصی در پیش گرفته شد؛ از جمله این که سهمیه شیعیان در زمینه واردات و صادرات کاهش یافت و در عوض٬ سهمیه های کسر شده٬ در اختیار عرب های سنی٬ به ویژه افسران بازنشسته قرار گرفت. گرچه نباید فراموش کرد که دوره ی حکومت برادران عارف (عبدالسلام و عبدالرحمن) به نسبت دوران حکومت بعث٬ دوران آرامش نسبی برای آنان به شمار می آید٬ به جهت آن که هر دو برادر٬ تا حدودی به آزادی سیاسی معتقد بودند و شیعیان در این زمان کوشیدند تشکل های خود را سازمان دهی نمایند؛ ولی پس از آن ها٬ به ویژه در زمان حاکمیت حزب بعث٬ محرومیت های سیاسی و اقتصادی به اوج خود رسید. شاید بتوان سال ۱۹۷۱ را٬ آغاز فجایع انسانی در عراق دانست. در این سال٬ بیش از ۱۶۰ هزار نفر از شیعیان دستگیر٬ اعدام و اخراج شدند و این دستگیری ها٬ در طول دهه هفتاد هم چنان ادامه داشت. البته جنایات واقعی بر ضد شیعیان٬ با روی کارآمدن صدام حسین صورت گرفت. وی که در سال ۱۹۷۹ حاکمیت سیاسی عراق را به چنگ آورده بود٬ از همان سالهای اولیه ی ریاست جمهوری اش٬ وحشی ترین جنایات خود را در شهرهای جنوبی و مرکزی مرتکب شد. در سال ٬۱۹۸۰ موج جدیدی از جنایات به وقوع پیوست و این بار به بهانه سرکوب شورشیان و بیش از همه٬ عوامل حزب الدعوه الاسلامی٬ دستگیری ها و اعدام های فراگیری آغاز شد. بیش از دویست هزار نفر از شیعیان دستگیر و اعدام شدند٬ عده ی زیادی از کشور اخراج شده و تعداد زیادی هم گریختند. در دسامبر ٬۱۹۸۸ حکومت عراق طرح بسیار محرمانه ی ” عملیات در باتلاق ها” را به اجرا گذاشت که به موجب آن٬ محاصره ای اقتصادی بر منطقه [شیعی نشین جنوب] تحمیل می گشت٬ روستاها و محصولات کشاورزی به آتش کشیده می شدند و مظنونان توقیف می گشتند. چندی بعد٬ جنگ دوم خلیج فارس به وقوع پیوست؛ جنگی که به صورت گسترده نیروهای آمریکایی را به طور مستقیم وارد منطقه خلیج فارس نمود. در این حین٬ شیعیان جنوب که سال ها سختی و مصیبت را تجربه کرده بودند٬ سر به شورش و اعتراض برآوردند؛ ولی دیری نپایید که دوباره قربانی تعامل آمریکا و صدام حسین شدند. به گفته ی علی حسن المجید پسر عموی صدام٬ رژیم در عملیات سه هفته ای اش برای سرکوب شورش٬ سیصد هزار نفر را کشت. بدین ترتیب٬ شیعیان عراق بیش از سه٬ دهه مورد آزار و اذیت وحشیانه ی حزب بعث قرار گرفته اند و بنابراین٬ بیش از همه از سرنگونی حزب سیاه بعث و به ویژه صدام حسین شادمان شده اند؛ ولی خاطرات گورهای دسته جمعی و پشته های کشته٬ آنان را از تکرار تاریخ می هراساند. از این رو٬ با عنایت به ظلم تاریخی موجود در عراق به جهت عدم حضور در هرم قدرت٬ این بار در تلاش اند برخلاف حرکت سال ۱۹۲۰ که در سایه ی چالش با قدرت خارجی٬ یعنی انگلیسی که به حذف سیاسی آن ها منجر شد٬ در شرایط فعلی با درک موقعیت منحصر به فرد و داشتن اکثریت جمعیتی و سیاسی٬ در آینده ی سیاسی عراق نقش سازنده تری ایفا ۹/۱۲/۲۰۱۵ عراق شیعیان نمایند. گرچه نیروهای اشغالگر٬ افراطی های سنی و کشورهای عرب منطقه٬ از قدرت گرفتن شیعیان عراق خرسند نخواهند شد. هفته نامه ی صبح صادق به نقل از روزنامه ی الوطن عربستان می نویسد: بسیاری از مقامات کشورهای عربی در تماس های فشرده با دولت بوش٬ نگرانی خود را از روی کارآمدن حکومت شیعیان در عراق ابراز کرده اند. از سوی دیگر٬ بوش چندی پیش در یکی از مصاحبه های خود ابراز نمود که ممکن نیست٬ یک دولت شیعه مذهب در عراق بر سر کار آید که ایران بر آن تسلط داشته باشد. اما به هر حال٬ شیعیان به رغم موانع خارجی و اختلافات جدی درون گروهی٬ هم چنان درصددند بازی خوبی را در صحنه ی سیاسی کشور ارائه دهند؛ گرچه میزان موفقیت آنان٬ بسته به تحولات آینده ی این کشور دارد. در تشکیل کنگره ی ملی یک هزار نفری عراق٬ شیعیان توانستند ۶۵ درصد کرسی ها را به خود اختصاص دهند٬ ولی این میزان در طی درگیری های داخلی نجف٬ توسط آمریکایی ها تا ۵۵ درصد به نفع سنی ها تعدیل شد. در تشکیل کابینه ی جدید٬ آنان توانستند حدود پانزده وزارتخانه را در اختیار گیرند و به علاوه٬ کرسی نخست وزیری نیز برای شیعیان تثبیت شده است؛ گرچه در برخی برهه ها به دلیل اختلافات٬ فرصت ها را از دست داده اند؛ برای مثال در جریان انتخاب نخست وزیر٬ تعلل آنان به روی کارآمدن «ایاد علاوی» انجامید. وی که پایه گذار «جنبش وفاق ملی عراق» و عضو سابق حزب بعث است٬ به عنوان یک شیعه ی سکولار شناخته شده است. اما نکته مهم قابل توجه آن است که پست نخست وزیری برای شیعیان تثبیت گردید. مدیریت اجرایی کشور٬ بیش تر در اختیار نخست وزیر است؛ گرچه هنوز به طور دقیق٬ مرزبندی قدرت میان رئیس جمهوری و نخست وزیر روشن نشده٬ اما چارچوب اختیارات شورای ریاست جمهوری از نخست وزیر خیلی کم تر است. از فضای کلی می شود این را فهمید که شورای ریاست جمهوری٬ علی القاعده باید اختیارات کمتری پیدا بکند٬ مگر این که تحول خاصی به وجود بیاید. ضمناً قرار است که شیعیان یک وضعیت حداکثری را در همه ی سازمان های دولتی و همه ی ساختارهای مرتبط با دولت در اختیار داشته باشند؛ اعم از ارتش٬ وزارت دفاع٬ وزارت کشور٬ نیروهای امنیتی­ که در حال حاضر در اختیار سنی ها هستند­ و همین طور در دیگر وزارتخانه ها. این که تا چه میزان این تصمیم اجرا شود٬ بستگی به کارکرد شیعه دارد. اگر شیعه از ابزارهای فشار خود به خوبی استفاده کند و شیعیان به این درک بالا برسند… که اکنون زمان طرح اختلافات درونی نیست و در حال حاضر٬ با چالش های عظیم تری مواجه هستند و اکنون باید یک رابطه تکاملی را با هم تعریف کنند تا همه ی شیعیان بتوانند در کنار هم در جهت رسیدن به آن هدف که احقاق حقوق شیعه است٬ به حرکت درآیند٬ اگر چنین باشد٬ یقیناً می توانند این وعده ها را به انجام برسانند و حتی بیش از آن را نیز تحقق بخشند. به هر حال٬ باید منتظر ماند و دید تحولات نظام سیاسی عراق تا چه میزان در راه منافع شیعیان به وقوع خواهد پیوست. به یقین قدرت یافتن آنان٬ نه تنها پیامدهای مثبتی برای شیعیان عراق٬ بلکه برای هم کیشان در منطقه به همراه خود خواهد داشت؛ به ویژه آن که آنان به لحاظ قومیتی٬ عرب بوده و پیوند مشترکی با اعراب منطقه دارند. اگر شیعیان در عراق به جایگاهی سیاسی دست یابند٬ بی تردید هم چون شیعیان لبنان٬ خواستار تداوم فعالیت های فرهنگی و سیاسی عراق در جهان عرب خواهند بود و البته درصدد تغییر دادن برخی از تلقی های متداول در این جهان نیز برخواهند آمد؛ به ویژه تعصباتی که به شیعیان لطمه زده اند. پیشینه ای که شیعیان در عراق به جا می گذارند٬ شدیداً مورد توجه مردم و حکومت های تمامی کشورهای منطقه قرار خواهند گرفت. با وجود نگرانی های نخبگان سنی در جهان عرب٬ شیعیان احتمالاً با این اعتقاد جزمی که حکومت های عربی ضرورتاً باید سنی باشند٬ مخالفت می کنند و به عرفی که عربیت را سنی گرایی یکی می داند و مدت هاست در فرهنگ جهان عرب نهان است٬ پشت پا می زنند. به بیانی جسورانه تر٬ شیعیان عراقی می توانند گذشته را نیز تحت تأثیر قرار دهند؛ آن ها می توانند تاریخ نگاری عربی را به گونه ای بازسازی کنند که تشیع٬ به عنوان مؤلفه ای اساسی از این تاریخ درآید. مثبت یا منفی بودن پیامدهای احیای سیاسی شیعه در عراق٬ برای شیعیان عرب به عنوان یک کل٬ بسته به عوامل ذیل است: حل تنش های درونی و نیز تنش های میان شیعیان و سنیان٬ چگونگی تصمیم گیری آن ها در مورد مسایل داخلی٬ و نحوه ی ارتباط آن ها با کشورهای منطقه.
۳-۲۹ خلاصه و جمع بندی
در فصل حاضر همان طور که مشاهده شد به طور مفصل موقعیت جغرافیایی ایران را از نظر گذراندیم و سپس صنعت گردشگری را به همراه جاذبه های گردشگری در ایران معرفی کردیم . سعی کردیم تا حدودی عملکرد سازمان میراث فرهنگی را در این راستا بیان کنیم .عواملی را که بر روی تبلیغات موثر بودند را نام برده وتوضیح دادیم . و در نهایت کشور عراق را معرفی نموده و توضیحاتی در خصوص جغرافیای عراق بیان کردیم .
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل اطلاعات
۴-۱ مقدمه

تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده به منزلۀ پل ارتباطی برای رسیدن به نتایج پژوهش است در فصل چهارم گزارش می آید. در این فصل از گزارش پژوهشگر به توصیف ویژگی های نمونه بر اساس اطلاعات بدست آمده پرداخته و با اجرای آزمون آماری مناسب در مورد معناداری رابطه ها و تفاوت ها و تعمیم نتایج بدست آمده به جامعه مورد نظر اقدام می کند.

 

در پژوهش حاضر نیز در دو سطح توصیفی و استنباطی به تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده پرداخته شده است در سطح توصیفی از شاخص های فراوانی ( فراوانی مطلق، درصد فراوانی، فراوانی تراکمی ) و نمودار ستونی و دایره ای استفاده شده است. جهت بررسی فرضیه ها نیز ضمن رسم جداول توزیع فراوانی دوبعدی، با بهره گرفتن از آزمون خی دو تک متغیری و دو متغیری، به تجزیه و تحلیل استنباطی پرداخته شده است. شایان ذکر است که فصل حاضر در دو بخش زیر ارائه شده است :

 

بخش اول) تجزیه و تحلیل توصیفی

 

بخش دوم ) تجزیه و تحلیل استنباطی

۴-۲ ویژگی های فردی پاسخگویان

جدول ۴-۱ : توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب جنسیت

 

 

جنسیت		فراوانی	درصد فراوانی	درصد فراوانی تراکمی
	زن

 

* در سطح ۵% معنادار است. ** در سطح ۱% معنادار است.
بر اساس داده های جدول (۸-۴)، میانگین اعتماد سازمانی کارکنان دانشگاه بوعلی‌سینا همدان ۷۸/۲ با انحراف معیار ۵۹/۰ به دست آمده است که از میانگین آماری (۳) کوچکتر است؛ بنابراین با ۹۹% اطمینان نتیجه می­گیریم که میزان اعتماد سازمانی کارکنان دانشگاه بوعلی‌سینا کمتر از حد متوسط است. همچنین میانگین و انحراف معیار هر یک از مؤلفه­ های اعتماد سازمانی کارکنان دانشگاه بوعلی‌سینا به شرح زیر است:

۱) میانگین مؤلفه اعتماد جانبی ۹۲/۲ با انحراف معیار ۵۸/۰ شده است که از میانگین آماری (۳) کوچکتر است؛ بنابراین با ۹۵% اطمینان نتیجه می­گیریم که میزان اعتماد جانبی کارکنان دانشگاه بوعلی‌سینا کمتر از حد متوسط است.
۲) میانگین مؤلفه اعتماد عمودی ۶۵/۲ با انحراف معیار ۷۱/۰ شده است که از میانگین آماری (۳) کوچکتر است؛ بنابراین با ۹۹% اطمینان نتیجه می­گیریم که میزان اعتماد عمودی کارکنان دانشگاه بوعلی‌سینا کمتر از حد متوسط است.
۱) میانگین مؤلفه اعتماد نهادی ۷۶/۲ با انحراف معیار ۷۰/۰ شده است که از میانگین آماری (۳) کوچکتر است؛ بنابراین با ۹۹% اطمینان نتیجه می­گیریم که میزان اعتماد نهادی کارکنان دانشگاه بوعلی‌سینا کمتر از حد متوسط است.
بنابراین به طور کلی نتیجه می­گیریم میزان اعتماد سازمانی در همه مؤلفه­ ها در دانشگاه بوعلی‌سینا پایین­تر از حد متوسط است که کمترین اعتماد سازمانی در مؤلفه اعتماد عمودی و بیشترین در مؤلفه اعتماد جانبی است.
تجزیه و تحلیل فرضیه ­های تحقیق:
فرضیه اصلی) بین حمایت سازمانی ادراک شده با اعتماد سازمانی در دانشگاه بوعلی‌سینا همدان رابطه وجود دارد.
جدول (۹-۴) ضریب همبستگی حمایت سازمانی ادراک شده و اعتماد سازمانی در دانشگاه بوعلی‌سینا:

متغیر
تعداد
ضریب
همبستگی
سطح معناداری

رابطه حمایت سازمانی ادراک شده و اعتماد سازمانی
۲۶۰
۵۵۴/۰
۰۰۰/۰^**

 

* در سطح ۵% معنادار است. ** در سطح ۱% معنادار است.
براساس اطلاعات جدول (۹-۴)، با توجه به ضریب همبستگی به دست آمده بین حمایت سازمانی ادراک شده و اعتماد سازمانی در دانشگاه بوعلی‌سینا (۰۰۰/۰=p و ۵۵۴/۰=r) رابطه مثبت و معنادار وجود دارد؛ زیرا (۰۱/۰ p<). بنابراین هرچه حمایت سازمانی ادراک شده بالاتر باشد، اعتماد سازمانی افزایش می یابد و بالعکس و می­توان ۶/۳۰ درصد (ضریب تبیین = ۱۰۰× ۵۵۴^۲/۰) از واریانس اعتماد سازمانی را توسط حمایت سازمانی ادراک شده تبیین کرد.
فرضیه ­های ویژه:
فرضیه۱) بین حمایت سازمانی ادراک شده با اعتماد جانبی در دانشگاه بوعلی‌سینا رابطه وجود دارد.
جدول (۱۰-۴) ضریب همبستگی حمایت سازمانی ادراک شده و اعتماد جانبی در دانشگاه بوعلی‌سینا:

متغیر
تعداد
ضریب
همبستگی
سطح معناداری

رابطه حمایت سازمانی ادراک شده و اعتماد جانبی
۲۶۰
۳۶۹/۰
۰۰۰/۰^**

 

* در سطح ۵% معنادار است. ** در سطح ۱% معنادار است.

۷۶/۰

 

۷۸/۰

 

۱/۲

 

 

 

پروتئین

 

۹۸/۳

 

۸۴/۳

 

۰۸/۴

 

 

 

رطوبت

 

۹/۸۷

 

۶۸/۸۶

 

۹۴/۸۵

 

 

 

*نتایج حاصل میانگین سه تکرار است.
۴-۳- منحنی رشد باکتری لاکتوباسیلوس پلانتارومA7
به منظور تهیهی ریزپوشینه، سلولهای میکروبی در انتهای فاز لگاریتمی برداشت شدند زیرا در این مرحله از نظر بیولوژیکی فعال بوده و نسبت به شرایط نامساعد محیطی مقاومتر هستند. منحنی رشد باکتری در محیط با بهره گرفتن از روش شمارش سلولی همانطور که در بند ۳-۵ توضیح داده شد، رسم شد.
شکل ۴-۱- منحنی رشد لاکتوباسیلوس پلانتاروم A7 در محیط کشت MRS
گودوارد (۲۰۰۰) گزارش کرد سن کشت، اثر قطعی روی مقاومت باکتری دارد و سلول‌ها در فاز سکون مقاومتر از بقیه زمانها هستند و چون فرایند ریزپوشانی و قرار دادن ریزپوشینهها در بستر غذا یک تنش برای باکتری محسوب میشود، باکتری‌ها در مقاومترین شرایط برداشت شدند (گودوارد. ج، ۲۰۰۰).

همانطور که در شکل ۴-۱ مشخص است، حداکثر جمعیت باکتری بعد از گذشت ۱۷ ساعت در انتهای فاز لگاریتمی به دست میآید. برای تهیهی سوسپانسیون سلولی به منظور استفاده در فرایند ریزپوشانی، از سلولهای در حال رشد، در این ساعت یعنی انتهای فاز لگاریتمی و ابتدای فاز سکون استفاده شد که بیشترین مقاومت به تنش را دارا هستند (میرلوحی، ۱۳۸۸).
۴-۴- فرایندهای ریزپوشانی و پوشش‌دهی
۴-۴-۱- شکل ریزپوشینههای تولید شده
ریزپوشینههایی با غلظت ۵ درصد صمغ فارسی با روش امولسیون دوگانه تهیه شد.

شکل ۴-۲- تصویر حاصل از میکروسکوپ نوری (۴۰۰×) ریزپوشینههای تولیدی توسط امولسیون دوگانه
همانطور که در شکل ۴-۲ دیده میشود، امولسیونهای آب در روغن در آب (W/O/W)، ریزپوشینهها شکل کروی دارند و صمغ فارسی اطراف قطرات روغن کروی حاوی تعداد زیاد قطرات سوسپانسیون سلولی احاطه شده و این مشاهدات با پیمنتال-گنزالس، کامپوس- منتیال (۲۰۰۹) مطابقت داشت.
۴-۵- میزان بقاء سلولهای ریزپوشانیشده لاکتوباسیلوس پلانتاروم A7 در طی دوران نگهداری در دمای ۴ درجه سانتیگراد
پس از شمارش جمعیت میکروبی در فواصل زمانی سه روز طی مدت ۲۱ روز نگهداری مشخص شد که اثر ریزپوشانی برمیزان بقا سلولهای باکتری در ماست طی زمان های مختلف در سطح (۰۵/۰>p) معنیدار بوده است (جدول ۴-۸)، بنابراین مقایسهی میانگین با آزمون LSD انجام شد.
جدول ۴-۸- اثر ریزپوشانی لاکتوباسیلوس پلانتاروم A7 برروی بقای سلولها در زمان نگهداری در دمای ۴ درجه در مدت ۲۱ روز *

 

 

روز
تیمار

 

۰

 

۳

 

۹

 

۱۲

 

۱۵

 

۱۸

 

۲۱

 

 

 

سلول ریزپوشینه

 

^aA48/8
**

 

^aA12/8

 

^bA04/8

اهداف پژوهش
اهداف کلی پژوهش
تبیین اثربخشی آموزش مدیریت رفتار کودکان به مادران بر سلامت روان مادران و نشانگان اختلال نارسایی توجه – بیشفعالی در کودکان
اهداف جزیی پژوهش
تبیین اثربخشی آموزش مدیریت رفتار کودکان به مادران بر ابعاد (جسمانی، اضطراب، اختلال در کارکرد اجتماعی، افسردگی ) سلامت روان مادران
تبیین اثربخشی آموزش مدیریت رفتار کودکان به مادران بر نشانگان (بیتوجهی، بیشفعالی، تکانشگری ) اختلال نارسایی توجه- بیشفعالی
فرضیه های تحقیق
فرضیه اصلی پژوهش
آموزش مدیریت رفتار کودکان به مادران بر سلامت روان مادران و نشانگان اختلال نارسایی توجه – بیشفعالی در کودکان تأثیر معنیداری دارد.
فرضیه های جانبی
آموزش مدیریت رفتار کودکان به مادران بر ابعاد سلامت روان (نشانگان جسمانی، اضطراب، افسردگی و اختلال در کارکرد اجتماعی) مادران تأثیر معناداری دارد.
آموزش مدیریت رفتار کودکان به مادران بر نشانگان اختلال نارسایی توجه- بیشفعالی (بیتوجهی، بیشفعالی و تکانشگری) کودکان تأثیر معناداری دارد.
تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش
تعاریف نظری
آموزش مدیریت رفتاری: برنامه آموزش مدیریت رفتاری والدین شکلی از مداخلات رفتاری به خانواده است که بر اساس اصول یادگیری اجتماعی و برنامه آموزش رفتاری بارکلی ( ۱۹۹۰) طراحی شده است و به عنوان یکی از قدرتمندترین انواع مداخلات در یاری رساندن به کودکان دچار مشکلات رفتاری و سلوک شناخته می شود.
سلامت روان: سازمان بهداشت جهانی (۲۰۰۴) سلامت روانی را به عنوان حالتی از بهزیستی که در آن فرد توانمندی خود را شناخته از آنها به نحو موثر و مولد استفاده کرده و برای اجتماع خویش مفید است تعریف می‌کند. به طور کلی بهداشت روانی ایجاد سلامت روان به وسیله پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های روانی، کنترل عوامل موثر بروز آن، تشخیص زودرس، پیشگیری از عوامل ناشی از برگشت بیماریهای روانی و ایجاد محیط سالم در برقراری روابط صحیح انسانی است(میلانی فرد، ۱۳۸۶).

اختلال نارسایی توجه- بیشفعالی: اختلال کمبود توجه- بیش فعالی^[۱۴] یک نشانگان اولیه ظاهر شده در کودکان است که به وسیله سطحی نابهنجار از بیتوجهای، بیش فعالی و یا هردو مشخص است( بارکلی^[۱۵]، ۱۹۹۰؛ به نقل از رایت^[۱۶]، ۲۰۰۲).
تعاریف عملیاتی
آموزش مدیریت رفتاری: در طراحی برنامه آموزش مدیریت رفتاری مادران از برنامه آموزش رفتاری والدین استفاده میشود. گامهای اساسی این بسته آموزشی عبارتند از: تشریح اختلال نارسایی توجه-بیشفعالی، شکلدهی رفتارهای مثبت از طریق عدم تقویت رفتارهای نامطلوب، آموزش یک نظام رسمی از امتیازها و ژتونها به منظور شرطی کردن اطاعت کودک، آموزش والدین در بکارگیری روش محرومسازی، مداخله آموزشی در این گروه به مدت ۸ هفته به صورت گروهی و در قالب ۸ جلسه آموزشی ۹۰ دقیقهای اجرا میشود.
سلامت روان: منظور نمرهای است که فرد از مقیاس ۲۸سوالی سلامت عمومی (GHQ که دارای ۴ خرده مقیاس علائم جسمانی، علائم اضطرابی، اختلال درکارکرد اجتماعی و علائم افسردگی، که توسط گلدبرگ و هیلر ارائه شده است بدست میآورد. خرده مقیاس نشانه های جسمانی: نمرهای که از اجرای پرسشنامه سلامت عمومی از سوال( ۱-۷ ) به دست میآید. خرده مقیاس اضطراب: نمرهای که از اجرای پرسشنامه سلامت عمومی از سوال (۸-۱۴) به دست میآید. خرده مقیاس اختلال در کارکرد اجتماعی: نمرهای که از اجرای پرسشنامه سلامت عمومی از سوال (۱۵-۲۱ ) به دست میآید. خرده مقیاس افسردگی: نمرهای که از اجرای پرسشنامه سلامت عمومی از سوال ( ۲۲-۲۸ ) به دست میآید.
اختلال نارسایی توجه- بیشفعالی: نمرهای است که آزمودنی از فهرست نشانه مرضی کودک (CSI-4) بدست میآورد
فصل دوم
مبانی نظری و پژوهش
مقدمه
این فصل در دو بخش تقسیم شده است. بخش اول مبانی نظری پژوهش که در ابتدا به سلامت روان و نظریههایی مربوط به سلامت روان اشاره می شود. سپس به اختلال نارسایی توجه – بیشفعالی و بخش دوم در دو قسمت پژوهشهای مربوط در داخل و خارج کشور پرداخته شده است.
مبانی نظری
بخش اول: سلامت روانی
تمامی انسان‌های زنده از توان سلامت معینی برخوردارند که باید برای نیل به تندرستی کامل ودوری از بیماری برای توسعه آن تلاش نمایند. شیوه‌های زندگی مرسوم بین انسان‌ها، تأثیر مهمی بر سلامت و تندرستی آنان دارد. گذار اپیدمیولوژیکی که اخیراً به علت تغییر در شرایط و شیوه‌های زندگی مشهود است، بار دوگانه بیماری‌های واگیر و غیرواگیر را در بسیاری از کشورهای منطقه مدیترانه شرقی افزایش داده است. دراین منطقه، بیماری‌های ناشی از الگوهای شیوه زندگی ناسالم به صدر فهرست دلایل بیماری و مرگ‌ومیر انتقال یافته است. بنابراین ضروری است که توجهی جدی به عوامل مؤثر در افزایش وسعت بیماری‌ها، آغاز شود. سرمایه‌گذاری برای خلق فرهنگ ارتقای سلامت، در ابتدا موجب برخورداری از موقعیت‌های اجتماعی بهتر و در دراز مدت منجر به برخورداری از مزایای مورد انتظار و بهبود سلامت ملل می‌شود. سلامت انسان، تنها سلامت جسمانی نیست. مهمتر از آن سلامت اخلاقی، ذهنی آرام و متمرکز است. فقط چنین ذهنی می‌تواند به شفای جسم کمک کند (ضعیفی، ۱۳۸۹).
از دیدگاه اسلامی سلامت روان شامل افزایش توانایی‌های افراد و جامعه و قادرسازی آنها در دستیابی به اهداف مورد نظر می‌باشد. بهداشت‌روان به همه ما مربوط است، نه فقط به کسانی که از بیماری رنج می‌برند. متأسفانه در بخش عظیمی از دنیا به بهداشت‌روان و بیماری روانی به اندازه سلامت جسمانی و بیماری جسمی اهمیت داده نمی‌شود و مورد بی‌توجهی و غفلت واقع می‌شود (ضعیفی، ۱۳۸۹).
به طور کلی در سالهای اخیر مسأله «بهداشت روانی» خود را به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی افراد و سازمان‌های مسئول امور بهداشتی در سراسر جهان و به ویژه سازمان جهانی بهداشت (WHO) مطرح نموده. تا آنجا‌ که سال ۲۰۰۱ میلادی از سوی WHO به عنوان سال بهداشت روانی و با شعار «غفلت بس است، مراقبت کنیم»^[۱۷] تعیین و معرفی گردیده است. از طرفی اهمیت ویژه‌ای که سازمان جهانی بهداشت برای این مسأله قایل گردیده سبب شده تا «بهداشت روانی » و مقولات مرتبط با آن، به عنوان یکی از محورهای اساسی، مورد توجه پژوهشگران و صاحب‌نظران علوم بهداشتی قرار گرفته، آنان را وادار نماید، ضمن بهره‌گیری از ابزارهای موجود در عرصه پژوهش، به سنجش وضعیت بهداشت روانی جوامع انسانی و ارائه راهکارهایی در جهت ارتقا و بهبود کیفیت سلامت روانی افراد جامعه بپردازند (گنجی ، ۱۳۸۵) .
مرز بین سلامت و اختلال روانی گاهی چنان با هم در می‌آمیزد که اطلاق سلامت یا بیماری به فرد مشکل به نظر می‌رسد.
به طور کلی فردی از نظر سلامت عمومی، سالم است که تعادل بین رفتارها و کنترل او در مواجه با مشکلات اجتماعی وجود داشته باشد.
سلامت فکر و روان عبارت است از قابلیت موزون و هماهنگ شدن با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی حل تضادها و تمایلات شخصی بطور منطقی و عادلانه و مناسب (رضائیان، ۱۳۸۰).
تعریف لاروس^[۱۸] از سلامت عمومی: استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیت‌های دشوار انعطاف‌پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود، توانایی داشتن (به نقل از حیدری، ۱۳۸۴).
از نظر سازمان بهداشت جهانی^[۱۹]، بهداشت عمومی یعنی توانایی کامل برای ایفای نقشهای اجتماعی، روانی، جسمی، نه فقط فقدان بیماری یا ناتوانی (حسین آزاد، ۱۳۸۷).
فرد دارای سلامت عمومی به نظر آدلر^[۲۰] ، روابط خانوادگی صمیمی و مطلوبی دارد و جایگاه خود را در گروه های اجتماعی به درستی می‌شناسد، در زندگی هدفمند و غایت مداراست و اعمال او مبتنی بر تعقیب این اهداف است.
سلامت عمومی به عقیده اسکینر^[۲۱]، معادل با رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است و چنین انسانی وقتی با مشکل روبرو می‌شود از طریق شیوه ی اصلاح رفتار برای بهبود و به هنجار کردن رفتار خود به طور متناوب استفاده می‌جوید.
به عقیده اریکسون^[۲۲]: سلامت روانشناختی هر فرد به همان اندازه است که توانسته است توانایی متناسب با هر کدام از مراحل زندگی را کسب کند.
از نظر فروید: شخص سالم از مکانیزمهای دفاعی نوع دوستی، شوخ طبعی، پارسایی و والایش استفاده می‌کند (میر غلامی، ۱۳۸۷).
عملکرد موفق، کارکردهای روانی در قالب تفکر، خلق و رفتار که منجر به فعالیتهای ثمربخش، روابط ارضاء کننده با دیگران و توانایی انطباق و مدارا با تمایلات می شود. (کاپلان و سادوک، ۲۰۰۳).
سلامت روانی به مفهوم تأمین و رشد سلامت روانی فردی_ اجتماعی و پیشگیری از ابتلا و درمان مناسب بیماری روانی و توانبخشی بیماران روانی است ( صالحی، ۱۳۸۶).
در تعریف سلامت روان و شاخص‌های آن دیدگاه های گوناگون وجود دارد. به عنوان مثال: روان‌کاوان معتقدند شخص از سلامت روان برخوردار است که «خود» در ساختار شخصیت او به تکامل لازم رسیده باشد و بتواند تعارض‌های میان خواست‌های «نهاد» و محدودیت‌های «فراخود» را بر اساس عقل و منطق حل کند. گروهی دیگر از روان‌شناسان و روان درمانگران فردی را از لحاظ روانی سالم می‌دانند که احساس اجتماعی در او رشد یابد و قادر است ارتباط سازنده‌ای با دیگران برقرار سازد. چنین کسی ضمن احساس احترام نسبت به خود و دیگران، کمبودهای خویش را قبول دارد و انعطاف‌پذیر است. بعضی دیگر از متخصصان، سلامت روان را منوط به ارضای دو نیاز اساسی در انسان می‌دانند.
یکی درگیری عاطفی با دیگران و دیگری احساس موفقیت و ارزش در زندگی رفتار درمانگران، سلامت روانی را بر مبنای تاثیر عوامل محیطی بر یادگیری و سازگاری فرد تبیین می‌کنند (نوابی‌نژاد، ۱۳۷۹).
می‌توان گفت شخص سالم فردی است که ادراک نسبتاً دقیق از واقعیت دارد و برای رسیدن به هدف‌های خویش بر اساس عقل و منطق عمل می‌کند، نسبت به خود نگرشی مثبت دارد و با دیگران سازگار است و در زندگی غالباً شاد بوده، قادر است ناکامی‌ها را تحمل کند. از آنجا که اساس سلامت روان آدمی در طی دوره کودکی و نوجوانی و عوامل موثر در تامین آن شایان توجه و اهمیت فوق‌العاده است.
امروزه روان‌شناسی، روابط متقابل سلامت تن و روان را مورد تائید و تاکید قرار می‌دهد. به این معنی که داشتن روان سالم مستلزم بدنی سالم و لازمه بدن سالم نیز برخورداری از روانی سالم است. از این رو تردیدی نیست که سلامت جسمانی کودک یا نوجوان در سلامت روانی او نقشی مهمی دارد (رحیمیان، ۱۳۷۸).
بهداشت روانی، رشته‌ای تخصصی از بهداشت عمومی است، که در زمینه کاستن بیماریهای روانی در یک اجتماعی فعالیت می کند و بررسی انواع مختلف اختلالات روانی و عوامل موثری که در بروز آنها نقش دارند، در قلمرو کار این علم می‌باشد. شناخت طرز ایجاد اختلالات روانی قدم اول برنامه‌ریزی برای اقدامات پیشگیری به حساب می‌آید. پس از شناخت علتهای بوجود آورنده اختلالات روانی، وظیفه دست اندرکاران این رشته، مطالعه راه های از بین بردن علتهای مذبور یا غلبه بر آنها می‌باشد. با توجه به اینکه بروز اختلالات روانی مجموعه عوامل زیستی- روانی- اجتماعی دخالت دارند، روش های پیشگیری از این اختلالات نیز چند بعدی هستند و باید در ابعاد زیستی روانی و اجتماعی مورد توجه قرار گیرند (شاملو، ۱۳۸۱).
بهداشت روانی به معنای سلامت فکر می‌باشد و منظور نشان دادن وضع مثبت و سلامت روانی است که خود می‌تواند نسبت به ایجاد سیستم باارزشی در مورد ایجاد تحرک و پیشرفت و تکامل در حد فردی، ملی و بین‌المللی کمک نماید. زیرا وقتی سلامت روانی شناخته شد، نسبت به دستیابی به آن اقدام می‌شود و راه برای تکامل فردی و اجتماعی باز می‌گردد (شاملو، ۱۳۸۰).
فرهنگ بزرگ روان‌شناسی لاروس، بهداشت روانی را چنین تعریف کرد: «استعداد روان برای هماهنگی، خوشایند و موثر کار کردن» برای موقعیتهای دشوار، انعطاف‌پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود، توانایی داشتن».
سازمان بهداشت جهانی، بهداشت روانی را چنین تعریف می‌کند «بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت جای می‌گیرد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقشهای اجتماعی، روانی و جسمی، بهداشت، تنها نبود بیماری‌ای عقب ماندگی نیست».

۲/اطمینان خاطر

 

 

 

۱/وجود ساعات کاری متناسب با مشتریان
۲/نظرخواهی از مشتریان

 

۳/همدلی

 

 

 

۱/اهمیت دادن به نظرات مشتریان
۲/عملکرد برتر
۳/تعهد به ادعاها
۴/وجود منافع منحصر به فرد برای مشتریان

۵/باورپذیری ادعاها

 

۱/ کیفیت ادراک شده

 

۳/ارزش ویژه برند

 

 

 

۱/صداقت
۲/شهرت
۳/تجربه
۴/آگاهی داشتن از بانک
۵/قدمت

 

۲/تداعی نام تجاری

 

 

 

فصل پنجم:
جمع بندی و پیشنهادات
۵-۱ . مقدمه:
در این فصل با توجه به تجزیه و تحلیل های آماری انجام شده در فصل ۴، ابتدا نتایج بدست آمده در سه بخش نتایج مربوط به مدل، نتایج مربوط به فازهای وضعیت موجود و مطلوب و نتایج رتبه بندی به صورت کلی بیان می شود و در انتها پیشنهادات آورده خواهد شد.
توضیحات اجمالی:
مدل مورد استفاده در این تحقیق برای بار اول است که ارائه و اثبات شده است. ما این مدل را بر اساس این استدلال طراحی کردیم که عوامل موثر بر رضایت مندی مشتریان ، عوامل جذابیت زا هستند که در صورتی که این جذابیت به شعار تبلیغاتی منتقل شوند باعث می شود که شعار تبلیغاتی جذاب و مفیدی داشته باشیم.
در این تحقیق از دو روش آماری استفاده شده است. برای اثبات مدل از روش رگرسیون استفاده کردیم و برای رتبه بندی عوامل و شاخص ها ، از روش FANP استفاده شده است.
سوالات پرسش نامه و انتخاب عوامل مفروض در مدل، بر اساس مدل های ساختار سلسله مراتبی ابعاد رضایتمندی مشتریان توسط مایکل و دیگران (۲۰۰۱) ، مدل رضایتمندی فورنل(۱۹۸۹) ، مدل رضایتمندی سروکوال(۱۹۸۰) و مدل ارزش ویژه برند آکر(۱۹۹۶) بوده است که چه در تحقیقات داخلی و چه در تحقیقات خارجی، بارها و بارها آزمون شده و صحت خود را اثبات کرده اند. سوالات بخش سنجش ویژگی های شعار تبلیغاتی نیز از شاخص های شعار تبلیغاتی که توسط فوستر (۲۰۰۱) ارائه شده است، استفاده شده است.
۵-۲. محتوا :
۵-۲-۱. نتایج مربوط به مدل:
۱.فرض اول یعنی وجود رابطه معنا دار میان شاخص مدیریت ارتباط با مشتریان و انتخاب شعار تبلیغاتی رد می شود.

 

 

• فرض دوم یعنی وجود رابطه معنادار میان شاخص خدمات بانکداری الکترونیکی و انتخاب شعار تبلیغاتی تاییدمی شود.

 

 

 

• فرض سوم یعنی وجود رابطه معنادار میان شاخص ارزش ویژه برند و انتخاب شعار تبلیغاتی تاییدمی شود.

 

 

۴.شاخص های خدمات بانکداری الکترونیکی و ارزش ویژه برند رابطه مثبتی با انتخاب شعار تبلیغاتی دارند.
۵-۲-۲.نتایج مربوط به مقایسه وضعیت مطلوب و موجود :
۵-۲-۲-۱. خدمات بانکداری الکترونیکی:

 

 

رتبه

 

وضعیت مطلوب

 

وضعیت موجود

 

اختلاف

 

مولفه ها

 

 

 

۱

 

۴.۳۲۳۹

عادات خوابیدن و غذا خوردن آنها بی نظم است.
توانایی نه گفتن در برابر کار را ندارند (گلدارد، ۲۰۰۳).
۲-۱-۱-۶- ۵- علایم هشدار دهنده فرسودگی شغلی
۱- احساس پوچی
۲- احساسات و هیجان های منفی
۳- از دست دادن انگیزه
۴- افسردگی
۵- سیکل نادرست
۶- عقب نشینی احساسات
۷- کاهش عملکرد
۸- کاهش سطح سلامت جسمی
۹- مشکلات بین فردی
۱۰- یأس و ناکامی (ساعتچی، ۱۳۹۰).
۲-۱-۱-۶- ۶- عوامل بوجود آورنده فرسودگی شغلی عبارتند از:
۱- عوامل اجتماعی
۲- عوامل شغلی و مرتبط با محیط کار فرد
۳- عوامل فردی ( یاشخصی) (ساعتچی، ۱۳۹۰).
۲-۱-۱-۶- ۷- عوامل شخصی و سازمانی در فرسودگی شغلی:
عوامل سازمانی: فشارهای شغلی معمولی ( از قبیل سنگینی کار، محدودیت زمانی و ابهام و تضاد در نقش) بیش از فشارهای مربوط به مراجعان، با فرسودگی شغلی، رابطه دارند. از دیگر عوامل سازمانی موثر در فرسودگی شغلی ۱- انتظارات شغلی ۲ - انتظار پیشرفت ۳- انتظارات سازمانی (ساعتچی، ۱۳۹۰).
عوامل شخصیتی
۱- سطوح پایین شهامت
۲- عزت نفس کم
۳- ضعف مرجع کنترل داخلی
۴- شیوه مقابله اجتناب کننده (ساعتچی، ۱۳۹۰).
ویژگی های شخصیتی که می توانند منجر به فرسودگی شغلی شوند:
- تمایل های کمال گرایانه.
- دید منفی نسبت به خود و جهان.
- نیاز به تحت کنترل بودن: بی میلی نسبت به نماینده شدن دیگران.
- پر مدعی بودن، شخصیت پرکار (عبدالملکی، ۱۳۹۰).
۲-۱-۱-۶- ۸- برخی دیگر از عوامل مؤثر در فرسودگی شغلی :
شرایط سخت و طاقت فرسای کاری.
ناکامی ها و فشارهای عصبی فراوان.
فشار مداوم برای سعی و تلاش بیشتر.

صرف وقت و انرژی زیاد و نا ملموس و بی ثمر.
تعارض مستمر بین فعالیتهایی که زمان و تلاش می طلبند.
فقدان بازخورد مثبت و پاداش دهنده.
بی توجهی و روشن نبودن انتظارات و توقعات کاری.
محیط شغلی غم افزا – ( مثل کار کردن در بهشت زهرا ).
روابط ضعیف انسانی.
کار زیاد و بدون تفریح (گلدارد، ۲۰۰۳).
علل زیادی برای فرسودگی شغلی وجود دارد دربیشتر موارد فرسودگی از شغل سرچشمه می گیرد اما هر کسی که احساس کار زیاد وبی ارزش کند درخطر فرسودگی قرار دارد. از کارمند سخت کوش اداره که در دو سال گذشته هیچ گونه مرخصی و افزایش حقوقی نداشته گرفته تا مادر علیل افتاده در خانه که با مسئولیت سنگین مراقبت از سه بچه، خانه داری و شوهر معتادش دست و پنجه نرم می کند. فرسودگی شغلی تنها از کارهای استرس زا یا مسئولیت های زیاد ناشی نمی شود، فاکتورهای دیگری مانند سبک زندگی، طرز نگرش و ویژگی‌های خاص شخصیتی در ابتلا به فرسودگی نقش دارند (عبدالملکی، ۱۳۹۰).
۲-۱-۱-۶- ۹- علل کاری ایجاد کننده فرسودگی:
۱- احساس اینکه شما کنترل کمی برای کار خود دارید.
۲- کمبود شناخت و قدر دانی در مقابل کارتان.
۳- انتظارات کاری غیر شفاف یا بیش از حد.
۴- انجام کار یکنواخت و بدون تنوع (عبدالملکی، ۱۳۹۰).
روش های زندگی که منتهی به فرسودگی شغلی می شوند:
۱- کار زیاد بدون وقت کافی برای استراحت و زندگی اجتماعی.
۲- انتظار اینکه انتظارات زیادی را برآورده کنید.

۳- از امام صادق (ع) نقل شد که فرمود: جاء رجل الی رسول الله (ص) فقال: إنّ أمّی لا تدفع ید لامسٍ فقال فَاحبسها قال قد فعلت قال فامنَع مَن یدخل علیها قال قعد فَعَلت قال قَیَّدها فانک لا تَبَرُّها بشیء أفضل مِن أن تَمنَعَه مِن محارم الله عز وجل^[۷۷].
شخصی به نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله مادر من دست شخصی را که به او نزدیک می‌شود دفع نمی کند. حضرت فرمود: او را حبس کن. گفت: این کار کردم ولی نتیجه نگرفتم. پیامبر (ص) فرمود: از کسانی که بر او وارد می‌شوند جلوگیری کن. عرض کرد: از این عمل نیز نتیجه‌ای نگرفتم.
آن حضرت فرمود: او را در بند کن، زیرا بالاترین نیکی تو در مورد مادرت، آن است که او را از محرمات الهی بازداری.
۴- از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده که فرمود: یجب علی الإمام إن یحبس الفساق من العلماء و الجهال من الاطباء و المفالیس من الأکریا.
بر امام واجب است که علمای فاسق و طبیبان جاهل و کرایه دهندگان مفلس را به زندان افکند.
۵- از امام صادق (ع) روایت است که فرمود: لا یُخَلَّد فی السجن الّا ثلاثه: الذی یمسک علی الموت و المرأه و المرتدّه عن الاسلام و السارق بعد قطع الید و الرجل.
محکوم به حبس ابد نمی شود مگر:
۱- کسی که دیگری را نگه دارد و شخص سومی او را بکشد.
۲- زنی که مرتد فطری شود
۳- سارق بعد از قطع دست و پا
۶- از امام باقر (ع) نقل شده که آن حضرت در مورد مردی که به کسی دستور قتل دیگری را داده و او هم آن شخص را کشته بود، فرمود: یقتل به الذی قتله و یحبس الآمر بقتله فی الحبس حتی یموت^[۷۸].
قاتل باید به قتل رسیده و آمر به قتل نیز حبس می‌شود تا بمیرد.
۷- ابن ماجه در سنن خود از رسول خدا (ص) این حدیث را نقل نموده که فرمود: لَیُّ الواجد یُحِلُّ عِرضَه و عقوبتَه. کسی که داشته باشد و حق مردم را ندهد، عرض و حرمت خود را از دست می‌دهد و کیفر دادن به او حلال می‌گردد.
۸- ابن همام در کتاب شرح فتح القدیر می‌نویسد: در زمان پیامبر (ص) و عهد ابوبکر زندانی وجود نداشت و خلافکاران یا در مسجد و یا در دهلیز خانه، محبوس می‌شدند، تا اینکه عمر خانه‌ای را در مکه به ۴۰۰۰ درهم خرید و آنرا زندان قرار داد. برخی گفته‌اند حتی در زمان عمر و عثمان نیز زندان خودش زندانی ساخت و آن اولین زندانی بود که در اسلام ساخته شد^[۷۹].
۹- جلال الدین سیوطی تصریح می‌کند که نخستین کسی که در اسلام زندان ساخت علی‌بن ابی‌طالب (ع) بود، چون خلفای پیشین خلافکاران را در چاه ها زندانی می‌کردند.
۱۰- رسول اکرم (ص) گروهی را به سوی نجد گسیل داشتند. چون برگشتند، مردی از قبیله بنی‌حنیفه به نام ثمامه بن أثال را با خود آوردند و او را به یکی از ستونهای مسجد بستند. رسول اکرم (ص) بیرون رفته و به او فرمود: یا ثمامه با خود چه داری؟ عرض کرد: خیر است ای محمد، اگر مرا بکشی نفس محترمه‌ای را کشته‌ای و اگر ببخشی، بر فرد شاکری لطف کرده‌ای و اگر مال می‌خواهی، هرچه می‌خواهی از او طلب کن. پیامبر (ص) او را رها کرد و فردا همین سؤال را از او پرسید. ثمامه همان جواب باز گفت. روز بعد همانطور، حضرت به آنها فرمود: ثمامه را رها کنید. ثمامه به سوی نخلی که در نزدیکی مسجد بود رفت. غسل کرد و به مسجد بازگشت و گفت: أشهد أن لا اله إلا الله و أشهد أن محمداً عبده و رسوله^[۸۰].
۱۱- در کتاب جعفریات از حضرت علی (ع) نقل شده است که فرمود: یجبر الرجل علی النقه علی إمرأته فان لم یفعل حبس. اگر مردی به همسر خود نفقه ندهد، او را به این کار وادار می‌سازند، اگر خودداری نمود او را زندانی می‌کنند.
۱۲- از امام زین العابدین (ع) در مورد مردی که با خواهر خود مرتکب زنا شود نقل شده که فرمود: یضرب ضربه بالسیف بلغت منه ما بلغت، فان عاش خلد فی السجن حتی یموت.
با شمشیر ضربه‌ای بر او زده می‌شود، هر چه باداباد. اگر زنده ماند برای همیشه به زندان می‌افتد تا بمیرد^[۸۱].

گفتار سوم: اجماع

یکی از معانی اجماع، در لغت اتفاق است. پس از بررسی کتب فقهی امامیه، در می‌یابیم که تمامی فقهاء ، در مواردی به کیفر زندان، فتوی داده‌اند و روشن است که اصل وجود زندان، در نظر ایشان دارای مشروعیت است.
البته زمانی که مشروعیت چیزی، از طریق قرآن و یا سنت بدست آمد، نیازی به اثبات آن، از راه اجماع وجود ندارد، با اینحال عده‌ای از فقهای اهل سنت از جمله زیعلی از علمای حنیفه و شیخ سلیمان و شیخ زکریا از فقهای شافعیه در این باره، ادعای اجماع کرده‌اند و مدعی شده اند که مشروعیت زندان اجماعی است^[۸۲].
شیخ احمد وائلی در کتاب احکام زندان در اسلام، به طور تلویحی ارزش اجماع را زیر سؤال برده، می‌نویسد: آیا مقصود از اجماع به معنای عام است یا اینکه مراد، اجماع گروه مخصوصی مانند صحابه و یا اهل مدینه است؟ اگر منظور از آن، اجماع عام به معنای اتفاق امت است، به دست آوردن آن بی‌نهایت دشوار است؛ زیرا با در نظر گرفتن پراکندگی امت و دوری آنها از یکدیگر، و به علاوه غفلت و نادانی بعضی از آنها، به دست آوردن آرای همه امکان پذیر نیست. و اگر مراد، اجماع صحابه و یا مجتهدان مذهب باشد، چون ما از صحابه دور هستیم و آنان متفرقند و رأی بعضی از آنها معلوم نیست، باز اشکال یاد شده در اینجا نیز بوجود می‌آید. وائلی نهایتاً چنین نتیجه‌گیری می‌کند که: اجماع صحابه اگر امکان پذیر باشد، و از راه خبر واحد به ما نقل شود و چنانچه نقل کنندگان عادل و موثق باشند. اجماع برای ما حجیت پیدا می‌کند^[۸۳].

مبحث دوم: مبانی عقلی

عقل همواره به عنوان یکی از منابع فقهی مورد توجه بوده و در اکثر موارد به آن اشاره شده است و در اینجا به عنوان یکی از مبانی مشروعیت زندان به آن پرداخته ایم.

گفتار اول: مشروعیت زندان از دیدگاه عقل

شکی نیست که نصب حاکم در میان مردم برای حفظ حقوق آنان و نظام اجتماع است و عقل سلیم به ضرورت حفظ نظام و جلوگیری از ضرر رساندن به دیگران حکم می کند. حبس کردن اگر چه مستلزم ضرر رساندن به جان و مال شخص محبوس است لکن این یک ضرر فردی است اما اگر یک جنایتکار را بدون حبس آزاد بگذارند آن کار مستلزم ضرر رساندن به افراد جامعه و به خطر انداختن امنیت شان می باشد و در تردید نباید کرد که مراعات مصلحت همگانی از نظر عقل رعایت مصلحت فردی مهم تر است. با توجه به اینکه حکم عقل کاشف از حکم شرع است، زیرا آنچه را که عقل به آن حکم می کند شرع نیز با آن همراه است سپس حکم عقلی در مقابل دیگر ادله، دلیل مستقلی می شود که از حکم شرع کشف می نماید
حبس، به عنوان یک مجازات همواره مورد تایید عقلای عالم بوده است و از قدیم الایام، حبس به عنوان یکی از راه های عقوبت مجرمین و بزهکاران، در عالم معمول و رایج بوده است از آنجا که تمامی عقلا، موافق وجود حبس، به عنوان نوعی مجازات می باشد. کشف می شود که شارع مقدس که خود رئیس عقلای عالم است، مخالفتی با چنین کیفری نداشته، بلکه آن را امضاء و تایید فرموده است. اگر چه اصل اولی (اصل آزادی انسان) می گوید افراد باید آزاد باشند و در چارچوب مصالح فردی و اجتماعی، تصرف آزاد داشته باشند، اما عقل حکم می کند که بدکاران کیفر شوند و به مجازات اعمال نادرست و ناشایست خویش برسند هر جرمی باید مجازات متناسب با خود داشته باشد، بنابراین هر چند زندان، سالب آزادی است اما اعمال آن در برخی موارد ضروری می باشد.
البته نباید از نظر دور داشت که زندان ضرر و زیان های فراوانی برای فرد، خانواده و جامعه دارد که شامل زیان های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و …. می باشد. همانطور که عقل، اصل وجود زندان را تایید می کند، وقتی که مضرات فراوان زندان را با فایده زندان مقایسه می کند، نتیجه آن است که مجازات زندان تا آنجا که ممکن است، کاهش داد و تنها در موارد ضروری اعمال نمود.

گفتار دوم: مشروعیت زندان از دیدگاه فقها

اگر در کتب فقهی با نگاه دقیق نگریسته شود باب و کتابی مستقل با عنوان زندان وجود ندارد برخلاف سایر ابواب فقهی چون طهارت، صلوه، حدود و … بلکه مبحث زندان را در بعضی از مباحث فقهی مثل حدود یا قصاص و تعزیرات مطرح کردند. باتوجه به اینکه مشروعیت زندان در قرآن کریم و سنت معصومین (ع) به اثبات رسیده است می‌توان گفت که، نظر فقها عظام شیعه، هم در مواردی خاص مطابق آنچه در منابع فقهی شیعه مطرح است به مشروعیت زندان قائل هستند. در هر صورت مشروعیت اجمالی زندان از نظر فقها امری روشن و محرز است. به همین جهت می‌بینیم که فقهاء عظام در برخی موارد قائل به حبس محکوم و مجرم شده اند، که در لابلای فروعات فقهی روشن گردیده است، که به بعضی از آنها می‌پردازیم.
۱- در بحث قتل و مجازات آمر به قتل، فقهاء عظام قائل به حبس ابد برای آمر هستند تا در زندان بمیرد^[۸۴]. ولی اگر اولیاء دم او را ببخشند صد تازیانه می‌خورند و یکسال زندانی می‌شود .
۲- در بحث سرقت اگر سارق سه بار دزدی نماید و هر بار حد بر او جاری شود در بار سوم حبس ابد، مجازات او خواهد بود^[۸۵].
۳- در مورد کیفر ارتکاب زنای با محارم، مرتکب نخست با شمشیر ضربه‌ای می‌خورد، و اگر زنده ماند زندانی می‌شود^[۸۶].
۴- مجازات قرآن برای راهزنی، بریدن یک پا و یک دست است، چنین پیداست که مالکیان زندان را بسنده می‌دانند زیرا کسی کشته نشده است.
۵- فقهای مثل ماوردی و ابن حزم در جایگزینی زندان به جای کیفرهای حد، سختگیر بودند. این پیشنهاد روشن می‌کند که زندان خیلی بیشتر از بریدن دست و پا و تازیانه زدن به کار می‌رفت^[۸۷].
۶- در ادبیات فقه آغازین زندان برای بدهی شناخته شده است مالکی، شافعی، ابوحنیفه، هوادار زندان برای بدهی‌اند. از نگاه حنفیان زندان برای بدهی حدوداً چهار ماه به طول می‌ انجامد. بدهکار بعد از دستگیری و بازپرسی، اگر ثابت شد که توان پرداخت ندارد به لحظ مفلس بودن آزاد می‌گردد.
۷- در حقوق اسلام پیش از دادرسی، بازداشت و زندان وجود داشته، روایت شده است که، پیامبر اکرم (ص) دستور می‌دهد اشخاص متهم به قتل را، به درخواست اولیاء دم شش روز حبس کنند^[۸۸].
۸- ماوردی فقیه شافعی، به دادرسان سفارش می‌کرد تا شخصی که به دادگاه بی‌حرمتی نشان می‌داد، توبیخ کنند. و اگر فرد ساده‌لوحی بود، می‌توان او را با عصا یا چوب کتک زد. آن گاه اگر دادرسی، چهره آشوب علیه قانون بگیرد و متهم یا بزهکار، بر خاموش ماندن و پاسخ ندادن پا فشارد دستگیر می‌شود^[۸۹].
۹- دو فقیه کوفه به نامهای شبعی و شریح قاضی بدهکاران را در مسجد بازداشت می‌کردند، و تنها اگر بدهی خود را نمی‌پرداختند روانۀ زندان می‌کرد. البته چون تایید صحت و سندیت این روایات دشوار است نمی‌توان یقین کرد که، چه هنگام زندان برای بدهی، به حقوق جزایی اسلام راه یافت^[۹۰].
به هر حال از دیدگاه فقهاء عظام آنچه مسلم است این است که، مجازات زندان دارای مشروعیت بوده است. به طور کلی فلسفه مجازاتها در اسلام با هدف انتقام‌جویی از مجرمان نیست. بلکه علت مجازات این است که نه تنها فرد مجرم زیان می‌رساند بلکه حقوق جامعه را نیز پایمال می‌کند. از دیگر سو، هدف از مجازاتها در اسلام اصلاح جامعه اسلامی به سوی کمال است که، جزو وظایف ذاتی حکومت اسلامی است.
شیخ طوسی در کتاب الجهاد درباره ضرورت نصب افراد اقامه کننده حدود می‌فرماید:
و اقامه حدود بر هیچ کس مجاز نیست مگر بر سلطان وقت که از جانب خدای تعالی منصوب شده، یا آن کسی که امام او را برای اقامۀ حدود نصب کرده باشد^[۹۱].
به همین خاطر است که در آثار فقها، بر اهمیت نقش حاکم اسلامی تاکید کرده‌اند. شیخ مفید در باب قضا و احکام، درباره اهمیت قضاوت و اجرای حدود می‌نویسد: قضاوت میان مردم دارای درجۀ بالایی است و دارای شرایط سخت و شدید است، و شایسته نیست برای هیچ کس دست به آن بزند مگر آنکه از خودش در مورد اقامۀ آن مطمئن باشد، امام خمینی (ره) حکومت اسلامی را حکومت قانون الهی بر مردم می‌داند و می‌گوید: حکومت اسلامی نه استبدادی است نه مطلقه بلکه مشروطه است البته مشروطه نه به معنای متداول فعلی بلکه مشروطه از این جهت که اداره‌کنندگان آن در اجراء و اداره، مقید به یک مجموعه شروط هستند که در قرآن کریم و سنت معصومین (ع) معین شده است، و حکومت اسلام حکومت قانون است. در این طرز حکومت حاکمیت منحصر به خداست و قانون و فرمان، حکم خداست^[۹۲].
در جوامع روایی شیعه مواردی یافت می‌شود که، بیانگر اعمال کیفر زندان توسط پیامبر (ص) و حضرت امیر (ع) می‌باشد و دقت در مفاد این روایات نشان می‌دهد که زندان فی نفسه در میان طرح‌های جزایی اسلام، مطلوبیت و موضوعیت ندارد و همواره به عنوان اهرمی در جهت کشف حقیقت و برای احقاق حقوق مردم از آن استفاده شده است.

بخش دوم:

 

مصادیق زندان در حقوق اسلامی

 

فصل نخست: مصادیق زندان در جرائم مرتبط با نفوس و اموال

تعریف دیگری از بهرام مربوط به «بهرام ورجاوند» است: «بهرام ورجاوند… از نجات‌بخشان زرتشتی است. او یکی از منجیان دین زرتشتی است که در پایان هزاره زردشت ظهور می‌کند. وی نمادی از ایزد بهرام است که به صورت شاهی، سوار بر پیل سفید آراسته‌ای، برای یاری رساندن ایرانیان در برابر بدخواهان و دشمنان در روز خرداد از ماه فروردین از کابل یا هندوستان می‌آید» (قلی‌زاده، ۱۳۹۲: ۱۳۹).

مشیری به دو معنی از این نام استفاده کرده است. یکی در معنای اسطوره‌ای بهرام گور که در شاهنامه در کنار اسامی دیگر آمده است:
چه روزها که به دل می گریستم – خاموش – …
به پرده پرده ی آن صحنه های رنگارنــگ،
به لحظه لحظه ی آن رویدادهای شگفت،
به چهره های نهان در نهفت گاه زمان،
به «گیو» ، «پیران»، «هومان»، «هژبر» ، «نوذر» ، «سام»،
به «بهمن» و «بهرام»،
همین نه چشم و نه گوش،
که می‌سپردم، تاب و، توان و، هستی و، هوش! (ج۲: ۱۱۳۱).
و دیگری در معنای نجومی آن؛ یکی در شعر «درخت و پولاد»:
آنک!
ببین!از پایگاه ماه برخاست،
- چون زنگیان تیغ در مشت،
ناهید را کشت!
بهرام را بر خاک انداخت!
خورشید را از طاق برداشت.
- ای سایبانت برج پولاد،
تاج غرورت بر سر، از خودکامگی مست!
کارت، نه آن
راهت، نه این است. (ج۱: ۷۳۶).
و دیگری در شعر «نظامی» که در قالب مثنوی سروده شد:
… یک سنگ ز بیستون ندیده
صد نقش ز بیستون کشیده
انگار که شب چو ماه از بام
پاییده درون قصر بهرام (ج۲: ۱۱۵۳).
۴-۳-۸- بیستون
«بیسُتون، بیسِتون، بیسْتون، بهیسْتون، نام امروزی یک صخره برافراشته در شمال یک راه باستانیِ پر رفت و آمد که محل عبور کاروان‌ها و نظامیان از بابل و بغداد به سوی کوههای زاگرس و همدان (اکباتان) بوده، می باشد. بیستون در فاصله حدود ۳۲ کیلومتری شرق شهر کرمانشاه قرار دارد. نام پارسی باستان این کوه بَغستانَ و بگستانَ به معنی جایگاه خدایان و در نوشته های یونانی بگیستانُن (اُروس) می باشد. در آثار جغرافیدانان عرب سده های میانی مثل ابن حَوقل، اصطخری و یاقوت هم این کوه بَهِستون، بِهِستون (ستونهای خوب) و بهیستان آمده است. در مجموع دگرگونی این واژه بدین گونه است: بَغستانَ – بگستانَ – بهستون – بهستان – بیستون» (بیانی، ۱۳۸۷: ۸۸).
در کتاب شاهنامه اثر فردوسی از مردی به نام فرهاد سخن به میان می آید که عاشق شیرین می‌شود، بر اساس آن افسانه خسروپرویز به فرهاد دستور می‌دهد که دور کوه بیستون را برش بزند تا به آب برسد و اگر موفق شد می‌تواند با شیرین ازدواج کند. پس از سال‌ها و حذف نیمی از کوه آب پیدا می‌شود و در این بین خسرو به فرهاد خبر می‌دهد که شیرین فوت کرده است. فرهاد بی‌خود شده و تبر را به بالا می‌اندازد و در اثر ضربه تبر در جا می‌میرد. کوه بیستون با نام فرهاد آمیخته است و در متون اساطیری، بیستون رمز سختی‌های راه عشق قرار گرفت. در این شعر «بیستونِ سیاهی» ترکیب اضافی‌ای است که مشیری برای بیرون ساختن خورشید از درون آن به کار برده است:
فضای دهکده همرنگ نیمه شب, تاری،
ندیده بودم ابری بدان گرانباری!
هزار خیمه به هم پرده پرده پیوسته،
به چارسوی افق ره به روشنی بسته،
نبود روزنی از طاق آسمان روشن!
سحر, ولیکن فرهادوار، می‌کوشید
ز بیستون سیاهی برون کشد خورشید!
به روی قله دور،
صدای تیشه‌ی فرهاد بود،
تیشه‌ی نور،
به کوه ابر گرانبار و ضربه‌ها کاری
که ناگهان شد شیر سپیده دم جاری
شکافت سینه ی کوه،
درید چادر ابر،
دمید چهره‌ی مهر،
افق، طلایی،
تاج سپید، گلناری
شد از شکستن شب چهره‌ی جهان روشن.
من و نسیم به سوی سپیده می‌رفتیم.

نوع سنگدانه ها بر واکنش بتن در دمای زیاد تاثیر می گذارد. وقتی که سنگدانه ها حاوی ذرات سیلیس نمی باشند، افت مقاومت به میزان قابل ملاحظه ای کمتر می شود. شن دولومیتی مصرف شده در بتن، سبب مقاومت خیلی خوب در برابر آتش می شود علت این امر آن است که عمل تکلیس سنگدانه ی کربناتی، گرماگیر^[۱۴] می باشد؛ در نتیجه، حرارت جذب می شود و افزایش بیشتر دما به تاخیر می افتد. همچنین چگالی مواد تکلیس شده کمتر از مقدار آن قبل از تکلیس است و لذا این عمل سبب ایجاد لایه ی عایق حرارتی سطحی می شود و این اثر در قطعات بتنی ضخیم ، قابل توجه خواهد بود [۷۳].
جزئیات تبدیل فیزیکی و شیمیایی بتن با دماهای بالا مورد نظر یک هدف مهم تحقیقات در سالهای اخیر بوده است.
بر اساس تحقیقاتی که محققان روی بتن انجام داده اند پدیده ی فیزیکی و شیمیایی را که در محدوده ی دمایی ۱۰۰ تا ۶۰۰ درجه سانتیگراد اتفاق می افتد به صورت زیر دسته بندی کرد:
تبخیر آب در ۱۱۰ درجه سانتیگراد
ذوب الیاف پلی پروپیلن در فاصله دمایی۱۷۰ تا ۱۷۵ درجه سانتیگراد
تجزیه هیدروکسید کلسیم در فاصله دمایی۴۵۰ تا ۵۵۰ درجه سانتیگراد [۷۹ - ۸۰].
۲-۴ تورم
تورم از موارد پیچیده ای است که به سختی می توان مشخصات رفتاری آن را در عکس العمل بتن برای دماهای بالا در برابر آتش پیش بینی کرد [۷۷]. تورم از دمای حدود ٢۰۰ درجه سانتی گراد شروع می‌شود و تا دماهای بالا هم دیده می شود. تورم در صورت شدید بودن یک اثر تخریبی بر مقاومت یک سازه بتنی مسلح خواهد داشت و باعث تخریب بتن و حتی حذف لایه پوشش بتن بر میلگردهای تقویت می شود و به علاوه انبساط میلگردها در دماهای بالا، منجر به کاهش مقاومت فولاد و در نتیجه تخریب خواص مکانیکی سازه در کل می شود [۸۲].

اثر مهم دیگر از تورم بر مقاومت فیزیکی یک سازه از طریق کاهش ابعاد موجود در تکیه گاه در اثر بارگذاری خواهد بود که منجر به افزایش تنش ها در بتن تکیه گاه می شود.
بخارشدن رطوبت، منجر به توسعه شکستها و خارج شدن تکه بزرگ از مواد از لایه های سطحی می شود. به طور خاص پیش شرط اصلی برای تورم، میزان رطوبت حداقل ٪۲ و شیب گرمایی تند نسبت به مواد سازنده است. شیب های گرمایی نه تنها به دمای فاز گازی بلکه به نرخ حرارت هم وابسته است [۷۷ و ۸۲] .
مقدار بحرانی تورم، تحت تاثیر نوع بتن، مقاومت مواد و حضور الیاف بستگی دارد. تحقیقات زیادی اخیراً بر پتانسیل ظرفیت انواع مختلف الیاف در بتن به منظور کاهش اثرات تورم انجام شده است. بعضی از مطالعات انجام گرفته برالیاف پلی پروپیلن در ماتریس بتن گویای این موضوع است که بتن وقتی در برابر حرارت قرار می گیرد، پلی پروپیلن ذوب می شود و مسیرهایی جهت خروج بخار آب و دیگر گازهای ایجاد شده می شود که در نتیجه کاهش فشار در سازه را خواهیم داشت. یک نظر هم وجود دارد که الیاف پلی پروپیلن ذوب شده مانعی برای انتقال رطوبت اضافه به بتن می باشد و مانع فشار داخلی در عمق سازه می شود. از طرف دیگر الیاف پلی پروپیلن مکانیزمی برای ترکهای تشکیل شده عمیق تر در سازه می باشد، که باعث کاهش تورم در سطح سازه می شود، اما از طرف دیگر باعث پیامد های سازه ای مخالف خودش می شود.
مطالعات انجام گرفته دیگر بر روی الیاف فلزی نشان دهنده این است که فولاد شکل پذیری بتن را افزایش می دهد و تسلیم شدن آن قادر به مقاومت دربرابر فشارهای داخلی سازه می شود [۸۳ و ۸۴].
۲-۵ تشکیل ترک
روندی که منجر به ترک خوردگی می شود عموماً شبیه به تورم می باشد. انبساط حرارتی و هیدراتاسیون بتن در اثر حرارت دادن ممکن است منجر به تشکیل ترک در بتن همراه با تورم انبساطی شود. این شکاف ها ممکن است مسیرهایی برای حرارت مستقیم میلگردهای بتن ایجاد کند که احتمالاً تنش های گرمایی بیشتر و ترک های بیشتری ایجاد می کند.
بر طبق نتایج تحقیقاتی که ژئورگالی^[۱۵] [۸۱] و همکارش برروی بتن حرارت دیده انجام دادند ، متوجه شدند که عمق نفوذ مرتبط با دمای حرارت است و عموما ترکها به صورت نسبتا عمیق در بتن گسترش می یابند و صدمه اصلی در نزدیکی سطوح که حرارت اصلی محدود شده است.
اهمیت شرایط تنش در بتن قابل توجه است. به گونه ای که بارهای فشاری ناشی از انبساط گرمایی در متراکم کردن مواد و توقف تشکیل ترک ها بسیار مفید هستند [۷۷ و ۸۱].
۲-۶خواص مکانیکی و ظاهری بتن‌های حرارت دیده
۲-۶-۱ مقاومت فشاری
گزارش های بسیاری از آزمایش های انجام گرفته بر روی مقاومت فشاری نمونه های حرارت د یده ارائه شده است. در تحقیقی که رمضانیانپور و همکارانش [۸۵] بر مقاومت فشاری پس ماند برای دو مخلوط بتن خودتراکم معمولی و بتن خود تراکم حاوی سیلیکافوم و پومیک به عنوان پرکننده در سن ٢٨ روز انجام دادند، مشاهده شد که از دمای ٢۰۰ درجه سانتیگراد مقاومت‌های فشاری پس ماند در مخلوط های بتن خودتراکم حاوی سیلیکافوم و پومیک به عنوان پرکننده کاهش ناگهانی خواهند داشت. بتن خودتراکم حاوی با ۱۵ % پومیک و دیگری ۶۵ % سیلیکا فوم به عنوان پرکننده دارای تلفات مقاومت بالاتری با افزایش دما نسبت به بتن خودتراکم بدون پوزولانی هستند. افزایش در مقاومت فشاری به ویژه در نتیجه ی مقاوم شدن خمیر سیمان در مدت بخار شدن آب است، به علاوه هیدراته شدن مواد سیمانی یک دلیل مهم دیگر در نتیجه ی سخت شدن خمیر سیمان است.
۲-۷پژوهشهای علمی انجام شده در ارتباط با عملکرد بتن با قرارگیری در درجه حرارت بالا
تحقیقی توسط هنه فائرس و همکاران [۸۸] بر روی بتن خودتراکم انجام شد در این تحقیق ۲ طرح بتن خودتراکم و یک بتن ساده با هم در حرارت های˚^c ۱۵۰،˚^c ۳۰۰،˚^c ۴۵۰،˚^c ۶۰۰ مقایسه شدند طرح scc1 ، مقدار w/p=0.36 داشت و از سیمان تیپ ۲ استفاده کرد و طرح scc2 مقدار w/p=0.42 داشت و از سیمان تیپ ۱ استفاده کرد بتن شاهد هم w/p=0.54 بود در این تحقیق بتن تحت آزمایشات مقاوت فشاری ، مدول الاستیسیته ، کاهش وزن ، نفوذپذیری قرار گرفت. آزمایشات در عمر ۹۰ روزه انجام گرفت.
طبق نتایج به دست آمده در تحقیق مذکور مقاومت فشاری طرحScc1بتن شاهدScc2 قبل از حرارت بود اما در اثر حرارت ˚^c ۲۰ تا ˚^c ۱۵۰ مقاومت فشاری نمونه ها کاهش پیدا کرد - در حرارت ˚^c ۱۵۰ تا ˚^c ۳۰۰ مقاومت فشاری دو طرح scc بیشتر از طرح شاهد شد و ۲۵ % افزایش مقاومت پیدا کردند اما نمونه شاهد ۵% کاهش مقاومت فشاری داشت. از حرارت ˚^c ۳۰۰ به بالا کاهش مقاومت در تمام طرح ها دیده شد. در این مقاله به بررسی دلیل افزایش مقاومت در حرارت ˚^c ۱۵۰ تا ˚^c ۳۰۰ پرداخته شد.

نسبت تغییرات مقاومت فشاری
شکل (۲-۲)- نمودار مربوط به نتایج مقاومت فشاری ]۸۶[
همچنین در تحقیق مذکور نمونه‌های بتنی مورد آزمایش مقاومت خمشی نیز قرار گرفتند که نتایج حاکی از کاهش مقاومت خمشی در مخلوط‌ها با افزایش دما می ‌باشد اما این کاهش در طرح بتن ساده کمتر از بقیه طرح‌ها می‌باشد.

نسبت تغییرات مقاومت کششی
شکل (۲-۳)- نمودار مربوط به نتایج مقاومت خمشی]۸۶[
در این تحقیق نمونه‌ها تحت آزمایش کاهش جرم ، تخلل و نفوذپذیری نیز قرار گرفتند نتایج در شکل‌های (۲-۴۴) تا (۲-۴۶) نشان داده شده است.

کاهش جرم (٪)
شکل (۲-۴)- نمودار مربوط به نتایج کاهش جرم ]۸۶[

تخلخل (٪)
شکل (۲-۵)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش تخلخل]۸۶[

نفوذ پذیری( متر مربع)
شکل (۲-۶)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش نفوذپذیری ]۸۶[
در تحقیقی که توسط کینگ تائولی و همکاران [۸۷] در سال ۲۰۱۲ بر روی بتن حاوی سرباره کوره آهن گدازی (GGBFS) در دماهای ˚^c ۱۵۰،˚^c ۴۰۰ ،˚^c ۵۰۰ ،˚^c ۷۰۰ صورت گرفت شواهد بیانگر این مطلب است که با افزایش مقدار ۱۰% ، ۳۰% ، ۵۰% این سرباره به جای سیمان ، درصد کاهش مقاومت با افزایش حرارت ، افزایش یافت.بیشترین و سریع ترین افت مقاومت برای ۵۰% سرباره بود.در این تحقیق نمونه ها ۲۸ روز در آب قرار گرفتند و ۹۰ روزه در دمای محیط نگه داشته شدند. در شکل (۲-۷) نتایج مربوط به آزمابش مقاومت فشاری این نمونه ها آمده است.
شکل (۲-۷)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش مقاومت فشاری ]۸۷[
در این تحقیق نمونه‌ها تحت آزمایش کاهش جرم ، مدول الاستیسیته نیز قرار گرفتند نتایج در شکل‌های (۲-۸ ) و (۲-۹) نشان داده شده است.
شکل (۲-۸)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش کاهش جرم ]۸۷[
شکل (۲-۹)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش مدول الاستیسیته] ۸۷[
تحقیقی توسط نلا پتک و همکاران [۹۰] بر روی بتن خود تراکم حاوی خاکستر بادی و شن و ماسه ریختگری در دماهای ˚^c ۲۷،˚^c ۱۰۰،˚^c ۲۰۰،˚^c ۳۰۰ صورت گرفت آزمایشات انجام شده در این تحقیق ، آزمایش مقاومت فشاری ، مقاومت کششی ، سرعت نفوذ یون کلر ، مدول الاستیسیته ، SEM، تخلخل و کاهش جرم بود . نتایج این تحقیق بیانگر این مطلب بود که با جایگزینی خاکستر بادی به جای سیمان ، مقاومت فشاری بعد از حرارت دادن در سنین ۲۸ روزه و ۹۱ روزه در اثر حرارت کاهش پیدا کرد البته در دمای ˚^c ۲۰۰ تا ˚^c ۳۰۰ مقاومت افزایش یافت این افزایش مربوط به تغییر و تحولی است که در باند خمیر سیمان هیدراته صورت گرفت.
شکل (۲-۱۰)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش مقاومت فشاری نمودار سمت راست مربوط به نمونه‌های ۲۸ روزه و نمودار سمت چپ مربوط به نمونه‌های ۹۱ روزه می‌باشد ]۸۸[.
در این تحقیق آزمونه‌ها تحت آزمایش مقاومت کششی نیز قرار گرفتند. مقاومت کششی با کاهش درصد خاکستربادی و نسبت آب به مواد سیمانی افزایش یافت و همچنین با افزایش درجه حرارت این مقاومت کاهش یافت. دردمای ۲۷ تا ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد کاهش دما ناچیز و حدود ۲/۰ درصد و بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ درجه سانتی‌گراد حدود ۲ درصد مشاهده شد. با افزایش دما از ۲۰۰ تا ۳۰۰ درجه ۸/۲ درصد کاهش در مقاومت نمونه‌ها دیده شده است. این کاهش به علت ناشازگاری حرارتی بین سنگدانه و خمیر سیمان و همچنین تجزیه هیدراتاسون می‌باشد.
شکل (۲-۱۱)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش مقاومت کششی نمودار سمت چپ مربوط به نمونه‌های ۲۸ روزه و نمودار سمت راست مربوط به نمونه‌های ۹۱ روزه می‌باشد]۸۸[.
در این تحقیق نمونه‌ها تحت آزمایش نفوذپذیری نیز قرار گرفتند نتایج در شکل (۲-۱۲) نشان داده شده است.
شکل (۲-۱۲)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش نفوذپذیری نمودار سمت چپ مربوط به نمونه‌های ۲۸ روزه و نمودار سمت راست مربوط به نمونه‌های ۹۱ روزه می‌باشد]۸۸[..
تحقیقی توسط اوژ اندیک کیکیر و همکاران [۹۱] بر روی بتن خودتراکم سبک دانه در دماهای ˚^c ۳۰۰،˚^c ۶۰۰،˚^c ۹۰۰ صورت گرفت این تحقیق بر روی ۲ نوع درشت دانه سبک وزن ( سنگ خلل و فرج دار pumice aggregaes) از دو منبع متفاوت صورت گرفت و همچنین نسبت w/pمتفاوت . در این تحقیق ۵ طرح اختلاط زده شد. ۱ طرح بتن شاهد ، ۳ طرح با یک نوع درشت دانه سبک وزن و نسبت آب به سیمان متفاوت و طرح سوم w/p یکسان با طرح شاهد و درشت دانه سبک وزن متفاوت. نتایج حاصله بیانگر این مطلب می باشد که مقاومت فشاری ۲۸ روزه در طرح شاهد ۲۸% افزایش را در اثر حرارت ˚^c ۳۰۰ داشت مقاومت فشاری یکی از منابع درشت دانه در دمای ˚^c ۶۰۰ و˚^c ۹۰۰ کاهش کمتری نسبت به منبع دوم داشت و حتی در ˚^c ۳۰۰ ، ۸% افزایش مقاوت فشاری داشت. کاهش درصد وزن در نمونه ها در اثر حرارت ، افزایش پیدا کرد . قبل از حرارت بتن شاهد بیشترین مقدار مقاومت فشاری را دارا بود و این نشان داد با جایگزینی درشت دانه سبک وزن به جای درشت دانه آهکی مقاومت بتن کاهش یافت. عکس های گرفته شده توسط SEM بیانگر این مطلب بود که ترک های انقباض حرارتی در اثر حرارت در بتن به وجود آمد ، که علتش ممکن است مربوط به ظرفیت انقباضی سنگدانه ها باشد نه مربوط به انبساط حرارتی یا گرمایی خمیر بتن .
شکل (۲-۱۳)- نمودار مربوط به نتایج آزمایش مقاومت فشاری ]۸۹[

ث) شرکت کنندگان باید توانا باشند تا با یکدیگر ارتباط متقابل برقرار کنند- زبان یکدیگر را بفهمند- تا بتوانند به داد و ستد اندیشه بپردازند.
ج) هیچ یک از دو سوی مشارکت نباید احساس کند که مشارکت جایگاه و موقعیت او را تهدید خواهد کرد. مشارکت در مدیریت و تصمیم گیری مستلزم وجود مدیریت «مشارکت جو» است. در غیر این صورت مشارکت به معنای درگیری با مدیریت خواهد بود.
چ) مشارکت در زمینه ای معنا دارد که فرد انتخاب و آزادی اختیار داشته باشد.
تعریفی که از مشارکت ارائه گردید، این امکان را فراهم می آورد تا آن را ذیل چارچوب مفهومی و نظری شناخته شده ای مورد مطالعه قرار دهیم. مشارکت به عنوان یک رفتار انسانی از رفتارهای صرفاً بازتابی متمایز می­ شود، چرا که افراد مشارکت کننده برای رفتار خود معنای ذهنی مشخصی قائلند.

۲-۳-۲- تاریخچه مشارکت:

مشارکت شهروندی در عرصه های مختلف شهری در چارچوب جامعه مدنی سابقه بس طولانی دارد. از دوران یونان باستان تاکنون همواره در مکان های جغرافیایی به اشکال متنوع در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی انسان ها بروز کرده است(ملکواین، ۱۳۷۷: ۱۶۹). آتن در یونان از نخستین شهرهایی است که با تشکیل دولت شهر مظهر چنین پدیده ای بوده است. از این رو از نظر پیشینه تاریخی رگه های این اندیشه (مشارکت شهروندی) به یونان باستان و افکار افلاطون و ارسطو باز می گردد. افلاطون مفهوم شهر را مقوله­ای از کل دانسته که از جمع شهروندان پدید می آید و در دولت آرمانی جمهوری مقبولیت مردم را سد راه حصول به خیر اعلی می داند و ارسطو نیز رابطه شهروند را با دولت شهر، همانند عضو بدن موجود زنده تلقی می کند و دولت برای کشف قوانین بهزیستی آدمی (شهروند) ضرورت می یابد (سیف زاده، ۱۳۷۷: ۱۴۵). این دیدگاه های جمع گرایانه و ارگانیستی طی قرون بعد در افکار و نظام های سیاسی مختلف رسوخ نمود، به طوری که رگه های این اندیشه را می توان در آثار افرادی مانند هگل نیز مشاهده کرد .البته در روم باستان مطالعاتی نیز در این مورد انجام گرفته، اما خیلی ضعیف بوده است.
در دوره قرون وسطی با ظهور فئودالیزم رعیت جای شهروند جلوه گر شد و شهروند و دولت شهر در جامعه سیاسی جای خود را به کلیسا و پاپ داد (نجاتی حسینی، ۱۳۸۰: ۲۷). در این دوران به دلایل انسداد اجتماعی در ابعاد سیاسی اقتصادی و به خصوص در زمینه های علمی مطالعه و پژوهش بسیار محدود بوده است و در شرق نیز به رغم تمایزات سیاسی، اجتماعی این روند پژوهش بسیار کند بوده است. پس از رنسانس و ظهور اندیشه فلسفه سیاسی جدید بحث نظام حکومتی و مدیریتی مطرح گردید. در این مرحله مشارکت شهروندی به طور ضعیف و سطحی مورد بحث اندیشمندان قرار گرفته که اساساً ماهیتی سکولاریستی داشت (هلد، ۱۹۹۶: ۳۸). به طور کلی مشارکت شهروندی در این برهه از زمان با اندیشه لیبرالیستی همراه بوده است. به هر تقدیر به دنبال انقلاب صنعتی و دوره نوسازی به دلیل فراهم آمدن زمینه های مختلف، پدیده شهرنشینی وارد مرحله ای جدید گشت و این توسعه با آثار مثبت و منفی همراه بود. بنابراین اندیشمندان هر کدام از منظر خاصی به پیامدهای فوق در شهر نگریستند. برخی از دیدگاه جامعه شناختی و عده­ای دیگر از نگاه برنامه­ ریزی و شهرسازی مسائل شهری را به ویژه بحث مشارکت شهروندی را مورد نقد و تحلیل قرار دادند. البته خاستگاه این بررسی ها را در شهرهای اروپایی و امریکایی باید پی گرفت.
مارکس، وبر، دورکیم، زیمل، پارک و دیگر جامعه شناسان از جمله کسانی بودند که به مسائل شهری و نقش شهروندان در امور شهری پرداختند و هر کدام بنا به باورها و رویکرد خود از زاویه ای خاص به این موضوع نگاه کردند و سپس به توصیف متغیرهای موثر ادامه دادند. در این میان ماکس وبر با تاکید بر توسعه مشارکت شهروندی به عنوان یک ابزار کلیدی در تشکیل شهر صحه گذاشت. دورکیم شهر را عامل موثر در تسریع و رشد کار اجتماعی (شهروندان) می دانست و آن را عاملی در برقراری نظم و حل امور شهری می پنداشت .پارسونز معتقد است اجتماع هنجاری (گروه های شهری) نظم عمومی (شهر) را تنظیم می کند و لومان و میتزتال نقش اعتماد شهروندان را در نظم اجتماعی مهم تلقی می کند .بدین ترتیب آنچه در بطن این تحلیل ها قابل شناسایی است، تاکید بر مشارکت شهروندان بر حل مشکلات و معضلات اجتماعی شهر است که عموماً به اجتماعی و گروهی بودن این مشارکت توجه داشته اند.
از زاویه دیگر افزایش مهاجرت اقوام مختلف به خصوص اروپائیان به امریکا در طول قرن ۱۹ و ۲۰ سبب شد که بسیاری از شهرهای کشور به کلانشهرهای چند فرهنگی بدل شوند، که در درون خود از محله های متعددی با هویت قومی و طبقاتی و حرفه ای تبدیل شوند (رانین، ۲۰۰: ۵۷). این دگرگونی موجب بسط و گسترش تحقیقات در این زمینه گشت و شاید برای نخستین بار مفاهیم مشارکت، محله ها و همسایگی ها در مطالعات شهری به گونه جدید مطرح شد. به هر شکل در فاصله دو جنگ جهانی این موضوعات در مکتب شیکاگو به صورت جدی مورد بحث قرار گرفت. در این مفهوم محله شهری با معنای سرزمین و هویت انطباق و هم پوشانی داشت (برتون، ۱۳۸۰: ۱۶۳) و محله های شهری را پهنه های بسیار پویا و متحول دانسته که رابطه پیچیده و تفسیرپذیری با جماعت های درونی خود و سایر جماعت های شهری قرار می گیرند (پارک، ۱۹۷۴: ۱۲-۱۰). پارک از شاخص­ترین چهره های مکتب شیکاگو بود که به چگونگی تعاملات و پیوند بین ساکنان کلانشهری چون شیکاگو پرداخت. موضوع برجسته دیگر آشفتگی ها و تضادهای محلی بود که از دیدگاه مکتب شیکاگو مدنظر قرار گرفت که ریشه های آن را در رقابت بر سر دستیابی به منابع می دانستند(هاروی، ۱۳۷۶: الف-و). در حالی که جامعه شناسی مانند اولسون ضعف اقتصاد سیاسی را عامل مهم در این بی نظمی قلمداد می کند و شوفر نیز وجود سازمان­های فرهنگی و یا نهادهای سیاسی را در برقراری این نظم ضروری می داند. عموماً کارایی جمعی و کنترل عمومی در ایجاد نظم موثر در قالب انجمن ها، نهادها را بسیار مهم و الزامی در نظر گرفته اند. طی سال های اخیر از مهمترین موضوعات جامعه علمی، مشارکت شهروندان در قالب سازمان های محلی با هدف تحقق حکمرانی خوب است که این موارد در کانون بحث ها قرار دارد. این اندیشه طی قرن ها موضوع فکری اندیشمندان بوده است و به گونه امروزی تکامل یافته است و بنا بر نتایج علمی حاصل شده مشارکت شهروندان در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه های شهری یک اصل اساسی در مدیریت شهری قلمداد می شود و در جامعه مدرن شهروندان باید دارای حقوق و وظایف دو سویه باشند و به گونه ای آزاد و برابر در تصمیم گیری های سیاسی و روندهای جاری اجتماع سیاسی شان مشارکت کنند.
به این ترتیب اجرای پروژه توسعه شهری یک فعالیت جمعی است و نیازمند همکاری و همیاری تمام اعضای یک شهر می باشد. و یا اندیشمندانی چون هانتینگتون و نلسون که از منظر سیاسی و توسعه اقتصادی- اجتماعی مسائل شهر را بررسی نموده اند و مهمترین مجرای سازمانی را در این توسعه مشارکت فعال در انواع نهادها و گروه های اجتماعی دانسته و این سازمان ها را مهمترین فرصت تحرک شهروندان در برابر حل معضلات در نظر گرفته اند.
از اواخر دهه ۱۹۵۰ ، مفهوم «مشارکت» و «توسعه مشارکتی» به منزله مفهومی مهم در مباحث توسعه اقتصادی و اجتماعی مطرح شد. در آن زمان دو مشکل اساسی در طرح های توسعه، برنامه ریزان و سیاستگذاران را به ارزیابی مجدد و بازنگری این قبیل برنامه ها واداشت. شکست این برنامه در دستیابی به اهداف خود، این تصور را تقویت کرد که فقدان مشارکت های مردمی در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه ها، زمینه ناکامی آن ها را فراهم کرده است. از سوی دیگر، طرح های توسعه پیش از آن که در خدمت فقرا و محرومان -که گروه های هدف محسوب می شدند - باشد، به تشدید نابرابری و فقر دامن زده است (رهنما، ۱۳۷۷: ۱۱۷-۱۱۶).
در واکنش به نارسایی در برنامه توسعه، مفهوم مشارکت به صورت جدی مورد توجه قرار گرفت و فرایند های تقویت کننده مشارکت مردم، به عنوان زمینه های اصلی توسعه مطرح شد. این دیدگاه که در بررسی مشارکت دیدگاهی ابزار گرایانه محسوب می شود، مشارکت را فی نفسه هدف نمی داند، بلکه آن را ابزاری جهت توفیق برنامه های توسعه در نظر می گیرد. به همین دلیل، برای توجیه و مقبول سازی مشارکت - خصوصاً نزد مقامات و مسوولان تصمیم گیرنده حکومتی- بر آثار آن در فرایند توسعه تأکید دارد. کاهش هزینه ها، پذیرش برنامه ها از سوی مردم، به کارگیری منابع بیشتر جهت برنامه ها و کنترل اجتماعی و سیاسی حاصل از مشارکت، به عنوان مزایای اصلی آن برشمرده می شد و با وجود این قبیل منافع، تلاش می شد تا ذهنیت تصمیم گیرندگان و مقامات دولتی و اداری را نسبت به این پدیده جلب نمود.

۲-۳-۳- طبقه بندی الگو های مشارکت:

وقتی از مشارکت مردم در اداره امور شهرها سخن می گوییم، به ویژه هنگامی که مصادیق مشخصی را برای آن معرفی می کنیم بلافاصله متوجه تنوع زیاد آن شده و مشاهده می کنیم که طیف های وسیعی را در درون خود جای می دهند. این واقعیت موجب می شود که هنگام بحث تحلیلی از الگوهای مشارکت نتوانیم از احکام کلی حاکم بر تمامی این الگوها سخن بگوییم. لازم است که بر مبناهای قابل قبولی این الگوها را طبقه بندی کرده و از ویژگی ها و عناصر مؤثر در هر طبقه سخن گفته شود. نگاهی استقرایی به الگوهای موجود در مشارکت در جهان نشان می دهد که می توان این الگو ها را بر حسب سه معیار متفاوت طبقه بندی کرد: بر حسب نوع مشارکت، بر حسب زمینه مشارکت و بر حسب سازماندهی مشارکت. به اختصار به بحث درمورد هر کدام می پردازیم.
الف) بر حسب نوع مشارکت: به اعتبار نوع مشارکتی که افراد در یک الگو دارند و در واقع بر حسب بخشی از انجام فعالیتی که در آن سهیم می شوند، می توان الگوهای مشارکت زیر را از یکدیگر متمایز ساخت.
۱) مشارکت در تصمیم گیری و مدیریت: به طور معمول وقتی مشارکت افراد در مدیریت یک مجموعه یا یک سازمان مطرح می شود، این مشارکت ممکن است در چهار حوزه تحقق یابد. نخست افراد ممکن است در تعیین هدف ها مشارکت کنند. دوم آنان ممکن است در گرفتن تصمیم ها شرکت جویند. یعنی از میان راه های گوناگون کنش به گزینش بپردازند. سوم ممکن است در گشودن دشواری ها شرکت کنند، که این فراگردی است در برگیرنده تعریف و تبیین موضوع ها و پدید آوردن راه چاره ها و سرانجام گزینش از میان آن ها. سرانجام، مشارکت ممکن است پدید آوردن دگرگونی درمجموعه یا سازمان باشد. البته این چهار منطقه خالص و کامل نیستند و با یکدیگر نیز ناسازگار و غیر قابل جمع نیستند. علاوه بر موضوع مشارکت در مدیریت، سطح و محدوده مشارکت در مدیریت نیز اهمیت دارد.
سطح و محدوده مشارکت درمدیریت، تحت تأثیر سه گروه از عوامل و شریط قرار می گیرد. این عوامل می توانند هم سطح و هم اثر این مشارکت ها را تحت تأثیر قرار دهند.
دسته اول این عوامل به ویژگی های شخصی و روان شناختی مربوط می شود و شامل عواملی چون ارزش ها، نگرش ها و گرایش ها و توقعات افراد می گردد.
دسته دوم عوامل به ماهیت فعالیت و نحوه سازماندهی آن باز می گردد. میزان پیوستگی افرادی که در انجام یک فعالیت نقش دارند بایستی در دعوت به مشارکت مورد توجه قرار گیرد.
دسته سوم را می توان عوامل پیرامونی نامید. دگرگونی های تکنولوژیکی، دگرگونی های مقررات دولتی، دگرگونی های ناشی از رقابت و هم چشمی در این گروه جای می گیرند.
طرفداران مشارکت در مدیریت (یا مدیریت مشارکت جو) معتقدند که این گونه از مشارکت ها چه در سطح سازمان ها و چه درسطح شهر ها و روستاها از طریق تأمین سه نیاز اساسی انسان، یعنی: استقلال عمل یا نظارت بر رفتار خویش، کامل کردن یا دست یابی به کل یا تمامی یک فعالیت، و پیوند های میان اشخاص در جریان فعالیت ها، موجبات خشنودی و ارضای آدمیان را فراهم می آورد. و در نهایت نیز تأثیر مثبتی بر کارکرد و بهره وری فعالیت ها می گذارد.
۲) مشارکت در تأمین مالی هزینه انجام طرح ها: در کاربرد های مشارکت گاه منظور از مشارکت مردم درکارها (به ویژه در امور شهر ها) این است که افراد سعی کنند تا بخشی از بار مالی مربوط به انجام یک طرح را بر عهده گیرند. آنچه در عمل میزان پرداخت یک فرد در یک مورد خاص را تعیین می کند، نخست میزان تمایل اوست برای بهره مند شدن در قبال پرداخت وجه برای آن مورد خاص و دیگری قدرت و توان پرداخت او. عامل اول را در اصطلاح فنی اقتصادی کشش تقاضا برای آن مورد خاص می نامند. منظور از کشش تقاضا شاخصی است که نشان می دهد تقاضای افراد برای داشتن یک کالا و یا بهره مندی از یک موقعیت تا چه حدی تحت تأثیرتغییر عواملی چون قیمت کالا و یا درآمد آن شخص قرار می گیرد. البته صرف وجود تمایل نسبت به یک کالا (یا موقعیت) برای پرداخت وجه آن کافی نیست. توان پرداخت نیز لازم است. توان پرداخت معمولاً توسط درآمد افراد اندازه گیری می شود. بیان دیگر بحث فوق این است که میزان مشارکت افراد در تأمین مالی هزینه ها به دو عامل بستگی دارد: میزان مطلوبیت این طرح ها برای آن فرد و قدرت و توان مالی او.
۳) مشارکت درتأمین نیروی انسانی: یکی دیگر از انواع مشارکت این است که افراد شهر نیروی انسانی لازم برای انجام یک فعالیت خاص را تأمین نمایند. دراین وضعیت افراد نه در مدیریت کار و نه تأمین مالی آن شرکت داشته اند، اما در مرحله اجرای آن با در اختیار گذاشتن نیرو و توان خویش به صورت داوطلبانه از هزینه های اجرایی آن کاسته و در عمل می کوشند تا طرح مورد توافق خود را به اجرا در آورند.
ب) برحسب زمینه مشارکت: به دلیل گستردگی فعالیت هایی که توسط مدیریت در شهر ها انجام می گیرد، زمینه های مختلفی از مشارکت (در انواع گوناگون آن) را می توان در شهرها شناسایی کرد. در یک طبقه بندی استقرایی می توان زمینه مشارکت در اداره امور شهر ها را تحت عناوین زیر طبقه بندی کرد:
۱) فعالیت های عمرانی (ایجاد خیابان و کوچه، ایجاد میدان ها، ایجاد پل…)
۲) فعالیت های مربوط به محیط زیست ( ایجاد فضای سبز و زیبا سازی شهر)
۳) فعالیت های مربوط به تأمین ایمنی شهر (ایجاد ایستگاه های آتش نشانی – رفع خطر از بنا ها…)
۴) فعالیت های نظارتی ( نظارت بر حسن انجام قوانین و مقررات مربوط به زندگی شهری)
۵) فعالیت های مربوط به خدمات شهری (تنظیف معابر و دفع زباله، ارائه خدمات مربوط به غسالخانه و گورستان…)
۶) فعالیت های مربوط به امور فرهنگی (تأسیس فرهنگسرا ها، تأسیس کتابخانه، ایجاد خانه های محله …)
۷) فعالیت های مربوط به امور فرهنگی (ایجاد پارک و فضای سبز، مراکز خرید و فروش …) (غفاری، ۱۳۹۰: ۳۹).

۲-۳-۴- سطوح و تکنیک های مشارکت

به منظور درک بیشتر مفهوم مشارکت و کاربرد آن در فعالیت های اجتماعی شهری، برخی از صاحب نظران شاخص ها و تکنیک هایی را مطرح کرده اند که از طریق آنها بهتر می توان ابعاد و سطوح مشارکت را تبیین نمود.
نردبان مشارکتی شهروندی: ارائه کننده این نظریه انشتاین است که در سال ۱۹۶۹ میلادی مفهوم مشارکت را با بهره گرفتن از نردبان مشارکت شهروندی به شکل زیر بیان داشت:

 

نظارت شهروند، قدرت تفویض شده و همکاری	قدرت شهروند
تشکیل بخش مشاوره و اطلاع رسانی	مساوات طلبی نمایشی
درمان عوام فریبی	فقدان مشارکت

ی) استرس و فشار روانی
خودکارآمدی بر میزان استرس و فشار روانی و افسردگی ناشی از موقعیت های تهدید کننده اثر می‌گذارد. افراد با کارآمدی بالا در موقعیتهای فشارزا سطح فشار روانی خود را کاهش میدهند. ولی افراد دارای خودکارآمدی پایین، در کنترل تهدیدها، اضطراب بالایی را تجربه میکنند و عدم کارآمدی خود را گسترش میدهند و بسیاری از جنبه های محیطی را پر خطر و تهدیدزا میبینند که این امر میتواند موجب استرس و فشار روانی افراد شود. افرادی که باور دارند میتوانند تهدیدها و پافشاریهای بالقوه را کنترل کنند، عوامل آشفتهساز را به ذهن خود راه نمیدهند و در نتیجه به وسیله آنها آشفته نمیشوند (بندورا،۱۹۹۷).
مراحل رشد خودکارآمدی:
کارآیی شخصی به تدریج رشد میکند. زمانی که انسانها میکوشند بر محیط فیزیکی و اجتماعیشان اعمال نفوذ کنند، پرورش کارایی شخصی را آغاز مینمایند. آنها آموختن تواناییهایشان مثل مهارت جسمانی، مهارت اجتماعی و توانایی زبان را آغاز میکنند. این تواناییها تقریباً به طور مستمر به کار برده میشوند و عمدتاً از طریق تأثیرشان بر والدین، بر محیط عمل میکنند. که به صورت ایدهآل، والدین به فعالیتها و تلاشهای کودک خود برا برقرار کردن رابطه پاسخ میدهند و محیط تحریک کنندهای را فراه میآورند و اجازه آزادی رشد و کاوش را به کودک میدهند (پاچاریز^[۲۵]، ۲۰۰۲).
تجربیات اولیه کارایی سازی بر والدین متمرکز است. ولی رفتارهای مربوط به والدین که میتواند به کارایی شخصی زیاد در کودکان منجر میشوند، برای پسرها و دخترها فرق میکند، بررسیها نشان دادهاند که مردان دارای کارایی شخصی زیاد، به هنگام کودکی روابط گرمی با پدران خود داشتهاند.

مادران آنها پرتوقعتر از پدرانشان بوده و سطوح بالای عملکرد و موفقیت را انتظار داشتهاند. در مقابل زنان دارای کارایی شخصی بالا، در کودکی برای سطوح بالا موفقیت، از جانب پدر تحت فشار بودهاند (پروچسکا^[۲۶] و همکاران،۱۳۸۵).
تحول باورهای خودکارآمدی تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله خانواده، دوستان، مدرسه، همسالان، بزرگسالان و دوره گذر به نوجوانی میباشد.
کودکی
زمانی که کودکان میکوشند بر محیط فیزیکی و اجتماعیشان اعمال نفوذ کنند، آغاز پرورش کارآیی شخصی آنها است. آموختن تواناییها، مثل مهارت جسمانی، اجتماعی و توانایی زبان را آغاز میکنند. این تواناییها تقریباً به طور مستمر به کار برده میشوند و عمدتاً از طریق تأثیرشان بر والدین، بر محیط عمل میکنند. بررسیها نشان دادهاند که مردان دارای کارآیی شخصی زیاد، به هنگام کودکی روابط گرمی با پدر خود داشتهاند، مادران آنها متوقعتر از پدرانشان بوده و سطوح بالای عملکرد و موفقیت را انتظار داشتهاند. در مقابل، زنان دارای کارآیی شخصی زیاد در کودکی از جانب پدر برای سطوح بالای موفقیت تحت فشار بودهاند (اشنیویند، ۱۹۹۵). در بین همبازیها کودکانی که در بازیها و تکالیف باتجربه هستند، نقش الگوهای دارای کارآیی زیاد را برای کودکان دیگر ایفا میکنند. معلمان از طریق تأثیرشان بر رشد توانایی های شناختی و مهارتهای مسئله‌گشایی که برای عملکرد کارآمد بزرگسالان حیاتی هستند، بر قضاوتهای کارآیی شخصی اثر میگذارند. از دیدگاه بندورا مواردی که دانشآموزان را بر اساس توانایی گروهبندی میکنند، کارآیی شخصی دانشآموزانی را که پیشرفت کمی دارند تضعیف کرده، و از این رو اعتماد به نفس دانشآموزانی را که در گروه های ضعیف گمارده شدهاند کاهش میدهند.
نوجوانی
تجربیات انتقالی نوجوانی شامل کنار آمدن با درخواستها و فشارها، از آگاهی جنسی گرفته تا انتخاب دانشگاه و شغل است. در هر موقعیتی که مستلزم سازگاری است، نوجوانان باید شایستگی‌های جدید، ارزیابیهای جدید از تواناییهایشان را ایجاد نمایند. بندورا خاطرنشان ساخت که موفقیت این مرحله انتقالی بین کودکی و بزرگسالی، به سطح کارآیی شخصی ایجاد شده در طول سالهای کودکی بستگی دارد.
بزرگسالی
بندورا بزرگسالی را به اوان بزرگسالی و سالهای میانی تقسیم کرد. اوان بزرگسالی مستلزم سازگاریهای بیشتری چون ازدواج، فرزندپروری و ارتقاء شغلی است. کارآیی شخصی زیاد برای عملکرد موفق در این تکلیفها ضروری است. بررسیها نشان میدهد زنان بزرگسالی که کارآیی شخصی زیادی دارند، کارآیی شخصی را در فرزندانشان تشویق میکنند. سالهای میانی بزرگسالی نیز استرسزا هستند، بطوری که افراد زندگی خود را ارزیابی مجدد میکنند، با محدودیتهایشان مواجه میشوند و احساس کارآیی شخصی خود را تصریح مجدد مینمایند.
پیری
ارزشیابیهای کارآیی شخصی در پیری دشوار است، پایین بودن کارآیی شخصی میتواند به صورت نوعی پیشگویی خود کام بخش تأثیر بیشتری بر کارکرد جسمی و ذهنی بگذارد. برای مثال کاهش احساس کارآیی شخصی در مورد میل جنسی میتواند به کاهش فعالیتهای جنسی بیانجامد. کارآیی جسمی کم میتواند به خستگی و محدود شدن فعالیتهای جسمی منجر شود (شولتز و شولتز، ترجمه سید محمدی ۱۳۷۷).
بطور خلاصه و با عنایت به آنچه گفته شد خودکارآمدی ادراک شده عبارت است از استعداد به کارگیری تمام امکانات در شرایط گوناگون باورهای خودکارآمدی بر رفتار، انگیزش و آسیبپذیری در برابر استرس و افسردگی و اضطراب تأثیر میگذارد و دارای پنج منبع است که شامل: تجارب مسلط، تجارب جانشینی، قانع‌سازی کلامی یا اجتماعی، حالتهای هیجانی و فیزیولوژیکی و تجارب تصوری میباشد. رشد باورهای خودکارآمدی از نوباوگی شروع شده و تحت تأثیر عوامل متعددی همچون خانواده، مدرسه، همسالان، بزرگسالان و … است که در سراسر عمر ادامه مییابد. بنابر این طبق نظر بندورا، احساس کارآمدی شخصی عامل مهمی در تعیین موقعیت یا شکست ما در سراسر زندگی است.
خودکارآمدی و اضطراب
در نظریۀ شناختی- اجتماعی، ادراک فرد از کارآمدی خویش تأثیرات ضمنی مهمی در واکنشهای هیجانی وی به موقعیتها و در ایجاد انگیزش در انجام رفتارهای مختلف دارد. این مفهوم میتواند تأثیرات ضمنی با اهمیتی در تندرستی داشته باشد، زیرا در درک پاسخهای هیجانی و رفتاری فرد به شرایط تنشزا و برنامههای مربوط به تندرستی کمک میکند. مطالعات گوناگون نشان داده است که احساس خودکارآمدی پائین، با افزایش فشار روانی، پاسخهای ضعیفتر به درد و انگیزش کمتر برای پیگیری برنامههای مربوط به تندرستی همبسته است. بر عکس احساس کارآمدی بالا، با فشار روانی و پاسخهای زیستی کمتر به فشارهای روانی، قدرت انطباق بیشتر و علاقه مندی زیادتر به برنامههای تندرستی همبسته است. بنابر این یکی از حوزه‌های بسیار فعال در پژوهشهای اجتماعی- شناختی در مورد رابطه بین باورهای خودکارآمدی و تندرستی است (بندورا، ۱۹۷۷). نتایج این تحقیق را به سادگی میتوان خلاصه کرد: باورهای قوی و مثبت در بارۀ خودکارآمدی از دو طریق بر تندرستی انسان تأثیر میگذارند: یکی از طریق تأثیرات این باورها بر رفتارهای مرتبط با تندرستی فرد و دیگری از طریق تأثیر آنها بر کارکرد زیستی او (کنترادا^[۲۷]، لونت هال^[۲۸]، الری^[۲۹] ۱۹۹۰، میلر، شادا و هرلی^[۳۰] ۱۹۹۶). باورهای خودکارآمدی، هم بر احتمال بروز بیماریهای مختلف و هم بر فرایند بهبود از بیماری تأثیر میگذارد (الریف ۱۹۹۲).
باورهای خودکارآمدی بالا به رفتارهای مختلفی چون سیگار کشیدن، نوشیدن الکل و راه های جلوگیری از ابتلا به ایدز مرتبط است. تغییر در باورهای خودکارآمدی در مورد فرایند بهبود از بیماریها نیز تأثیرگذار است. شواهد موجود نشان میدهد که باورهای خودکارآمدی بالا، مانع تأثیرات فشارهای روانی میشود و کارکرد نظام ایمنی بدن را افزایش میدهد. در نظریه شناختی- اجتماعی، این ناکارآمدی ادراک شده است که نقش اصلی را در اضطراب و افسردگی افراد بازی میکند (بندورا، ۱۹۹۷). به استناد این نظریه افراد دارای برداشت ضعیف از خودکارآمدی خود در مواجهه با خطر بالقوه، اضطراب زیادی را تجربه میکنند. ناکارآمدی ادراک شده در مواجهه با نتایج خوشایند به افسردگی ختم میشود. اگر چه احساس عدم کارآمدی در دستیابی به هدفهای مورد نظر عامل اصلی افسردگی است، بخشی از این مشکل میتواند به هدفهای بیش از حد بالا مربوط شود. به علاوه باورهای خودکارآمدی ضعیف میتواند به عملکرد ضعیف منجر شود، فاصله خود را با معیارهای خویش بیشتر کند و موجبات سرزنش بیشتری را فراهم آورد (کاواناف^[۳۱]، ۱۹۹۲). بنابر این تحقیقات نشان میدهد که نظریه خودکارآمدی میتواند پیامدهای منفی مهمی برای انواع رفتارهای مربوط به تندرستی داشته باشد (جوادی و کدیور، ۱۳۸۱).
پژوهشهای مختلفی که پس از اجرای برنامههای آموزشی مهارتهای زندگی در مدارس صورت گرفته دستاوردهای مهمی را در ابعاد مختلف سلامت روان داشته است. مثلاً تصور از خود (کروتر^[۳۲] و همکاران، ۱۹۹۱) عزت نفس (اینت^[۳۳] و همکاران ۱۹۹۴)، خودکارآمدی (الیاس و همکاران ۱۹۹۱) ناسازگاری اجتماعی و هیجانی (کاپلان و همکاران ۱۹۹۴) و کاهش معنیدار اضطراب اجتماعی (بوتین و انگ^[۳۴] ، ۱۹۸۲به نقل از سازمان بهداشت جهانی، ترجمه نوری قاسمآبادی و محمدخانی، ۱۳۷۷).
اضطراب و افسردگی شایعترین مشکلات سلامت روان در جامعه هستند. تحقیقات نشان دادهاند که این مشکلات میتواند عملکرد شخص را ضعیف کند، بار اجتماعی برای خانواده و جامعه بوجود آورد و سبب بوجود آمدن مسائل هیجانی و هزینه های اقتصادی برای جامعه شود (بروم برگر و کاستلو^[۳۵] ۱۹۹۲، فریدمن^[۳۶]، مکت در موت^[۳۷]، سولومون^[۳۸]، رایان^[۳۹]، کیتنر و میلر^[۴۰]، ۱۹۹۷). در میان متغیرهای روانی- اجتماعی، خودکارآمدی و حمایت اجتماعی به عنوان عوامل کلیدی مربوط به این مشکلات تلقی میشوند (بندورا، ۱۹۹۷).
خودکارآمدی به عنوان نوع خاصی از انتظار مربوط به اعتقادات شخص نیست به تواناییهایش است و بتدریج به قضاوتهای شخصی از تواناییهایش برای تمرین کنترل بر حوادث و رویدادهایی که بر زندگی او تأثیر میگذارند، گسترش مییابد (بندورا ۱۹۸۹، مادوکس، ۱۹۹۵، شرر و آدامز، ۱۹۸۳). تحقیقات نشان داده است که انتظارات خودکارآمدی پایین عامل مهمی در انواع مشکلات سازگاری شامل افسردگی، اضطراب کمتری را تجربه میکنند (میلر و همکاران ۱۹۹۲، تامپسون و همکاران ۱۹۹۲). طبق نظر بندورا (۱۹۷۷، ۱۹۸۲، ۱۹۸۶) هنگامی که افراد در استرس هستند، آنهایی که در مواجهه با شکست خود را توانمند و کارآمد میدانند، تلاشهای بیشتری برای مقابله و کنار آمدن با مشکلاتشان انجام میدهند. افرادی که در رویارویی با مشکلات خود را ناتوان و ناکارآمد میبینند، به آسانی تسلیم میشوند و احساس اضطراب، افسردگی و ناامیدی میکنند. بسیاری از تحقیقات نشان دادهاند که افراد دارای سطح کارآمدی بالا بهزیستی^[۴۱] روان‌شناختی بهتری دارند (نظیر سیفت^[۴۲] و همکاران، ۱۹۹۸ به نقل از سیوکاچینگ^[۴۳] و استفان^[۴۴] ۲۰۰۰).
بنابر آنچه گفته شد کنترل رفتار، افکار، احساسات و محیط برای سلامتی و شادکامی افراد در زندگی لازم است. متغیرهای مهمی در احساس مهار و کنترل افراد دخیل میباشند که یکی از آنها خودکارآمدی است.
۲- اختلال اضطراب اجتماعی
تعریف اختلال اضطراب اجتماعی
در تعریفی که رینگولد و همکاران (۲۰۰۳) ازاضطراب اجتماعی داشتهاند، آمده است که اضطراب یا فوبیای اجتماعی به ترس آشکار و مستمر از موقعیتهای اجتماعی یا عملکردی اشاره دارد و از این باور فرد ناشی میشود که او در این موقعیتها به طرز خجالتآور یا تحقیرآمیزی عمل خواهد کرد و همچنین در موقعیتهای اجتماعی یاعملکردی ترسآور،افراد مبتلا به این اختلال نگران این موضوع هستند که مبادا افراد دیگر آنها را به عنوان افرادی مضطرب، ناتوان،آشفته و گیج قلمداد کنند. علاوه بر این،آنها ممکن است به دلیل نگرانی در مورد اینکه دیگران متوجه، لرزش در صدایشان خواهند شد از صحبت در جمع بترسند یا ممکن است در زمان گفتگو با دیگران به دلیل ترس از آشکار شدن ناتوانی در بیان ضعفشان اضطراب شدیدی احساس کنند.
بر طبق چهارمین ویرایش راهنمای تشخیصی و اختلالات روانی تهیه شده توسط انجمن روان پزشکی آمریکا ( ۲۰۰۲) اضطراب اجتماعی، ترس شدید از ارزیابی منفی همراه با رفتاراجتنابی شخص از موقعیت های اجتماعی تعریف شده است.
فردی که دچار اضطراب اجتماعی است، هیچ گونه تمایلی به آغاز ارتباط بادیگران ندارد و با احساسی از ترس و پایداری غیر معمول، از هر موقعیتی که ممکن است در معرض داوری دیگران قرار گیرد، اجتناب می‌ورزد (امالی،۱۳۷۳).
اضطراب اجتماعی دارای دو خرده مقیاس به قرار زیر است:
اجتناب و پریشانی اجتماعی: یعنی دوری گزینی از جمع و کنارهگیری از مردم و داشتن احساس منفی در ارتباطهای اجتماعی (مشاک، ۱۳۸۵).
ترس از ارزیابی منفی: ترس بارز و مستمر از یک یا چند موقعیت یا عملکرداجتماعی که در آن شخص با افراد ناآشنا مواجه است یا ممکن است موضوع کنجکاوی آن ها قرار بگیرد (کاپلان؛سادوک،۱۹۹۴؛ ترجمه پورافکاری،۱۳۷۶).
فوبی اجتماعی به دو نوع منتشر و غیرمنتشر تقسیم میشود، در نوع منتشر فرد تقریباً از تمام موقعیتهای اجتماعی میترسد و در نوع غیرمنتشر شامل ترس از یک یا تعداد کمی از موقعیتهای اجتماعی است(انجمن روانپزشکی آمریکا،۲۰۰۰). از دیگر ویژگیهای افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی میتوان به ۱- تعیین استانداردهای افراطی برای عملکرد اجتماعی ۲- ارزیابی منفی از عملکردشان در موقعیتهای اجتماعی ۳- توجه به اشتباهاتی که در تعامل اجتماعی مرتکب شده اند ۴- و نادیده گرفتن عملکردهای مناسب خود ۵- اشتغال ذهنی درباره اینکه دیگران چگونه آنان راارزیابی می کنند ۶-در افراد زیر ۱۸ سال نشانه ها باید به مدت حداقل ۶ ماه قبل از تشخیص اضطراب اجتماعی دوام داشته باشد (کلارک و ولز^[۴۵]، ۱۹۹۵).
ملاکهای تشخیصی اختلال اضطراب اجتماعی براساس DSM-IV-TR:
الف-ترس آشکار و مستمر از یک یا چند موقعیت اجتماعی یاعملکردی که شخص در معرض دید اشخاص ناآشنا یا احتمالاً در معرض توجه دیگران قرار میگیرد. فرد از این واهمه دارد که کاری انجام خواهدداد (یانشانه های اضطراب را ظاهر خواهد کرد)که موجب تحقیر یا شرمندگی او خواهد شد. در کودکان، باید شواهدی از توانایی برای برقراری روابط اجتماعی متناسب با سن با افرادآشنا وجود داشته باشد و اضطراب باید در محیطهای همراه با همسالان، نه اینکه تنها در تعامل با بزرگسالان روی دهد (سادوک؛ سادوک،۱۳۸۷).
ب-قرار گرفتن در معرض موقعیتهای اجتماعی ترسآور تقریباً همیشه به اضطراب منجر میشود که ممکن است به شکل حمله هراس وابسته به موقعیت یا با زمینه موقعیتی ظاهر شود. توجه: در کودکان اضطراب ممکن است به شکل گریه کردن، قشقرق، سفت کردن اندامها، یا کناره گیری یا بیزاری از موقعیتهای اجتماعی که در آن افراد نا آشنا حضور دارند ابراز شود (همان منبع).
ج-شخص میداند که ترسش مفرط یا غیرمنطقی است. توجه: در کودکان این ویژگی ممکن است وجود نداشته باشد (همان منبع)
د-شخص از موقعیتهای اجتماعی یا عملکردی ترس آور اجتناب کرده یا آنها را با اضطراب یا پریشانی شدید تحمل میکند (همان منبع).
ه-اجتناب،اضطراب انتظاری یا پریشانی که در موقعیت اجتماعی یا عملکردی به طور قابل ملاحظهای با فعالیتهای عادی، کارکرد شغلی (تحصیلی) یا فعالیتها یا روابط اجتماعی تداخل میکند یا پریشانی آشکاری درباره ابتلا به هراس وجوددارد (همان منبع).
و-درافراد زیر ۱۸ سال مدت نشانه ها حداقل ۶ ماه است (همان منبع).
ز-ترس یا اجتناب ناشی از تأثیر فیزیولوژی مستقیم یک ماده (مانند سوء مصرف دارو یا دارودرمانی) یا یک بیماری جسمانی نیست و بر حسب یک اختلال روانی دیگر (مانند اختلال وحشتزدگی همراه یا بدون گذرهراسی، اختلال اضطراب جدایی،اختلال بدشکلی بدن،اختلال فراگیر رشد یا اختلال شخصیت اسکیزویید) توجیه بهتری ندارد (همان منبع).
ح-اگر یک بیماری جسمانی یا یک اختلال روانی دیگر وجود داشته باشد ترس موجود در ملاک تشخیصی الف مرتبط با آن نیست برای نمونه این ترس ناشی از لکنت زبان، رعشه در بیماری پارکینسون یا رفتار غذا خوردن غیرعادی در بیاشتهایی روانی یا پراشتهایی روانی نیست (همان منبع).
شیوع اختلال اضطراب اجتماعی
اختلال اضطرابی شایع تزین اختلالات روانپزشکی هستند. در ایالات متحده حدود ۳۰ میلیون نفر دچار این اختلال هستند (کاپلان،۲۰۰۷).
مطالعات همهگیرشناسی نرخ شیوع فوبی اجتماعی را در کودکان، ۵/۰ تا ۴/۰ درصد (کاویران^[۴۶] و همکاران،۲۰۰۰)، در نوجوانان ۷ درصد (استین و همکاران، ۲۰۰۱)، و ۳ الی ۱۳درصد در طی زندگی(انجمن روان پزشکی آمریکا،۲۰۰۰) گزارش نمودند. راپی^[۴۷] و همکاران (۲۰۰۴) شیوع این اختلال را در جوامع غربی ۷ تا ۱۳ درصد گزارش نمودند. کسلر^[۴۸] و همکاران (۱۹۹۴) شیوع این اختلال را ۱۳ درصد گزارش کرده و آن را در جایگاه سومین اختلال روانپزشکی پس از اختلال افسردگی اساسی وابستگی به الکل قرار دادند. اختلاف در برآورد شیوع اضطراب اجتماعی تعیین این حقیقت است که برآورد و شیوع این اختلال موضوع پیچیده است.
دوره یا سن شروع اختلال اضطراب اجتماعی
اختلال اضطراب معمولاً در دوران نوجوانی شروع میشود. شروع اختلال اضطرابی به طور معمول در اواخر کودکی یا اواسط نوجوانی میباشد (اسکینر^[۴۹] و همکاران،۱۹۹۲). راپی و همکاران،۲۰۰۴) صورت پذیرفت سن شروع اکثر افراد مبتلا به اختلال اضطراب اجتماعی را ۱۸ سالگی و به طور متوسط بین ۱۰-۱۳ سالگی گزارش کردهاند.
طبق نظر انجمن روانپزشکی آمریکا (۲۰۰۰) شروع فوبی اجتماعی بعد از سن شروع خیلی کم است شروع ممکن است بطور ناگهانی و به دنبال یک تجربه تنشزا یا تحقیر کننده بروز یا بتدریج یا پیوسته و مداوم باشد. ولی اغلب سیری پیوسته و مداوم دارند و ممکن است در بزرگسالی کاهش یابد.
تعدادی از پژوهشها نشان داده است که زنان بیشتر از مردان دارای ملاکهای فوبی اجتماعی هستند(راپی و اسپنس،۲۰۰۴). زنان با شیوع ۵/۳۰ و مردان با شیوع ۲/۱۹ درصد بیشتر دچار اختلال می‌شوند و برای با افزایش طبقه اجتماعی و اقتصادی از شیوع این اختلال کاسته میشود و بررسی نشان می‌دهد که اضطراب اجتماعی در طبقات کم درآمد و بزرگسالی بیشتر است (گودرزی،۱۳۸۸). میزان شیوع این اختلال در ایران در زنان ۳/۱ درصد و در مردان ۴ درصد است (محمدی و همکاران،۲۰۰۶).

که او در پرده زینسان نقش‌ها بست
( دیوان: ۱-۳۰۰)

 

 

 

۳-۵. مرثیه
مرثیه، رثا ؛ شعری را گویند که در ماتم در گذشتگان و تعزیت خویشاوندان و یاران و اظهار تأسف بر مرگ شاهان و بزرگان و سران قوم و ذکر مصائب پیشوایان دینی سروده شده باشد. در این اشعار از مناقب و فضائل و مقام و منزلت شخص از دست رفته سخن می‌رود و واقعه مصیبت بزرگ نشان داده می‌شود. معمولاً ماتم زدگان دعوت به صبر و سکون و موارد دیگری از این قبیل می‌شوند، از حیث تاریخی مرثیه همزمان با مدیحه پدید آمده است. در شعر فارسی مرثیه بر سه قسم است: اول رثاء تشریفاتی و رسمی که در این گونه اشعار معمولاً شاعر دربار به واسطه موقعیت فرد و به عنوان نوعی وظیفه در مرگ نزدیکان و عزیزان ممدوح خود شعر می‌گوید. دسته دوم مراثی شخصی و خانوادگی است و آن اشعاری است که شاعر در رثاء فرزند یا یکی از بستگان نزدیک می‌سراید و دستهی سوم اشعاری که شاعر در رثای شهدای کربلا مخصوصاً سید الشهداء و سایر پیشوایان دینی و مذهبی میسراید (داد، ۱۳۷۸: ۹-۲۶۸).والبته باید گفت وحشی یکی از شاعرانی است که در هر سه قسم مرثیه اشعاری را سرود است.
«در ادب عربی، رثا را چنین تعریف کرده‌اند: رثا یعنی مدح و توصیف مناقب کشتگان میدان جنگ و دعوت و ترغیب قبیله، به گرفتن خون شهیدان معرکه یا مردگان ناآشنا که حقی بر گردن شاعر داشته‌اند» (امامی، ۱۳۶۹: ۱۳).
گفته‌اند که مرثیه‌سرایی در جهان، همزاد مرگ اولین انسان بوده است. پس به این اعتبار می‌توانیم آدم ابوالبشر (ع) را اولین شاعر جهان بدانیم که در سوگ فرزندش ـ هابیل ـ مرثیه‌ای سروده است و از آن پس، سرایش اشعاری سوزناک و دردآلود در فقدان عزیزان در بین انسان‌ها متداول شده است (اژدر فایقی، ۱۳۸۹: ۱).
در تاریخ‌ ادبیات‌ فارسی‌ هر یک‌ از شاعران‌ بر اساس‌ اندیشه‌ و نگرش‌ خاص‌ خود به مرثیه‌سرایی پرداخته‌اند. در ادب فارسی مرثیه‌های مذهبی از جایگاه خاصی برخوردارند. مرثیه سرایی در تمام ادوار شعر فارسی وجود داشته است؛چنان که «با رودکی و در قالب قصیده آغاز شد و در شعر فرخی، مسعود سعد، انوری، نظامی، خاقانی، سعدی و حافظ (گاهی در قالب غزل) ادامه پیدا کرد»(ریاحی زمین، ۱۳۸۴: ۴۱) ؛ بنابراین مرثیه سرایی هرگز از حرکت باز نایستاد و قرن ششم تا هشتم را باید قرون تجربه‌های تازه در مراثی مذهبی شناخت و در دوره‌های بعد به شعرایی بر می‌خوریم که مراثی را به اوج رساندند و پرسوزترین اشکال مرثیه را در ادبیات فارسی به وجود آوردند تا آن که مرثیهسرایی مذهبی در دورهی صفویه به راهی افتاد که فصلی تازه را در شعر فارسی گشود (هاشمی، ۱۳۷۶: ۷) .

وحشی بافقی گاهی درمرگ شاه ودرباریان ،گاهی در مرگ دوستان وعزیزان خودش ویک بار نیز در مرگ سیدوسالار شهیدان مرثیه هایی سروده است که به بیان آن‌ ها می‌پردازیم:
سوگواری بر مرگ شاه :
وحشی در سوگواری بر مرگ شاه مرثیهای سروده است که این‌ نوع‌ مرثیه‌ از طرف‌ شعرای‌ درباری‌ و مدیحه‌سرا در حق وزیر یا پادشاه‌ متوفا سروده‌ می‌شود و شاعر مرثیه‌ی‌ خود را در مقابل‌ صلات‌ و جوائزی‌ که دریافت می‌کرد، می‌سرود و در حقیقت‌ ادای‌ وظیفه‌ رسمی‌ می‌کرد. شاعر همان‌گونه که مداحی می‌کرد گاهی‌ هم‌ به‌ مرثیه‌سرایی‌ می‌پرداخت‌. این‌ نوع‌ مرثیه‌ در ادبیات‌ فارسی نسبت به‌ مراثی‌ مذهبی‌ و شخصی‌ اندک‌ است‌ و بیشتر مختص‌ شاعران‌ درباری‌ است‌ امّاگاهی‌ شاعران‌ غیر درباری‌ نیز بر اثر شدت‌ تألم‌ و تأسف‌ به‌ سرودن‌ مرثیه‌ درباری پرداخته‌اند همانند سعدی‌ در مرگ‌ سعد بن ابوبکر ـ شاهزاده‌ ناکام‌ سُلغری‌،
وحشی در مرگ‌ شاه شیون‌ و زاری‌ می‌کند و از بی مهری گردون گله میکند زیرا گردون موجب از دست رفتن شاه شده است و سزاوار میبیند عالم نباشد وقتی پادشاه نیست و بیان می‌کند که داغ از دست دادن شاه کمر شکن است و حتی پشت نه گردون از داغ درد ومحنت ناشی از دست دادن شاه می‌شکند.

 

 

از چه رو خاک سیه گردون به فرق ماه کرد
از چه رو بر نیل ماتم زد لباس عافیت
این چه صورت بود کز هر گوشه زرین افسری
چیست افغان غلامان شه باقی مگر
آه کز بی مهری گردون شه باقی نماند
پشت نه گردون ز کوه محنت ما بشکند

 

مشعل خورشید را گردون چرا که پر کاه کرد
هر که جا در ساخت این نیلگون خرگاه کرد
زد به خاک ره سر و افسر ز خاک راه کرد
آسمان بی مهریی با بندگان شاه کرد
از چه باقی ماند عالم چون شه باقی نماند
آری آری کوه درد ما کمرها بشکند
( دیوان: ۲۲۷)

 

 

 

سوگواری بر مرگ برادر
وحشی نیز به واسطه ارادتی که به برادرش مرادی بافقی داشت است در مرگ او مرثیه‌ای سروده و از او به عنوان برادر غمخوار یاد می‌کند:

 

 

آه ای فلک ز دست تو و جور اخترت
یاران رفیق و همنفس و یار من کجاست
من بیخودانه سینه بسی کنده‌ام ز درد
دارم تنی به صورت طاووس داغ داغ
بگداختم چنانکه نشستم به روز شمع
بی یار و بی کسم، چه کنم چیست فکر من

 

کردی چو خاک پست مرا، خاک بر سرت…
مردم ز غم، برادر غمخوار من کجاست
گویید مرهم دل افکار من کجاست
توتی زبان نادره گفتار من کجاست
آتش نشان آه شرر بار من کجاست
آنکس که بود یار وفادار من کجاست
(دیوان:۲۳۰-۲۲۹)

 

 

 

به تدریج که بحث های کلامی در میان مسلمانان رشد یافت و در طول سه قرن ، سه حوزه عمده کلامی یعنی اشاعره، معتزله و امامیه در میان مسلمانان شکل گرفت، مسأله قدرت و حاکمیت سیاسی نیز به صورت بحثی مهم در حوزه های کلامی مزبور درآمد. در عین حال ، تلاش همه متکلمان در این جهت بود که نشان دهند نظریه سیاسی آنان پیرامون خلافت، زعامت و ولایت بر مسلمانان، استمرار ولایت خدا و رسول خداست. بنابراین در حوزه های کلامی هم لزوم امتداد قدرت و حاکمیت الهی در عرصه حاکمیت سیاسی مسلمانان ، اصلی بدیهی و مشروع عنه به حساب آمد. با وجود این، تا قبل از قرن بیستم میلادی، مطالعه و پژوهش درباره «قدرت سیاسی و اجتماعی» به عنوان موضوعی مستقل از حاکمیت ، در میان فلاسفۀ اجتماعی اسلامی و غربی سابقه نداشته و آنچه در قرون گذشته بیشتر مطرح بوده، نگرش به مقولۀ «قدرت» از لابه لای بحث های «حاکمیت» بوده است.

در دنیای غرب نیز برتراند راسل سال ۱۹۳۸ در کتاب خود با عنوان «قدرت» موضوع «قدرت» را مستقل از «حاکمیت» مورد بررسی قرار داده است وی از «باورا و ایدئولوژی» به عنوان منبع اصلی قدرت نام می برد و یک بخش از کتاب خود را به نام «قدرت برهنه» نامیده که منظورش از به کارگیری این واژه همان قدرت سخت است و در بخشی دیگر از «قدرت باور»^[۱۱] نام می برد واگرچه به صراحت از واژه قدرت نرم نامی به میان نمی آورد، اما در تبیین و تحلیل هایش از قدرت غیر برهنه و پنهان نام برده که منظور،قدرت در حوزه های فرهنگی است.( راسل، ۱۳۸۷؛ ۱۵۲) وی در ادامه از باور در دین اسلام و بین مسلمانان به عنوان منبع و منشأ قدرت که از ابهت و اقتدار بسیار قوی برخوردار است به عنوان نمونه کلاسیک یاد نموده است و چنین ابراز می نماید: « نمونۀ کلاسیک رسیدن به قدرت از طریق باور،اسلام است. پیامبر اسلام (ص) بر مبانع مادی عرب چیزی نیفزود و با این حال، چند سال پس از او عرب ها با شکست دادن نیرومندترین همسایگان خود امپراتوری بزرگی بر پا کردند. بدون شک دیانتی که پیامبر اسلام (ص) بنیان نهاد عامل اساسی توفیق ملت عرب بوده است (همان، ۱۸۵)
اما حقیقت ماجرا این است که پروفسور حمید مولانا استاد دانشگاه آمریکن برای اولین بار در کتاب «اطلاعات و ارتباطات جهانی: مرزهای نو در روابط بین الملل» در سال ۱۸۶ میلادی به تعریف و تبیین واژه قدرت نرم پرداخت. مولانا قدرت نرم را «توانایی شکل دهی ترجیحات دیگران» تعریف کرده است.
همچنین مولانا قدرت را به دو بخش تقسیم کرده است: قدرت ناملموس «نرم» که منابع آن دین، ارزش ها، باورها، ایدئولوژی و دانش هستند و قدرت سخت یا ملموس که در مواردی چون منابع طبیعی، جمعیت، ثروت و ابزار نظامی و جنگی و غیره ریشه دارد. به اعتقاد مولانا، قدرت نرم زیربنای قدرت سخت بدوه و ماهیت آن را مشخص می نماید.

۲-۱۲-۱- تقسیم بندی قدرت نرم

قدرت نرم را در چهار رکن اساسی می توان معنا نمود:
الف) کارآمدی (حکومت):
کارآمدی (حکومت): کارآمدی حکومت که یکی از عناصر و ارکان اصلی قدرت نرم می باشد، ارتباط وسیع و موثری با امنیت نرم دارد. کارکردهای اصل یاین بازوی امنیت نرم در مهار جنگ نرم، پدیده های نرم افزاری ناامنی و ترسیم کننده آسیب پذیری ها و حفاظت کننده و تقویت کننده موضوعات مرجع امنیت نرم می باشد.
کارآمدی ، رابطه میان وظایف، تعهدات و فعالیت های حکومت از یک سو و انتظارات، نیازها و ضرورت های زندگی مردم یک جامعه از سوی دیگر است، در این چارچوب مسائل مردم، چه آنهایی که در زندگی روزمره نقش آفرین هستند و به خوبی احساس می شوند و چه آنهایی که بیشتر ساختاری و ناپیدا هستند و آثار خودشان را در حال حاضر یا در آینده نزدیک بر زندگی مردم باقی خواهند گذاشت در حوزه کارآمدی حکومت قرار می گیرند.
ب) سرمایه اجتماعی :
مجموعه ای ارزش ها یا هنجارهای غیررسمی مشترک میان مجموعه هایی است که با یکدیگر تعامل، پیوند و ارتباط دارند و موجب همکاری میان مجموعه های مرتبط و پایین آمدن هزینه ها در تبادلات و ارتباطات اجتماعی می گردد. به کاربردن واژه اجتماعی در سرمایه اجتماعی به معنای آن است که این منابع، دارایی ها مشخصی محسوب نمی گردد و هیچ فردی به تنهایی مالک آن نیست؛ بلکه درون شبکه روابط، تنیده و منفعت عمومی محسوب می شود. از سوی دیگر واژه اجتماعی الزاماً به معنای تعیین سطح یا قلمروی سرمایه اجتماعی به عنوان یک مفهوم کلی نیست.
مرکز ثقل سرمایه اجتماعی عبارت است از :
اعتماد اجتماعی که از انتظار رفتار معتدل و صادقانه میان یک مجموعه ناشی می شدو و به تناسب نوع مجموعه ها دارای ابعاد مختلفی است . به طور مثال اعتماد اجتماعی به عنوان یک سرمایه در نظر پلیس عبارت است از اعتماد شهروندان به پلیس مبنی بر اینکه مأموریت ها و عملکردها در مجموع دارای منفعت عمومی است و در برخورد با مردم صداقت بالایی دارد.
مشارکت اجتماعی که از انتظار رفتارهای حمایت جویانه ناشی می شود؛ مانند مشارکت اجتماعی به عنوان یک سرمایه پلیس عبارت است از همکاری و رفتارهای حمایت جویانه مردم و از پلیس در جلوگیری از وقوع جرم، مقابله با جرم و کشف جرم.
ج) اقتدار:
اقتدار سومین رکن قدرت نرم است که از ترکیب سلطه اطلاعاتی و روانی بر عوامل ناامنی ناشی می شود. اقتدار به صورت حضور نامحسوس عامل مقتدر نزد عوامل ناامنی ظاهر می شود؛ مثلا اقتدار پلیس عبارت است از سلطه اطلاعاتی و روانی پلیس بر مجرمان و محیط های جرم خیز به گونه ای که مجرمان همیشه حضور پلیس را احساس کرده و چنین احساسی به مانع مهمی در اعمال مجرمانه همیشه حضور پلیس را بر مجرمان و محیط های جرم خیز به گونه ای که مجرمان همیشه حضور پلیس را احساس کرده و چنین احساس به مانع مهمی در اعمال مجرمانه تبدیل گردید. مرکز ثقل اقتدار نیز همان سلطه اطلاعاتی و روانی بر عوامل ناامنی است؛ به گونه ای که اشراف و نفوذ اطلاعاتی سطح بالا بر اعمال مجرمانه این عوامل پیش از وقوع جرم، کشف جرم و مقابله با جرم را موجب گردد و از سوی دیگر همواره ترس کشف اعمال مجرمانه و تنبیه در مجرمان یا عوامل ناامنی وجود دارد.
د)جذابیت:
چهارمین رکن جذابیت کارگزار قدرت نرم است. جذابیت به معنای احترام و منزلت کارگزار و امنیت نزد مخاطب می باشد. مثلاً چنانچه کارگزار قدرت نرم پلیسی باشد؛ جذابیت عبارت است از احترام مردم به پلیس و بالابودن منزلت اجتماعی شغل پلیس به گونه ای که به عنوان یکی از مشاغل برتر و محبوب خانواده ها و جوانان محسوب شود که برای دستیابی به آن تلاش می نمایند.

۲-۱۲-۲-تغییر راهبردی مفاهیم در غرب

دهه ی ۶۰، دهۀ تغییر راهبردی مفاهیم و واژه ها در غرب است. در این دهه، دنیا شاهد تحولی بنیادین در جایگزین نمودن واژه ها و مفاهیم جدید برای عملیات و فعالیت های نظامی- امنیتی آمریکا بود که با ادبیات تا پیش از این زمان به کلی متفاوت است. آمریکایی ها، واژه های فراوانی را با ادبیات و تعابیر خاص خود وارد فضای خسته و دل زدۀ از جنگ جهانی دوم نمودند که از مهم ترین آنها واژه «جنگ» ( و مشتقات آن) است که آمریکاییان از آن زمان به بعد از به کارگیری این واژه در کلیه فعالیت های نظامی، سیاسی، امنیتی و نیز اجتماعی فرهنگی به شدت پرهیز نمودند. از جمله مفاهیمی که تا جنگ جهانی دوم و چند سال پس از آن به عنوان اصطلاحی فراگیر به کار برده می شد «جنگ روانی» بود. در این مورد تعریف «جان. ام. کالینز»^[۱۲] از تعاریف دیگران کامل تر بود. وی جنگ روانی را «استفاده طراحی شده از تبلیغات و ابزارهای مربوط به آن برای نفوذ در مختصات فکری دشمن با توسط به شیوه هایی که موجب پیشرفت مقاصد امنیت ملی مجری جنگ روانی می شود» تعریف نمود (کالنیز،۲۰۰۳؛ ۴۸۷)
دولت های پیروز در جنگ جهانی دوم پس از تغییر شرایط و به وجود آمدن اقتضائات جدید ، واژه «عملیات روانی»^[۱۳] را جایگزین جنگ روانی نمودند. به عنوان نمونه در سال ۱۹۵۱ دولت ترومن در تغییر نام یک کمیته راهبردی بین سازمانی، آن را «کمیته هماهنگی عملیات روانی» نامید (جنیدی،۱۳۸۷، ۲۰- ۱۹)
واژه «قدرت نرم» نیز از جمله مفاهیم است که غرب به صورتی وسیع و گسترده مورد استفاده قرار داد. در ظاهر این گونه به نظر می رسید که با طرح و به کارگیری چنین مفهومی، دیگر منازعۀ در پس توسعه این نظام فکری وجود ندارد؛ اما با نگاه دقیق و موشکافانه به اهداف اظهار شده و پنهان کشور مهاجم در به کارگیری قدرت نرم که به دنبال تغییر در نگرش، رفتار و در نهایت به دنبال فروپاشی نظام سیاسی کشور هدف است می توان دریافت که وجود همین خصومت و براندازی نرم در لایه های زیرین و پوشیده قدرت نرم، تناقضی در درون قدرت نرم اعمال شده از سوی غرب و به ویژه آمریکا را ایجاد نموده است.
در واقع آمریکایی در سیاست های توسعه طلبانه و استعماری خود تغییر و تحولی اساسی ایجاد نکردند، بلکه برای پیشبرد مقاصد از پیش طراحی شده خود اقدام به تغییر راهبردی مفاهیم و واژه ها در سطح بسیار گسترده ای برای پنهان سازی نیات و اغراض حقیقی خود نمودند. آنها با انجام همان عملیات و فعالیت ها در گوشه گوشۀ جهان، اما این بار با پیچیدگی ها و پنهان کاری های بیشتر، از واژه هایی انسان دوستانه نظیر؛ «آزادی»، «حقوق بشر»، «دموکراسی» «مبارزه با تروریسم»، «برقراری صلح جهانی»، « مبارزه با فقر و گرسنگی» و … استفاده نموده و بیش از گذشته به چپاول و غارت ثروت های مادی و معنوی و تجاوز و قتل عام سایر ملل ادامه داده و می دهند.
جالب است که در لابه لای صحبت های جوزف نای از قول ژنرال وسلی کلارک، به خوبی میتوان به ماهیت پنهان این تغییرات ظاهری در نامگذاری وارونۀ عملیات و فعالیت نظامی – آمنیتی آمریکا پی برد: آن جا که این ژنرال سرشناس آمریکایی می گوید :« قدرت نرم به ما نفوذی بسیار فراتر از لبۀ برنده سیاست سنتی توازن قوا داد» (احمد زاده کرمانی، ۱۳۸۸؛۱۲۶).
در مورد این تحول در ظاهر مفاهیم، جنیدی چنین استدلال می نماید که : « این تحول ناشی از این واقعیت بود که آمریکا بیان به شدت نگران به کارگیری پیوستۀ اصطلاحی بودند که در آن واژه جنگ برای توصیف فعالیتی به کار رود که دوستان و بی طرف ها را نیز مورد هدف قراردهد، نه صرفاً کشورهای متخاصم یا بالقوه متخاصم را، این نگرانی در بحران ۱۹۵۸ لندن و دخالت در جمهوری دومینیکن در سال ۱۹۶۵ تجلی یافت» (جنیدی،۱۳۸۷؛ ۲۰).
اما علت تامه این چرخش و تغییر راهبردی مفاهیم در غرب را می توان در اجرای نمایشی سه قسمتی به تصویر کشید که آنان در پرده اول نمایش خود،واژه جنگ نرم را یا به واژگانی نظیر قدرت نرم، جنگ سرد و عملیات روانی ارجاع می دهند و یا اصولاً قضیه را مسکوت می گذارند، انگار که در فرهنگ غربی مفهومی به نام جنگ موضوعیت ندارد و آنان منادیان صلح و دوستی و انسان هایی ضد جنگ هستند. غربی ها با ترفندها و عنوان های مختلف مانند قدرت نرم و عملیات روانی برای حفظ منافع استعماری و ناشی از خوی سلطه گری و زورگویی خود، در بیشتر مناطق دنیا و به ویژه در کشورهای اسلامی دخالت نموده و به کشتار، آوارگی ، تارج ثروت های مادی و معنوی، حمایت از دست نشاندگان خود و نظایر آن مبادرت می ورزند که نمونه های آن را می توان در افغانستان ، پاکستان ، عراق، سوریه، یمن، بحرین و … مشاهده نمود.
چهره دوم این نوع برخورد غرب در هجمه همه جانبه آنان به کشورهای اسلامی به طور عام و به جمهوری اسلامی به طور خاص را به صورت آشکار می توان نظاره نمود. آنان اغلب در تبلیغات گسترده و مسموم خود مسلمانان و به ویژه ایرانیان را مردمانی جنگ طلب، سیتزه جو، قدرت طلب، عقب مانده ، بدون سابقه تمدنی و مخالف دستاوردها و پیشرفت های مادی بشریت نشان می دهند.
اما چهره ی سوم واساسی این چرخش راهبردی در سیاست های آمریکا را باید در احساس خطر آنان نسبت به امنیت ملی و فراملی خود دانست. آنان به خوبی دریافته اند که هژمونی تنها ابرقدرت به جا مانده از دوران جنگ جهانی دوم، رو به افول گذارده است، به همین خاطر رویکرد خود را از فضای سخت افزارانه به فضای نرم افزاری انتقال داده اند تا بتوانند همانند گذشته منافع نامشروع خود را تأمین کند (جزینی و همکاران،۱۳۸۸؛ ۲۷)

۲-۱۳- ژئوکالچر

در علوم استراتژیک، موقعیت هر کشور از ابعاد مختلفی بررسی می‌شود، مانند: موقعیت تاریخی، موقعیت اقتصادی، موقعیت اجتماعی، موقعیت فرهنگی، یا موقعیت سیاسی. یکی از مهم‌ترین گونه‌های تبیین موقعیت هر کشور، موقعیت محیطی آن است که در آن ابتدا محیط جغرافیایی تبیین می‌شود، سپس سایر مؤلفه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در نسبت با محیط جغرافیایی تعریف می‌گردد. در بررسی «موضوع محور»، ابتدا محورهای موضوعی مانند سیاست، اقتصاد، فرهنگ یا موضوع نظامی تبیین و سپس سایر مؤلفه‌های قدرت موضوعی، از جمله «محیط» در نسبت با آن بررسی می‌شود.مثلاً اگر موقعیت یک کشور، از حیث سیاسی بررسی شد، سایر مؤلفه‌ها در نسبت با آن تعریف می‌شود، از جمله مؤلفه جغرافیایی. یا اگر این بررسی از حیث اقتصادی انجام شد، دیگر مؤلفه‌ها، از جمله محیط جغرافیایی، در نسبت با موضوع اقتصاد تعریف می‌شوند. امّا در بررسی «محیط محور» ابتدا ابعاد محیطی و جغرافیایی تبیین می‌گردد، سپس سایر مؤلفه‌ها در نسبت با آن سنجش و ارزش‌گذاری می‌شود.موقعیت محیطی یا به تعبیر غربی‌ها «Situation» در سه مرحله سنجش و برآورد می‌شود. مرحله نخست یا مرحله تبیین قدرت محیطی، مرحله تبیین موقعیت کشور مورد مطالعه در سه مؤلفه قدرت محیطی، یعنی زمین (Geo)، دریا (Hydro) و هوا (Aero) است. در مؤلفه‌های زمین (Geo)، سرزمین هر کشور از حیث کیفیت، ابعاد، مساحت و همچنین منطقه‌ای، از کره زمین، که آن کشور در آن واقع شده، منبع متفاوتی از قدرت محیطی محسوب می‌شود و هیچ دو کشوری موقعیت سرزمینی یکسانی ندارند. برای نمونه، سرزمین کشور شیلی همچون یک مار دراز و باریک است، امّا سرزمین روسیه، کانادا یا آمریکا، موقعیتی مستطیلی و پهناور دارند. در مؤلفه دریا (Hydro)، نیز وضعیت کشورها متفاوت است. این تفاوت به دو بخش تقسیم می‌شود: ابتدا اینکه آیا کشور مورد مطالعه، دسترسی به دریا دارد یا ندارد. کشورهایی مانند افغانستان، تاجیکستان یا اتریش، دسترسی به دریا ندارند، لذا یکی از مؤلفه‌های سه گانه زمینی، دریایی و هوایی، در قدرت ملی آنها غایب است. دیگر اینکه کیفیت موقعیت دریایی کشور مورد مطالعه چقدر است. این کیفیت، با گزاره‌هایی چون طول سواحل،‌ بازبودن یا بسته بودن دریایی که در جوار سرزمین آن کشور قرار دارد، کیفیت فلات قاره در آب‌های ساحلی و سرزمینی آن کشور، و … سنجش می‌شود. مؤلفه هوا (Aero) نیز متأثر از محل و منطقه‌ای است که آن کشور در کره زمین در آن واقع شده است.امّا در مرحله دوم، که مرحله تبیین قدرت موضوعی است، باید به تبیین موقعیت آن کشور از حیث قدرت سیاسی، قدرت اقتصادی، قدرت نظامی، قدرت فرهنگی و قدرت اجتماعی پرداخت.در مرحله سوم، آنچه در تبیین قدرت موضوعی برآورد شد، با آنچه در تبیین قدرت محیطی سنجش شد، با یکدیگر تلفیق می‌شوند. نتیجه این انطباق و تلفیق را می‌توان «موقعیت آن کشور» نامید. موقعیت یک کشور پس از این سه مرحله بدین صورت تبیین می شود که ز انطباق قدرت موضوعی سیاست با جغرافیا، ژئوپلیتیک^[۱۴]شکل می‌گیرد. هنگامی که از ژئوپلیتیک یک کشور سخن به میان می‌آید، منظور انطباق قدرت سیاسی با قدرت جغرافیایی آن کشور است. از انطباق قدرت موضوعی اقتصاد، با جغرافیا، ژئواکونومی^[۱۵]پدید می‌آید.
از انطباق قدرت موضوعی نظامی با جغرافیا، ژئومیلیتاری^[۱۶] به دست می‌آید. از انطباق قدرت موضوعی فرهنگی یا اجتماعی نیز با جغرافیا، ژئوکالچر^[۱۷]یا ژئو سوشال ^[۱۸]به وجود می‌آید.امّا اگر انطباق قدرت‌های موضوعی سیاست، اقتصاد، فرهنگ، نظامی و اجتماعی، با بعد دریایی قدرت محیطی صورت پذیرد نتیجه به ترتیب می‌شود: هیـدروپلیتیـک^[۱۹] ، هیـدرواکـونـومـی^[۲۰] ، هیدروکالچر^[۲۱]، هیدرومیلیتاری^[۲۲] و هیدروسوشال^[۲۳]. همواره موقعیت کشورها از حیث محیطی، با یکی از این حوزه‌های قدرت موضوعی ـ محیطی معرفی می‌شود.
ژئوکالچر یاژئوپلتیک فرهنگی فرایند پیچیده ای ازتعاملات قدرت، فرهنگ، و محیط جغرافیایی است که طی آن فرهنگها همچون سایر پدیده های نظام اجتماعی همواره در حال شکل گیری، تکامل، آمیزش، وجابجایی درجریان زمان ودر بستر محیط جغرافیایی کره زمین اند. به عبارت دیگر ژئوکالچرترکیبی از فرایند های مکانی – فضایی قدرت فرهنگی میان بازیگران متنوع وبیشماری است که در لایه های مختلف اجتماعی ودر عرصه محیط یکپارچه سیاره زمین به نقش آفرینی پرداخته و در تعامل دائمی با یکدیگر بسر می برند. و براثر همین تعامل مداوم است که در هر زمان چشم انداز فرهنگی ویژه ای خلق می شود. از اینرو ساختار ژئوکالچرجهانی بیانگرموزاییکی از نواحی فرهنگی کوچک وبزرگی است که محصول تعامل های مکانی –فضایی قدرت فرهنگی اند که در طول و به موازات یکدیگر حرکت می کنند. »(حیدری،۱۳۸۴؛ ۹۳)
فرهنگ کلیتی منسجم و نظام یافته از وجوه گوناگون فکری ورفتاری انسان وهمچنین عناصر مادی و غیرمادی زندگی اجتماعی اوست، درحالیکه تنها در برگیرنده وجوه ومحدودتری از این ویژگی هاست.
فرهنگ بیشتر شامل آن بخش از خصیصه های جامعه بشری است که معمولاً غیر مادی اند، نظیر زبان، سنت ها ، ارزشها ،اندیشه ها، هنر، دین و ….، ولی تمدن معمولاً دربرگیرنده ویژگی ها ومظاهر مادی وظاهری فرهنگ است، همچون شیوه معماری، نظام سیاسی، نظام اداری و همچنین الگوهای رفتار مدنی.
قلمروجغرافیای فرهنگ ها معمولاً محدود ومنطبق بر نواحی جغرافیایی است که مرزهای آن تا حدودی معین وقابل تشخیص اند. اما حوزه های تمدنی گسترده و فاقد مرزهای مشخص اند، و معمولاً برمناطق وسیع جغرافیایی کره زمین انطباق دارند. بنابراین ساختار ژئوکالچرجهانی به صورت نظامی سلسله مراتبی است که از حوزه های تمدنی چندی تشکیل یافته که هر حوزه خود در بر گیرنده نواحی کوچکتر فرهنگی می باشد. این نواحی فرهنگی نیز به نوبه خود به نواحی کوچکتر خرده فرهنگی تقسیم می شوند. (حیدری، همان)
درحالیکه الگوهای فرهنگی معمولاً طی دوره های زمانی نسبتاً کوتاه دچار تغییرات موضعی ویا تحولات اساسی می گردند، الگوهای تمدنی دیرپا بوده وطی دوره های زمانی طولانی تقریباً ثابت وپایدارند . به گونه ای که مثلاً با وجود فرهنگهای بیشماری که طی تاریخ در جوامع گوناگون شکل گرفته، تاریخ شناسانی همچون آرنولد توین بی، تنها به وجود بیست ویک تمدن بزرگ بشری اعتقاد دارند. مظاهر فرهنگی تا حدود زیادی مشخص وقابل تشخیص اند و با زندگی روزمره مردم در آمیختگی دارند، پس وابستگی مردم به الگوهای فرهنگی بمراتب بیشتر از الگوهای تمدنی است که معمولاً شاخصه های کمتری را در برگرفته و تنها بیانگر برخی از وجوه زندگی آنان می باشد.
هم فرهنگ وهم تمدن در برگیرنده نوعی شخصیت اجتماعی اند که آن راهویت می نامند، از اینرو هردو دارای بار ارزشی، هنجاری ونیز سیاسی اند که حرکت ایجاد کرده وتحول می آفرینند، با این تفاوت که میزان نقش آفرینی فرهنگها بواسطه پویایی بیشترشان به مراتب بیش از تمدن هاست. بنابراین موضوع فرهنگ وتمدن هردو از جمله مفاهیمی هستند که امروزه در علم ژئوپلیتیک و ژئوکالچر بدان توجه بیشتری صورت می گیرد.
براساس این رهیافت، ژئوکالچر فرایندی است که در یک سوی آن پدیده های مکانی با ماهیتی ناحیه ای، مبتنی بر فرهنگهای محلی قرار گرفته، ودردیگر سو پدیده های فضایی با ماهیتی جهانی ومبتنی بر جهانی شدن الگوهای تمدن غربی، پدیده های فرهنگی به دلیل خصیصه مکانی شان همواره میل به ثبات وپایداری در مقابل نو آوری ها دارند – در این زمینه می توان به تلاش جوامع سنتی بر حفظ میراث فرهنگی وآداب و سنن پیشینیان ویا تأکید برنمادهای تاریخی وادبیات وافسانه های بومی به عنوان بخشی از هویت اجتماعی آنان اشاره کرد. در حالیکه الگوهای تمدنی در نقطه مقابل بواسطه ماهیت فضائیشان معمولاً درجهت سرعت بخشیدن به تغییرات فرهنگی وزدودن مرزهای قراردادی ونیز الگو سازی های جدید رفتاری حرکت
می کنند. اشاعه سریع و گسترده مدل ها ، وسبک های جدید علمی، هنری وفرهنگی از سوی جوامع توسعه یافته به سایر نواحی جهان از جمله نشانه های فرایند های فضایی تمدن است (حیدری،۱۳۸۴؛ ۹۴)
از این منظر ساختار نظام ژئوکالچر ،در راستای ویژگی های نظام ژئوپلیتیک جهانی ، چیزی نیست مگر تقابل یا رو دررویی میان دو الگوی متفاوت ومتضاد از تعاملات فرهنگی دریک سطح جهانی. برمبنای این نگرش واقعگرایانه^[۲۴] شالوده ژئوکالچرجهانی دروهله نخست بر پایه ویژگی های نظام اطلاع رسانی وارتباطات مدرن تمدن غربی استوار گردیده که ویژگی های آن به ترتیب عبارتند از :
پوشش فراگیر، بدین مضمون که قابلیت اقناع کلیه افراد بشر را در هر سن وجنس دارد. فرامکانی بودن، یعنی قائل به مکان خاصی نیست و پیام های آن درهمه جا جریان دارد.
چند حسی است، وتمام احساسات ظاهری پنجگانه را در کنار هم بکار می گیرد. ا زطریق نمایش واقعی اطلاعات آموزه ها را به صورت غیر تخیلی ودر سطح انبوه منتشر می سازد.
عامه فهم است وبرای همه مخاطبین در هر شرایط وبا هر خصوصیتی پیام ویژه ای عرضه می نماید. فرا زمانی است، وقادر است مجموعه دانشهای بشری را در سریع ترین زمان ممکن در دسترس همگان قرار دهد.از نظر فرهنگی، موقعیت ژئوکالچر ایران بسیار ممتاز است. ایران امروز با یک دامنه فرهنگی فارسی زبانان از کردستان عراق تا افغانستان و قلب آسیای میانه، نفوذ فرهنگی دارد. همچنین با یک دامنه فرهنگی شیعی، از افغانستان و پاکستان در شرق، تا عراق و لبنان در غرب و آذربایجان در شمال و بحرین در جنوب، نفوذ مذهبی چشمگیری دارد. تأثیر این نفوذ را می‌توان در معادلات فرهنگی، سیاسی و نظامی منطقه جنوب غرب آسیا دید.

۲-۱۴-نظریه ها ورویکردها

ریچارد مویر^[۲۵] به عنوان یک جغرافیدان سیاسی پیرو مکتب انسانگرا^[۲۶] فرهنگ را میراث اجتماعی یک جامعه معرفی می کند و آن را نه تنها شامل کلیه کالاها وابدعاعات مادی ، بلکه تولیدات فکری و روحی، مانند عقاید، ارزشها، باورها، وتمایلات آن جامعه می داند. به نظر او فرهنگ پدیده ای فطری نبوده و همراه بارشد فرد درون یک جامعه فرهنگی رشد می یابد (مویر، ۱۳۷۹؛ ۴۲).
امانوئل والرشتاین^[۲۷] اقتصاد دان ساختارگرای^[۲۸] امریکایی درتوصیف مفهوم «فرهنگ جهانی» خود معتقد است که :
هرکس رامی توان به سه طریق توصیف کرد: مشخصه های جهانی گونه، مجموعه مشخصه هایی که شخص را در حکم عضوی از مجموعه گروه ها تعریف می کندف ومشخصه های فردی شخص، هنگامی که ازمشخصه هایی صحبت می کنیم که نه جهانی اند و نه فردی ،اغلب از اصطلاح فرهنگ، برای توصیف مجموعه این خصلت ها، رفتارها، ارزش ها، یا اعتقاد ها استفاده می کنیم. شکی نیست که در این کاربرد، هرگروهی «فرهنگ» خاص خود را داراست (والرشتاین، ۱۳۷۷؛ ۸۶).
این در حالیست که ساموئل هانتینگتون^[۲۹] نظریه پرداز معروف امریکایی پیرو مکتب واقعگرا در بیان سرشت تمدن ها چنین می گوید :
« تمدن یک کیان فرهنگی است. روستا ها، مناطق، گروه های قومی، ملیت ها و گروه های مذهبی، همه دارای فرهنگ های مشخص در سطوح مختلفی از عدم تجانس فرهنگی هستند. فرهنگ یک دهکده واقع در جنوب ایتالیا ممکن است با فرهنگ یک دهکده در شمال آن کشور متفاوت باشد، ولی هر دو در فرهنگ ایتالیایی که آنها را از دهکده های آلمان متمایز می سازد، سهیمند. جوامع اروپایی به نوبه خود ویژگی های فرهنگی مشترکی دارند که آنها را از جوامع عرب یا چینی جدا می کند. به هر حال، اعراب ، چینی ها وغربی ها بخشی از کیان فرهنگی گسترده تر محسوب نمی شوند، بلکه هر یک تمدن هایی را تشکیل می دهند. بنابراین، تمدن بالاترین گروه بندی مردم وگسترده ترین سطح هویت فرهنگی است که انسان ها ازآن برخوردارند. تمدن هم با توجه به عناصر عینی مشترک، چون زبان، تاریخ، مذهب، سنت ها و نهادها تعریف می شود و هم با توجه به وابستگی ها وهمانندی ذهنی ودرونی انسانها ، افرادسطوح گوناگونی از هویت دارند. یک نفر اهل رم ممکن است خود را با حدودمتفاوتی از تعصب، یک رمی، یک ایتالیایی، یک کاتولیک، یک مسیحی، یک اروپایی ، و یک غربی بداند. تمدنی که بدان تعلق دارد گسترده ترین سطح هویتی است که خود را با آن می شناسد. افراد می توانند درتعریف هویت خود تجدید نظر کنند واین کار را می کنند. در نتیجه، ترکیب و مرزهای تمدنها تغیر می یابد، یک تمدن ممکن است شمار زیادی از انسان ها را در بر گیرد مانند تمدن چین یا تعداد کمی را مانند تمدن آنگلوفون در منطقه کارائیب ، یک تمدن ممکن است چند کشور –ملت را در خود جای دهد مانند تمدنهای غربی، آمریکای لاتین وعرب، یا تنها شامل یک کشور – ملت باشد مانند تمدن ژاپنی.» (هانتینگتون، ۱۳۷۲؛۶۸)

-

 

 

 

۵

 

^*۰۰۵/۰

 

۸۹۵/۰

 

۳۷۶/۰

 

^*۰۰۰/۰

 

 

 

*: در سطح ۰۵/۰ معنی­دار
۶-۴با توجه به بررسی منافع مورد انتظار مشتریان در هر یک از این خوشه ­ها نکات زیر قابل تامل و بررسی هستند:
مهمترین منفعت مشتریان که در همه خوشه ­ها به جز یک خوشه (در این خوشه رتبه دوم) دارای اولین بُعد منفعتی می­باشد تعهد و تخصص کارکنان است.
خدمات جانبی و اخلاق و برخورد مناسب نیز به ترتیب اولویت دوم و سوم منفعتی را در تمامی خوشه ­ها به خود اختصاص داده­اند.
مهمترین خصیصه خوشه اول این است که افراد در این خوشه به شش بُعد گسترش خدمات، اخلاق و برخورد مناسب، خدمات جانبی، بانکداری الکترونیک، امنیت و مشاوره تقریباً در یک سطح اهمیت می­ دهند اما سود محوری برای این خوشه از اهمیت کمتری برخوردار است

مهمترین خصیصه خوشه دوم این است که افراد در این خوشه به چهار بُعد گسترش خدمات، اخلاق و برخورد مناسب، خدمات جانبی و بانکداری الکترونیک تقریباً در یک سطح اهمیت می­ دهند اما سود محوری برای این خوشه از اهمیت کمتری برخوردار است
مهمترین خصیصه خوشه سوم این است که افراد در این خوشه به چهار بُعد گسترش خدمات، اخلاق و برخورد مناسب، خدمات جانبی و مشاوره تقریباً در یک سطح اهمیت می­ دهند نکته جالب در مورد این خوشه عدم توجه به بانکداری الکترونیک(کم اهمیت­ترین بُعد در این خوشه) است که با توجه به سطح تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم افراد در این خوشه قابل توجیه است. همچنین امنیت در این خوشه دومین بُعد منفعتی می­باشد.
مهمترین خصیصه خوشه چهارم این است که افراد در این خوشه به چهار بُعد تعهد و تخصص کارکنان، ، اخلاق و برخورد مناسب، خدمات جانبی و بانکداری الکترونیک تقریباً در یک سطح اهمیت می­ دهند نکته جالب در مورد این خوشه اهمیت دادن به بُعد امنیت به عنوان اولین منفعت است که این خوشه را از سایر خوشه ­ها از این نظر جدا می­ کند. همچنین گسترش خدمات دارای کمترین اهمیت در این خوشه است.
مهمترین خصیصه خوشه پنجم پراکندگی اهمیت به ابعاد مختلف در بین افراد است. همچنین این خوشه شامل افرادی است که اهمیت نسبتاً اندکی برای تمامی ابعاد منافع مورد انتظار مشتریان قایل می­باشند که این مسأله نشان­دهنده­ بی تفاوتی یا عدم ارتباط کافی آنها با خدمات بانکی می­باشد.
تحلیل مسیر ۷-۴
در این مرحله از تحقیق ما به دنبال یافتن رابطه بین یک متغیر پاسخ و یک یا چند متغیر تبیینی هستیم . بدین منظور از تحلیل مسیر که همان تحلیل رگرسیون می باشد از یک طرف به دنبال تشخیص سهم و میزان اثرمنافع مورد انتظار مشتریان بر متغیر پاسخ یعنی رضایت و از طرف دیگر به دنبال این هستیم که ببینیم و میزان رضایت منتج به چه نتایج رفتاری می­ شود هستیم . در واقع تحلیل مسیر برای این منظور، یک نمودار می­سازد .
۱-۷-۴تحلیل مسیر تاثیر ابعاد منافع مورد انتظار مشتریان بر رضایت
با توجه به مظالعات ارائه شده در این پژوهش، الگوی علّی زیر برای یررسی تاثیر عوامل موثر بر رضایت­مندی مشتریان ویژه بانک سپه مورد تحلیل قرار می­گیرد.
شکل ۴-۱: الگوی علّی پیشنهادی در مورد روابط بین متغیرهای پژوهش و رضایت­مندی مشتری
در این تحلیل دو فرضیه به شرح ذیل وجود دارد :
H0: بین نمرات ابعاد هشت گانه منافع مشتریان و رضایت مشتریان همبستگی معنی­داری وجود ندارد.
H1: بین نمرات ابعاد هشت گانه منافع مشتریان و رضایت مشتریان همبستگی معنی­داری وجود دارد
جدول ۴-۳۱ همبستگی بین متغیرهای مستقل(عوامل موثر بر رضایت­مندی مشتریان) و متغیر وایسته رضایت­مندی مشتریان را نشان می­دهد. ملاحظه می­ شود که تمامی همبستگی­های متغیرهای مستقل و وابسته مثبت و معنی­دار می­باشند. البته بیشترین همبستگی با رضایت­مندی را بانکداری الکترونیک و کمترین را مشاوره دارند.
جدول ۴-۳۱: همبستگی میان متغیرهای مستقل(عوامل موثر بر رضایت­مندی) و رضایت­مندی مشتریان

 

 

 

 

تعهدوتخصص کارکنان

 

گسترش خدمات

 

برخورد مناسب

 

خدمات جانبی

 

سود محوری

 

بانکداری الکترونیک

 

امنیت

 

مشاوره

 

 

 

تعهد و تخصص کارکنان

 

-

 

-

 

 

انواع داده‌های کیفی
داده‌های کیفی در طیف وسیعی دسته بندی می‌شوند که هر دسته از آن‌ ها مستلزم به کار گیری روش یا روش‌های تحلیلی خاصی است. جدول زیر انواع داده‌های کیفی را نشان می‌دهد که در چهار دسته قرار گرفته‌اند.
جدول ‏۳-۲: انواع داده‌های کیفی(محمدپور،۱۳۸۹)

 

موارد

داده‌های اصلی

 

این نوع داده‌ها معمولاً در فرایند کار میدانی از طریق مشاهده‌های مستقیم، آزاد یا مشارکتی و یادداشت برداری تولید می‌شوند.

مشاهده‌ای

 

متون مصاحبه‌ای ضبط شده یا یادداشت برداری شده از طریق مکالمه با مطلعین

مصاحبه‌ای

 

تاریخچه‌های زندگی، خاطره‌ها، روزنامه‌ها و مجلات، نامه‌ها، داستان‌ها و روایات منقول، اسناد و مدارک اداری، گزارش‌های علمی- پژوهشی

اسناد و مدارک

 

تصاویر، فیلم‌ها، پیام‌ها، داده‌های دیجیتالی و الکترونیک، کروکی ها و …

موارد ضبطی و تصویری

 

 

مصاحبه
یکی از روش‌های گرد آوری اطلاعات اجرای مصاحبه با افراد به منظور دست‌یابی به اطلاعات مورد نیاز است. مصاحبه یک رویکرد جمع آوری اطلاعات است که به دنبال خلق یک فضای شنیداری است که در آن معانی از طریق یک تعامل متقابل و خلق همزمان از دیدگاه‌های کلامی در جهت علایق دانش علمی ساخته می‌شوند. مصاحبه را می‌توان به صورت هدایت شده یا غیر هدایت شده (آزاد) و نیز به شکل حضوری یا تلفنی اجرا نمود(سکاران،۱۳۸۸) در این تحقیق به منظور جمع آوری داده‌های کیفی از روش مصاحبه استفاده می‌نماییم.
مصاحبه آزاد
این نوع مصاحبه را بدین سبب آزاد می‌نامند که مصاحبه کننده به طرح برنامه ریزی شده‌ای برای ترتیب تقدم پرسش‌ها نمی‌پردازد(اوماسکاران،۱۳۸۸)

مصاحبه هدایت شده
این نوع مصاحبه را پژوهشگر زمانی اجرا می‌کند که دقیقاً می‌داند چه اطلاعاتی را نیاز دارد و فهرست مشخصی از پرسش‌های قابل طرح برای مصاحبه شونده در اختیار دارد(اوماسکاران، ۱۳۸۸). در تحقیق حاضر به دلیل اینکه مدل کسب و کار از یک مدل مبنا- مدل کسب و کار استروالدر- استخراج می‌گردد و تم‌هایی که مورد تحلیل قرار خواهند گرفت از پیش مشخص می‌باشند، در نتیجه محدوده‌ی سوالات تحقیق کاملاً مشخص بوده و مصاحبه از نوع هدایت شده می‌باشد.
پس از مشخص شدن سوالات مصاحبه و افرادی که می بایست مورد مصاحبه قرار گیرند مراحل مصاحبه آغاز گردید. در طول تمامی مصاحبه ها سعی شد جو دوستانه ای برقرار گردد که مصاحبه شونده با آرامش خاطر به سوالات مصاحبه پاسخ کامل دهد. مصاحبه ها در محیطی آرام و به دور از سروصدای سالن های اصلی باشگاه ها به منظور تمرکز حواس مصاحبه شونده ها برگزار شد، اگر چه در دو مورد از مصاحبه ها به دلیل کوچک بودن باشگاه این امکان وجود نداشت و به همین خاطر در ساعات اولیه ی صبح پیش از شروع سانس های ورزش مصاحبه انجام گرفت. به طور میانگین مصاحبه ی هر فرد به مدت یک ساعت و پانزده دقیقه به طول انجامید و پس از مکتوب شدن تمامیِ مصاحبه ها از روی صداهای ضبط شده؛ مراحل جستجوی بیشتر و بازخوانی های مکرر به منظور کد دهی و نهایتا تحلیل تم انجام شد.
سوالات مصاحبه
مدل کسب وکار مناسب برای باشگاه های ورزشی را چگونه پیش بینی می نمایید؟
به نظر شما روابط بین اجزای مدل کسب وکار باید چگونه باشد تا مدل کسب وکار باشگاه های ورزشی بتواند بهینه عمل نماید؟
قابلیت‌های اصلی مدل کسب وکار باید چه باشد؟
شرکای مدل کسب وکار باشگاه های ورزشی را باید چه افراد یا سازمان هایی تشکیل دهند؟
فعالیتها و منابع ضروری برای خلق ارزش مدل کسب وکار باشگاه های ورزشی باید چگونه باشد؟
چه ارزش هایی ( خدماتی ) را مدل کسب و کار باشگاه های ورزشی برای مشتریانش باید ارائه دهد؟
مشتری هدف مدل کسب وکار باشگاه های ورزشی را چه افراد و یا سازمان هایی تشکیل می دهند؟
مدل کسب وکار باشگاه های ورزشی چگونه باید با مشتریان در ارتباط باشد؟
روابط مدل کسب وکار باشگاههای ورزشی با مشتریانش باید چگونه باشد؟
مدل کسب وکار باشگاههای ورزشی چه هزینه هایی را برای باشگاه های ورزشی پیشنهاد می نماید؟
مدل کسب وکار باشگاه های ورزشی به توصیف کدام روش های درآمدی در باشگاههای ورزشی میپردازد؟

سویه ها به گونه ای انتخاب شدند که واکسن نهایی حاوی سلول های کشته شده فاز І باکتری سیاه سرفه و حداقل واجد فیمبریه ۲ و ۳ باشند. برخی آزمایشگاه های معتبر تحت نظارت سازمان جهانی بهداشت مرجع آماده سازی آنتی بادی ها برای تشخیص فیمبریه ۲ و ۳ می باشند. از آنجا که فعالیت همولیتیک باکتری به عنوان یک شاخص برای سلول های فاز І پیشنهاد می شود، کلنی های سیاه سرفه برای این ویژگی روی محیط جامد مناسب حاوی خون آزمایش می شوند. در حالیکه، برخی از سایر محیط های کشت نظیر پلیت عصاره گوشت فاز Ш و IV باکتری بوردتلاپرتوسیس را حمایت می کنند نه فاز І را از اینرو می تواند برای تائید فاز І باکتری سیاه سرفه مورد استفاده قرار گیرد. وقتی روش کشت برای ارزیابی فاز І استفاده می شود، لازم است که ترکیب کشت، نوع و غلظت خون و زمان انکوباسیون به درستی تعیین شود. سویه های واکسینال باید به گونه ای نگهداری شوند که باکتری توانایی حفظ ویژگی ها و پتانسیل های لازم را برای تبدیل به یک واکسن مناسب حفظ کند. فریز، خشک کردن (Freeze drying) و یا ذخیره سازی در نیتروژن مایع، روش های مناسب و رضایت بخش برای حفظ سویه های واکسینال است (۶۹).

۱-۶٫ اپیدمیولوژی
سیاه سرفه یک بیماری اندمیک با پیک‌های اپیدمیک ۵-۲ سال (به طور معمول ۴-۳ سال) است. گسترش واکسیناسیون سراسری سیاه‌سرفه در کودکان و متعاقباً کاهش شیوع بیماری به نظر نمی‌رسد که تغییری در وقوع اپیدمی‌ها داشته باشد که این امر خود مؤید گردش اندمیک باکتری در جمعیت جامعه است. هیچ الگوی فصلی ثابتی برای وقوع بیماری وجود ندارد. به نظر می‌رسد که تفاوتی در شیوع بیماری بنا به جنسیت وجود ندارد. به عنوان مثال در طول سال‌های ۲۰۰۳–۲۰۰۱ میلادی ۵۴% از موارد گزارش شده بیماری در آمریکا در دختران رخ داده است. با اینحال هنوز مشخص نیست که این تفاوت جنسی در وقوع بیماری، تفاوت در میزان عفونت، حدت و یا کمپلکس‌های بعد از عفونت باشد.
در برخی گزارش‌ها ابتلاء به بیماری در مرگ و میر ناشی از آن در دختران نسبت به پسران بالاتر است، اما شواهدی دال بر اینکه دختران حساسیت بیشتری نسبت به آقایان برای ابتلاء به بیماری داشته باشند وجود ندارد و مطالعات سرواپیدمیولوژیک در کشورهای مختلف هرگز بیانگر این مطلب نیست که آنتی‌بادی سیاه‌سرفه در دختران در مقایسه با پسران بیشتر است. قبل از تولید و رایج شدن واکسن سیاه‌سرفه انتظار می‌رفت که هر کودکی دیر یا زود باید دچار سیاه‌سرفه شود. بنابراین شاید اختلاف وقوع بیماری بین دختران و پسران ناشی از گزارش موارد بیشتری از بیماری برای دختران باشد. همچنین در مورد شیوع بیشتر بیماری در دختران بالغ و خانم‌های مسن شاید ناشی از تماس بیشتر آنها با کودکان مبتلاء به بیماری باشد (۴۸).
سیاه سرفه از طریق قطرات بزرگ تنفسی که توسط سرفه یا عطسه ایجاد می‌شود، منتقل می‌شود. انتقال غیرمستقیم از طریق قطرات کوچک معلق در هوا، اشیاء آلوده به باکتری و یا گرد و غبار به ندرت رخ می‌دهد.
اشخاص در فاز کاتارال و در اوایل فاز پاروکسیزمال قابلیت بالایی در انتقال عفونت دارند. سیاه‌سرفه به شدت واگیردار است، چراکه بیش از ۹۰% بیماری در تماس‌های معمول خانگی رخ می‌دهد. میزان انتقال بیماری در مدرسه ۸۰-۵۰% می‌باشد. سیاه‌سرفه در هر سنی ممکن است، اتفاق بیفتد. نوزادان در چند هفته اول زندگی نسبت به ابتلاء به بیماری سیاه‌سرفه بسیار حساس هستند، درست در این چند هفته اول نیز مرگ و میر ناشی از بیماری بالاترین میزان را دارا می‌باشد. برای سالیان متمادی اعتقاد بر این بود که یک بار ابتلاء به سیاه‌سرفه ایمنی مادام العمر علیه بیماری را ایجاد خواهد کرد.
بعد از گسترش واکسیناسیون تأثیر شیوع بیماری بر اساس سن در بین محققین مطرح شد. بدین ترتیب که تقریباً ۲۰% از کل بیماری سیاه‌سرفه در نوزادان کمتر از یک سال، قریب به ۶۰% از بیماری در کودکان بین سنین ۱ تا ۴ سال رخ می‌دهد. اطلاعات تایید نشده مربوط به زمان‌های قبل از آغاز واکسیناسیون بیانگر ابتلاء مجدد به بیماری در افراد می‌باشد. اما داده‌های اخیر ابتلای مجدد به بیماری را بسیار نادر می‌داند.
حالت ناقلین مزمن بیماری برای سیاه‌سرفه اثبات نشده، اما شواهدی درگذشته گزارش شده است که ناشی از عدم حساسیت بالای روش‌های کشت باکتری و شناسایی بیماری بوده است. استفاده گسترده از روش‌های شناسایی آنتی‌ژن برای تشخیص سیاه‌سرفه به ویژه روش بسیار حساس PCR این امکان را فراهم کرده است که بتوان بیماری سیاه‌سرفه را در هنگام شیوع حتی در صورت منفی بودن نمونه‌های کشت داده شده و عدم وجود علائم بیماری در اشخاص بیمار سریعاً تشخیص داد (۴۸).
۱-۶-۱٫ وضیعت بیماری در ایران
هر چند میزان موارد گزارش شده به سازمان جهانی بهداشت، طی سال های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶ به ترتیب ۱۵، ۴۵، ۸۰ و ۵۰ مورد و سطح پوشش واکسیناسیون علیه این بیماری در کشورمان را ۱۰۰% ذکر کرده اند، ولی با توجه به اینکه بیشتر این بیماران به طور سرپایی تحت درمان قرار می گیرند و به نحو دقیقی ثبت و گزارش نمی گردد بدون شک، میزان موارد کشوری بمراتب بیش از این ارقام می باشد (۳).
۱-۷٫ بیماری‌زایی سیاه سرفه
دانش موجود در مورد اجزاء باکتری سیاه‌سرفه و اعمال آنها این امکان را فراهم آورده است که بتوان فرضیه ­های منطقی در مورد بیماری‌زائی این باکتری را در انسان ارائه نمود.
انتقال بیماری به واسطه ی باکتری‌های موجود در هوا از طریق بیمار واجد علائم بیماری به سلول‌های مژه‌دار اپیتلیوم‌ تنفسی میزبان حساس صورت می‌گیرد. باکتری سیاه‌سرفه بر ایمنی مخاطی دستگاه فوقانی تنفسی غلبه یافته و بیماری را در افراد سالم ایجاد می‌کند. باکتری از طریق ادهسین‌های مختلف به صورت قدرتمندی به سلول‌های مژه‌دار متصل می‌شود. اگرچه PT و FHA پروتئین‌های مهم اتصال باکتری به سلول هستند، اما پروتئین‌های فیمبریه، PRN و BrkA هم در این پروسه به خوبی شرکت دارند (۱۸).
باکتری به طور معمول به لایه‌های زیر اپیتلیوم دستگاه تنفس حمله نمی‌کند اما PT به جریان خون وارد می‌شود و اثرات بیولوژیکی‌اش را به طور سیستمیک در اندام‌های هدف ایجاد می‌ نماید.
PT، آدنیلات سیکلاز و BrkA برعملکرد ایمنی میزبان اثر قابل توجهی دارند.آدنیلات سیکلاز منجر به القاء تولید Cyclic AMP به میزان زیاد شده و سپس باعث تخریب فعالیت‌های مختلف سیستم ایمنی می‌شود. PT از کموتاکسی^[۶۳]سلول‌های فاگوسیت به محل جایگاه التهاب جلوگیری کرده و BrkA از باکتری در برابر مسیر کلاسیک کمپلمان حفاظت می‌کند. تراکئال سایتو توکسین و توکسین حساس به حرارت در تخریب اپیتلیوم تراکئوبرونشیال^[۶۴] دخالت می‌کنند. اگرچه مکانیسم‌های متوالی ذکر شده در بالا تظاهر تنفسی بیماری سیاه‌سرفه را شرح می‌دهد، مکانیسم انسفالوپاتی^[۶۵] که تظاهر بیماری بالینی را پیچیده می‌کند، نامشخص باقی مانده است (۴۵و۲۳).
مکانیسم های پاتوژنیک پیشنهاد شده برای بیماری سیاه‌سرفه شامل آنوکسی ثانویه^[۶۶] حاصل از پاروکسیزم^[۶۷]، اختلال متابولیکی، کاهش قند خون^[۶۸]، خونریزی جزئی داخل جمجمه‌ای^[۶۹] یا اثر توکسیک مستقیم بر روی مغز می‌باشد (۵۱).
۱-۸٫علائم کلینیکی
دوره کمون بیماری در نوزادان و کودکان معمولاً ۹ الی ۱۰ روز (متوسط ۶ الی ۲۰ روز) است. شروع بیماری مخفیانه است و نشانه های آن از سایر عفونت های خفیف دستگاه تنفسی فوقانی غیر قابل افتراق است. معمولاً تب، حداقل علامتی است که در کل دوره عفونت مشاهده می شود. سرفه ابتدا به صورت متناوب بوده و سپس در طول مدت ۱ تا ۲ هفته به سرفه های غیر قابل کنترل (پاروکسیزمال) تبدیل می گردد. پاروکسیزم در طول ۲ الی ۶ هفته تکرار و شدت آن افزایش می یابد. در این مرحله که با سرفه های شدید و پی در پی همراه است یک دم بلند با صدای خاص شنیده می شود و بازدم سریع بوده و گاهی به همراه آن استفراغ، سیانوز و تشنج رخ می دهد. سپس پاروکسیزم بتدریج فروکش می کند. در نبود ایمنی، بیشتر کودکان بیماری کاملاً پیشرفته ای را از خودشان نشان می دهند اما گزارش شده است که کودکان قبل از عفونت واجد نوعی ایمنی کلینیکی یا پاسخ آنتی بادی هستند که در صورت ابتلاء، بیماری خفیف آتپیک^[۷۰] را از خود نشان می­ دهند (۳۱).
در مرحله پاروکسیزمال سرفه ها بسیار شدید و حاد می شود در این مرحله است که بر اثر تشنج حاصل از سیاه سرفه، یک دم طولانی با صدای بلند خاص بنام هوپ^[۷۱]رخ می دهد. هوپ یک دم با صدا است که در اثر سختی عبور هوای دم از گلوتیس تنگ شده بعد از حدود ۱۲-۱۰ سرفه ناگهانی، شدید، کوتاه و بدون توقف ایجاد می شود. ویژگی هوپ غالباً در نوزادان کمتر دیده می شود.
پاروکسیزم یا همان حمله سرفه های ناگهانی و غیر قابل کنترل ممکن است ناشی از سختی خارج کردن موکوس ضخیم و غلیظ شده از مخاط ترانکوبرونشیال باشد یا اینکه از اثرات توکسین سیاه سرفه یا هر دوی آنها باشد. علائم بالینی در نوزادان در حمله ناگهانی سرفه، پریشانی و درد است و پس از آن بچه احساس خستگی می کند. متأسفانه در مدت زمان کوتاهی چندین پاروکسیزوم می ­تواند رخ دهد. بین پاروکسیزوم­ها، کودک ممکن است سرزنده و ظاهری کاملاً نرمال داشته باشد. پاروکسیزم ممکن است توسط غذا خوردن، خندیدن، گریه کردن و عوامل تحریک کننده دیگر رخ دهد و معمولاً شب ها بدتر است. در یک کودک مشکوک به سیاه سرفه، ضروری است که پزشک شاهد علائم کلینیکی پاروکسیزم باشد تا در صورت حصول اطمینان از عدم وجود ایست تنفسی^[۷۲] بتواند کودک را مانند یک بیمار سر پایی مدیریت نماید.
بهبودی از بیماری تدریجی خواهد بود. فرکانس رخداد پاروکسیزم بتدریج کمتر و ملایم تر شده و علامت هوپ یا دم صدادار از بین می رود. سرفه های غیر پاروکسیزمی ممکن است بمدت چند هفته در طول دوران نقاهت ^[۷۳]مقاومت کنند و در صورت همراه شدن بیماری با عفونت های تنفسی ویروسی رایج، سرفه های پاروکسیزمال بصورت انفجاری عود کند (۱۸).
۱-۹٫ تشخیص بیماری
شناسایی و مدیریت بالینی بیماری سیاه سرفه نیازمند ترکیبی از گمانه زنی های بالینی، تست های مناسب آزمایشگاهی و درمان مناسب آنتی بیوتیکی است (۱۶و۴۸).
۱-۹-۱٫ تشخیص بالینی
تشخیص بالینی بیمارمشکوک به سیاه سرفه ممکن است توسط علائم بالینی و نشانه ها و یا داشتن سابقه ای از قرار گرفتن در معرض یک مورد تأیید شده باشد (۴۸). .
تشخیص بالینی به دلیل طیف گسترده ای از تظاهرات بیماری چه در اطفال با سابقه واکسیناسیون و چه در اطفال بدون سابقه ایمنی مشکل ساز است. حساسیت و ویژگی تست های آزمایشگاهی تحت تأثیر عوامل مختلفی از قبیل استفاده بیمار از آنتی بیوتیک در مراحل اولیه ایجاد بیماری، عفونت های کمپلکس، سطح ایمنی بیمار، زمان بروز علایم پس از عفونت و همچنین عدم حساسیت ذاتی برخی تست ها قرار می گیرد (۱۱و۶۷).
۱-۹-۲٫ علائم کلینیکی در نوزادان
نوزادان با احتمال بیشتری سیاه سرفه کلاسیک را با دوره کمون ۱۰-۷ روز (بطور میانگین ۲۱-۵ روز) و متعاقب آن سه فاز از بیماری را به شرح ذیل تجربه می‌کنند:
* فاز کاتارال^[۷۴]: این فاز حدود یک یا دو هفته به طول می‌ انجامد و از علائم آن کوریزای پرودرمال غیراختصاصی^[۷۵]، سرفه خفیف می‌باشد.
* فاز پاروکسیزمال: این فاز حدود ۶-۴ هفته طول می‌کشد و از علائم آن سرفه اسپاسمی^[۷۶]، استفراغ بعد از سرفه و بازدم عمیق بعد از سرفه‌های طولانی می‌باشد.
* فاز نقاهت: علائم به آرامی در طول ۲-۱ هفته بهبود می‌یابد (۴۸).
عوارض در شیرخواران غیر ایمن شایع‌تر است. این عوارض شامل ذات الریه^[۷۷]، نارسایی رشد مرتبط با استفراغ بعد از سرفه، تشنج^[۷۸]، انسفالوپاتی^[۷۹]، هیپوکسی مغزی، عفونت باکتریایی ثانویه، افزایش فشار خون ریوی، خونریزی ملتحمه^[۸۰] و پرولاپس رکتوم^[۸۱] می‌باشد. علائم در نوزادان کم سن وسال ممکن است در ابتدا فقط تنگی نفس باشد. اکثر مرگ و میر ناشی از سیاه‌سرفه در کودکان کمتر از ۶ ماه، به خصوص در سنین زیر یک ماه اتفاق می‌افتد (۴۸ و ۱۷).
۱-۹-۳٫کودکان، نوجوانان و بزرگسالان
عفونت سیاه‌سرفه در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان می تواند از “سیاه‌سرفه کلاسیک” با سرفه خفیف یا بدون سرفه شروع شود. در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۸ در بریتانیا انجام شد، ۳۷ درصد از کودکان مراجعه کننده به طور متوالی با سن ۱۶-۵ سال، با سرفه بیش از ۱۴ روز پاسخ سرولوژیکی نسبت به سیاه‌سرفه داشتند. در حالیکه هیچ‌گونه تست کشت و یا PCR برای آنها انجام نشده بود. در کودکان با پاسخ مثبت سرولوژیک به بیماری سیاه‌سرفه، هوپ شایع‌تر از خس‌خس بوده است در حالیکه در کودکان سرو نگاتیو^[۸۲]در ۲۵% موارد هوپ و در ۷۵% دیگر سرفه‌های پاروکسیزمال شایع‌تر بوده است (۲۸).
در کودکان سرو پازتیو^[۸۳] حدت سرفه بیشتر بوده در ۸۵% از این جمعیت حتی تا ۲ ماه بعد از بروز بیماری نیز سرفه دوام داشته است. باید توجه داشت که کودکان تحت این مطالعه آخرین واکسن سیاه‌سرفه خویش را در سن ۴ ماهگی دریافت کرده بودند، ولی هم اکنون در انگلستان یک دوز بوستر از واکسن را در سن ۴ سالگی نیز تجویز می‌کنند. بیشتر موارد بیماری سیاه‌سرفه در بالغین در افرادی رخ می‌دهد که واجد سابقه واکسیناسیون و یا عفونت به سیاه‌سرفه بوده‌اند. بیماری سیاه‌سرفه به نظر می‌رسد که مسئول ۲۰-۱۳% از بالغین مبتلاء به سرفه‌های بلند مدت باشد. طول مدت سرفه در بزرگسالان مبتلاء به سیاه‌سرفه حدود ۴۸-۳۶ روز بوده و این سرفه صرفاً در شب‌ها^[۸۴] رخ می‌دهد. بروز اصلی بیماری سیاه‌سرفه معمولاً در بالغین و سالمندان با تأخیر بوده و پس از ۴ هفته سرفه و یا حتی زمان بیشتری رخ می‌دهد. تشخیص بیماری توسط پزشکان غالباً با تأخیر همراه است. عوارض در بزرگسالان ممکن است عوارضی حاد شامل بستری شدن، فتق ناف^[۸۵]، شکستگی دنده (کمتر از ۴%)، قطع شریان کاروتید^[۸۶]، خونریزی داخل جمجمه، ذات الریه (کمتر از۵٪)، سنکوپ^[۸۷]و سرفه (کمتر از ۶٪) باشد. مرگ بویژه در سالمندان با سن بالا ممکن است رخ دهد (۴۸)
جدول ۱-۲٫ علائم کلینیکی بیماری سیاه سرفه

 

الگوریتم مدیریت کلینیکی

علائم کلینیکی پرتوسیس: سرفه بیش از دو هفته (یا سرفه در اثر تماس با یک نمونه مبتلا) پاروکسیزوم صدای غیر طبیعی در سیستم تنفسی حالت تهوع متعاقب سرفه

در پاسخ به گویه‌ی محدود بودن سودمندی رایانه‌ها، ۸/۴ درصد (۷ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۵/۵ درصد (۸ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۲/۱۵ درصد (۲۲ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۹/۴۶ درصد
(۶۸ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۶/۲۷ درصد (۴۰ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۱/۸۲ درصد)، با گویهی محدود بودن سودمندی رایانه‌ها، موافق و کاملاً موافق هستند.

#
در پاسخ به این گویه‌ که رایانه‌ها بر خلاف مفید بودنشان همواره دلگرم کننده نیستند، ۸/۴ درصد (۷ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۶/۱۸ درصد (۲۷ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۵/۲۵ درصد (۳۷ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۸/۴۲ درصد (۶۲ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۳/۸ درصد (۱۲ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۸۵/۶۳ درصد)، با این گویه، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی استفاده از رایانه‌ها تهدیدی برای منافع کارمندان است و نباید مورد تشویق قرار گیرد، ۹/۶ درصد (۱۰ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۲/۶ درصد (۹ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۷/۱۱ درصد
(۱۷ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۴/۵۲ درصد (۷۶ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۸/۲۲ درصد (۳۳ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران شرکتکننده در پژوهش حاضر (۰۵/۸۲ درصد)، با گویهی استفاده از رایانه‌ها تهدیدی برای منافع کارمندان است، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی عدم آمادگی کتابخانه‌های ایران برای استفاده از رایانهها، ۱۱ درصد (۱۶ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۷/۱۱ درصد (۱۷ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۵/۱۴ درصد (۲۱ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۴۰ درصد (۵۸ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۸/۲۲ درصد (۳۳ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۰۵/۷۰ درصد)، با گویهی عدم آمادگی کتابخانه‌های ایران برای استفاده از رایانهها موافق هستند.
#
در پاسخ به این گویه‌ که رایانهها به علت محدودیت بودجه برای کتابخانهها بسیار گران هستند، ۷/۹ درصد (۱۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۷/۲۰ درصد (۳۰ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۷/۳۱ درصد
(۴۶ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۹/۲۶ درصد (۳۹ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۱۱ درصد (۱۶ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۷۵/۵۳ درصد)، با این گویه، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی خوب بودن رایانه‌ها برای متخصصان و بد بودنشان برای غیرمتخصصان، ۷/۲۰ درصد (۳۰ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۵/۱۴ درصد (۲۱ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۴/۲۳ درصد (۳۴ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۳/۳۰ درصد (۴۴ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۱۱ درصد (۱۶ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۵۳ درصد)، با گویهی خوب بودن رایانه‌ها برای متخصصان و بد بودنشان برای غیرمتخصصان، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به این گویه که دسترسی به خدمات رایانه‌ای در کتابخانهی من دشوار است، ۹ درصد
(۱۳ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۷/۱۱ درصد (۱۷ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۱/۱۳ درصد (۱۹ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۱/۴۴ درصد (۶۴ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۱/۲۲ درصد (۳۲ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۷۵/۷۲ درصد)، با این گویه، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی استفاده از رایانه‌ در کتابخانه تهدیدی برای موقعیت من است، ۷/۹ درصد
(۱۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۸/۴ درصد (۱۷ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۳/۸ درصد (۱۲ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۵/۴۵ درصد (۶۶ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۷/۳۱ درصد (۴۶ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۳۵/۸۱ درصد)، با گویه‌ی استفاده از رایانه‌ در کتابخانه تهدیدی برای موقعیت من است موافق هستند.
#
در پاسخ به گویه‌ی سازگاری با رایانه‌هایی که در کتابخانه معرفی و پذیرفته شوند بر موقعیت من تأثیری منفی می‌گذارد، ۴/۳۲ درصد (۴۷ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۸/۲۴ درصد (۳۶ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۲۰ درصد (۲۹ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۶/۱۶ درصد (۲۴ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۲/۶ درصد (۹ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۲/۶۷ درصد)، با گویه‌ی سازگاری با رایانه‌هایی که که در کتابخانه معرفی و پذیرفته میشوند بر موقعیت من تأثیری منفی می‌گذارد، مخالف و کاملاً مخالف هستند.
در پاسخ به گویه‌ی با وجود کتابداران متخصص در فناوری اطلاعات، کتابداران غیر متخصص شغل خود را از دست میدهند، ۸/۱۳ درصد (۲۰ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۸/۱۳ درصد (۲۰ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۹/۳۷ درصد (۵۵ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۹/۲۶ درصد (۳۹ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۶/۷ درصد (۱۱ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران شرکتکننده در پژوهش حاضر (۴۵/۵۳ درصد)، با این گویه، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی از بین رفتن انگیزه‌ی پیشرفت در کتابداران با وجود رایانه‌ها، ۷/۱۱ درصد
(۱۷ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۷/۹ درصد (۱۴ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۳/۱۰ درصد (۱۵ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۸/۴۴ درصد (۶۵ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۴/۲۳ درصد (۳۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۳۵/۷۳ درصد)، با گویهی از بین رفتن انگیزه‌ی پیشرفت در کتابداران با وجود رایانه‌ها، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی به کارگیری فناوری اطلاعات موجب کاهش تعداد متخصصان کتابخانه‌ها می‌شود، ۷/۹ درصد (۱۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۹/۶ درصد (۱۰ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۳/۱۹ درصد (۲۸ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۶/۴۷ درصد (۶۹ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۶/۱۶ درصد (۲۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۸۵/۷۳ درصد)، با گویهی به کارگیری فناوری اطلاعات موجب کاهش تعداد متخصصان کتابخانه‌ها می‌شود، موافق و کاملاً موافق هستند.
#
در پاسخ به گویه‌ی فناوری اطلاعات می‌تواند متخصصان را وادار به بازآموزی کامل برای انجام کارهایی که از وظایف معمولی دشوارتر هستند کند، ۲۹ درصد (۴۲ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۳/۳۹ درصد (۵۷ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۹/۱۷ درصد (۲۶ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۱۱ درصد
(۱۶ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۸/۲ درصد (۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۲۵/۷۷ درصد)، با گویه‌ی فناوری اطلاعات می‌تواند متخصصان را وادار به بازآموزی کامل برای انجام کارهایی که از وظایف معمولی دشوارتر هستند کند، مخالف و کاملاً مخالف هستند.
در پاسخ به گویه‌ی نقش فناوری اطلاعات در کاهش سطح و کیفیت ارتباطات بین فردی، ۴/۱۲ درصد (۱۸۱ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۶/۱۶ درصد (۲۴ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۴/۲۱ درصد (۳۱ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۹/۳۵ درصد (۵۲ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۸/۱۳ درصد (۲۰ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۴/۶۰ درصد)، با گویهی نقش فناوری اطلاعات در کاهش سطح و کیفیت ارتباطات بین فردی، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی توانایی فناوری اطلاعات در تغییر محل کار آموزشی متخصصان به گونه‌ای ناخوشایند، ۷/۹ درصد (۱۴ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۱۱ درصد (۱۶ نفر) گزینه‌ی مخالفم،
۲/۱۵ درصد (۲۲ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۴/۴۳ درصد (۶۳ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۷/۲۰ درصد (۳۰ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۷/۷۱ درصد)، با گویهی توانایی فناوری اطلاعات در تغییر محل کار آموزشی متخصصان بهگونه‌ای ناخوشایند، موافق و کاملاً موافق هستند.
#
در مجموع ۴۰/۱۲ درصد از کتابداران با مضطرب بودن در خصوص کاربرد فناوری اطلاعات کاملاً مخالف، ۴۶/۱۳ درصد مخالف، ۳۷/۱۷ درصد تا حدودی موافق، ۰۶/۳۸ درصد موافق و ۷۱/۱۸ درصد کاملاً موافق بوده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران شرکتکننده در پژوهش حاضر (۴۵/۶۵ درصد)،در خصوص ورود فناوری اطلاعات به کتابخانه‌ها، اضطراب داشتند.
در ارتباط با عامل پذیرش فناوری اطلاعات، در پاسخ به گویه‌ی تمایل به استفاده از رایانه در کتابخانه‌ها، ۷/۰ درصد (۱ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۲/۱۵ درصد (۲۲ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۱/۸۴ درصد (۱۲۲ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران
(۶۵/۹۹ درصد)، با گویهی تمایل به استفاده از رایانه در کتابخانه‌ها، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به این گویه که من از یادگیری در مورد مبانی رایانهها و قابلیت‌های آنها لذت می برم،
۷/۰ درصد (۱ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۷/۰ درصد (۱ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۸/۴ درصد (۷ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۴/۳۲ درصد (۴۷ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۴/۶۱ درصد (۸۹ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۲/۹۶ درصد)، با گویهی لذت بردن در مورد مبانی رایانهها و قابلیت‌های آنها، موافق و کاملاً موافق هستند.
در پاسخ به گویه‌ی من توانایی سازگاری با تغییرات حاصله از حضور رایانهها در کتابخانه را دارم، ۴/۱ درصد (۲ نفر) گزینه‌ی کاملاً مخالفم، ۱/۲ درصد (۳ نفر) گزینه‌ی مخالفم، ۲/۶ درصد (۹ نفر) گزینه‌ی تا حدودی موافقم، ۶/۳۶ درصد (۵۳ نفر) گزینه‌ی موافقم و ۸/۵۳ درصد (۷۸ نفر) گزینه‌ی کاملاً موافقم را انتخاب کرده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران (۵/۹۳ درصد)، با گویه‌ی توانایی سازگاری با تغییرات حاصله از حضور رایانه در کتابخانه، موافق و کاملاً موافق هستند.
#
در کل ۷/۰ درصد از کتابداران با پذیرش فناوری اطلاعات در کتابخانه‌ها کاملاً مخالف، ۹۳/۰ درصد مخالف، ۹/۳ درصد تا حدودی موافق، ۰۶/۲۸ درصد موافق و ۴۱/۶۶ درصد کاملاً موافق بوده‌اند. بنابراین بیشتر کتابداران شرکتکننده در پژوهش حاضر (۴۲/۹۶ درصد)، با پذیرش فناوری اطلاعات در کتابخانه‌ها، موافق و کاملاً موافق بوده‌اند.
همانگونه که ذکر شد، جهت سنجش نگرش کتابداران نسبت به فناوری اطلاعات از فرمول ISDM استفاده شد. بنابراین با بهره گرفتن از فرمول مذکور، نگرش کتابداران به فناوری اطلاعات، به چهار گروه تقسیم شد:
A: نگرش منفی Min ≤ A < Mean - St.d. 50≤ A <39/178
B: نگرش نسبتاً منفی Mean - St.d. ≤ B < Mean 39/178≤ B <34/198
C: نگرش نسبتاً مثبت Mean ≤ C < Mean + St.d. 34/198 ≤ C <29/218
D: نگرش مثبتMean + St.d. ≤ D < Max 29/218 ≤ D250 >
Min کمترین نمره قابل حصول از پرسشنامهی پژوهش و مقدار آن در این پژوهش ۵۰ می‌باشد. Max بیشترین نمره قابل حصول از پرسشنامه است که مقدار آن در پژوهش حاضر، ۲۵۰ می‌باشد. میانگین نمرات و انحراف استاندارد نمرات نیز به ترتیب ۳۴/۱۹۸ و ۹۵/۱۹ می‌باشد. بدین ترتیب با توجه به فرمول فوق، کتابدارانی که نمره کل نگرششان به فناوری اطلاعات در محدوده‌ی بین ۵۰ تا کمتر از ۳۹/۱۷۸ قرار داشت، دارای نگرش منفی، و کتابدارانی که نمره کل نگرششان به فناوری اطلاعات در محدودهی بین ۳۹/۱۷۸ تا کمتر از ۳۴/۱۹۸ قرار داشت، از نگرش نسبتاً منفی، و افرادی که نمره کل نگرششان به فناوری اطلاعات در محدوده‌ی بین ۳۴/۱۹۸ تا کمتر از ۲۹/۲۱۸ قرار داشت از نگرش نسبتاً مثبت، و در نهایت کتابدارانی که نمره‌ی کل نگرششان، در محدوده‌ی بین ۲۹/۲۱۸ تا کمتر از ۲۵۰ قرار داشت، از نگرش مثبتی نسبت به فناوری اطلاعات برخوردار بودند. نتایج این تجزیه و تحلیل در جدول ۴-۹ آورده شده است.
#
جدول ۴-۹٫ توزیع فراوانی نگرش کتابداران شرکتکننده در پژوهش حاضر نسبت به فناوری اطلاعات

شاخص نگرش

• میانجیگری کیفری: میانجیگری کیفری فرآیندی است که به بزهکاران، بزهدیدگان، مقامات عدالت کیفری و نمایندگان جامعه فرصت می دهد که طی یک نقش آفرینی فعال، با مساعدت میانجی گر، در مورد حادثه مجرمانه به گفتگوی متقابل بپردازند.

 

• میانجی گر: شخص ثالث و بی طرفی است که به منظور رفع خصومت و کمک به طرفین درگیر به منظور اعاده وضع به حالت سابق بر جرم، نقش آفرینی می کند.

 

• جامعه محلی: تمامی افرادی که متاثر از جرم بوده اند و به صورت غیر مستقیم متحمل ضرر و زیان شده و شرکت آنان در فرایند عدالت ترمیمی به پیش برد فرایند کمک می نماید، را شامل می شود.

 

• قضا زدایی: به معنای سلب صلاحیت رسیدگی از مراجع رسمی رسیدگی به نفع مراجع غیر رسمی قضایی است.

 

• عدالت کیفری کلاسیک: فرآیندی است که در آن برقراری عدالت را در گرو اعمال و اجرای کیفر و مجازات ها می داند.

 

• تعلیق تعقیب: معلق نمودن تعقیب کیفری متهم تحت شرایط و دستورات خاص را گویند.

 

• تعویق تعقیب: به تاخیر انداختن پیگرد قانونی متهم توسط دادستان و در یک دوره زمانی خاص را گویند.

 

ط: روش تحقیق
این پایان نامه از لحاظ روش تحقیق به صورت توصیفی – تحلیلی و از لحاظ روش گرد آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای انجام می شود و ابزار مورد استفاده در این کار نیز فیش برداری از بانک های اطلاعاتی، کتب، رساله و پایان نامه و … می باشد.
ی: سازماندهی پژوهش
پیش از پرداختن به طرح کار لازم می دانم که به بیان نظم منطقی آن بپردازم.
نگارنده در ابتدا نگارش، تحقیق خود را به دو بخش تقسیم نمود: مباحث نظری و مفاهیم عدالت ترمیمی در یک بخش (بخش نخست)، و رویکردهای پیش دادرسی عدالت ترمیمی در بخش دوم. این طرح به دو دلیل دارای ایراداتی بود.
نخست آنکه برخی مباحث عدالت ترمیمی که در بخش نخست به آن پرداخته شده بود، سبقه پژوهشی در آثار و کتب دیگر داشت و بیان دوباره آنها تکرار مکررات می شد، دوم آنکه عنوان بخش دوم از این تحقیق به صورت تقریبی با عنوان پایان نامه مشابه می شد(رویکردهای پیش دادرسی عدالت ترمیمی )که این نیز خود انتقاداتی در پی داشت. به همین منظور نگارنده طرح مذکور را طبق توصیه استادان محترم تغییر داد و ضمن حذف برخی مباحث نظری و مفاهیم عدالت ترمیمی، به بیان آن دسته از مباحثی که دارای تازگی بوده و یا از حیث گیرایی مطلب، بیان آن برای خوانندگان لازم می آمد بسنده نمود. در نهایت سازماندهی تحقیق به شکل کنونی درآمد.

فصل نخست با عنوان مفاهیم عدالت ترمیمی به بررسی مهمترین مباحث نظری عدالت ترمیمی همچون تعاریف، اهداف و اصول عدالت ترمیمی، به بیان مبانی فلسفی عدالت ترمیمی، ظهور عدالت ترمیمی در یک برهه از تاریخ اندشه های کیفری و تهدیداتی که پس از به وجود آمدن اندیشه های نئوکلاسیک نوین حیات آن را به خطر انداخته است می پردازیم. و مبحث بعد را به بررسی زمینه ها و مبانی عدالت ترمیمی که نسبتاً بحث جدیدی می باشد اختصاص داده ایم، و سپس الگوهای عملی عدالت ترمیمی که عبارت است از میانجیگری، نشست و محافل تعیین مجازات را بررسی می نماییم.
فصل دوم تحت عنوان رویکرد های دادرسی کیفری در بستر عدالت ترمیمی به بررسی شیوه میانجیگری موجود در نظام پیشین آیین دادرسی کیفری و نظام جدید می پردازد و در ضمن بررسی پیشینه میانجیگری در قوانین ایران به بررسی اهداف، اصول و شرایط صدور آن درکنار مباحث دیگر پرداخته است. در فصل سوم، با عنوان ترمیمی شدن نهادهای پیش دادرسی کیفری مباحث خود را به دو گفتار تقسیم می نماید نخست رویکردهای ترمیمی نهادهای قانون آیین دادرسی کیفری و دوم رویکردهای نیمه ترمیمی قانون آیین دادرسی کیفری.
در خصوص دلایل انتخاب طرح اخیر، بیان سه نکته لازم به ذکر است؛
نکته اول؛ در فصل نخست به بیان مفاهیمی می پردازد که در بدو امر به نظر می رسد تکرار مکررات بوده و لزومی به پرداختن دوباره بدان ها نبوده است، لیکن صاحب قلم با در نظر گرفتن دو دلیل این مباحث را بیان نموده است، ۱- هرچند برخی از این مباحث در کتابها و پایان نامه ها و مقالات به کرات کار شده است، اما همچنان برخی از مهمترین این مباحث مغفول مانده است که از جمله آنها می توان به مباحث فلسفی عدالت ترمیمی، ارائه تعریفی جامع از عدالت ترمیمی در قالب یک چارچوب تحلیلی، شکل گیری اندشه های بازگشت دوباره به سزاگرایی (نئوکلاسیک نوین) و غیره اشاره نمود که در حوزه عدالت ترمیمی بررسی نشده است^[۳]؛ دوم آنکه با توجه به شکل گیری مباحث نسبتاً جدید در عرصه حقوق کیفری از جمله پیدایش مکتب نئوکلاسک بازاندیشیده شده و مشتقات آن همچون نظریه تسامح صفر و پنجره های شکسته، که از جمله مباحث جدید در حقوق ایران است، و عدم پرداختن به تعامل و تقابل این مکاتب با مباحث عدالت ترمیمی، به عنوان رویکرد مقابل اندیشه های ترمیمی، لزوم بررسی این مباحث بیش از پیش به چشم می خورد. و البته پر واضح است که هدف ما صرفاً پرداختن به مباحث نظری نیست، بلکه هدف پرداختن به هست ها و باید های این مباحث در عرصه عمل و رویکردهای قانون آیین دادرسی کیفری است.
نکته دوم؛ به این دلیل که شیوه های ترمیمی قانون مذکور عمدتاً ناظر به رویکردهای پیش دادرسی می باشد و در حوزه اختیارات دادسرا و اولیاءِ آن از قبیل دادستان، بازپرس و دادیاران است؛ نگارنده از ذکر سایر رویکردها ازجمله تعویق صدور حکم(مواد ۴۰ -۴۵ ق.م.ا.)، عفو و تخفیف محکومان(مواد ۳۷ – ۴۰ ق.م.ا.) در مرحله دادرسی و تعلیق اجرای مجازات (مواد ۴۶ – ۵۶ ق.م.ا.)، جایگزین های حبس(مواد ۶۴ – ۸۷ ق.م.ا.)، نظام آزادی مشروط(مواد ۵۸ – ۶۴ ق.م.ا. ) و نیمه آزادی (مواد ۵۶ – ۵۸ ق.م.ا. )وغیره در مرحله پسا دادرسی بدین جهت که وارد در حوزه قانون مجازات اسلامی شده و پرداختن به آنها، سبب خارج شدن از موضوع پایان نامه می شود، پرهیز نموده است و تنها به رویکردهای پیش دادرسی موجود در قانون آیین دادرسی کیفری می پردازد.
نکته سوم؛ با توجه به اعتقاد نگارنده حاضر مبنی بر اینکه شیوه های ترمیمی شامل دو دسته رویکرد می باشد، نخست رویکردهای ترمیمی که ماهیت ذاتی آنها، ترمیمی است، همچون میانجیگری، نشست و محافل تعیین مجازات- فصل دوم خود را به این دسته،که در عمل مقنن تنها میانجیگری را پذیرفته است، اختصاص داده است. و دوم رویکردهایی برون سازمانی عدالت ترمیمی که در بستر نهادهای آیین دادرسی کیفری دارای جلوه های عدالت ترمیمی است، و برخی رویکردهای ترمیمی تام می باشد همچون تعلیق تعقیب، تعویق صدور حکم و برخی رویکردهای نیمه ترمیمی همچون قرار ترک تعقیب و بایگانی پرونده، فصل سوم خود را به دسته اخیر اختصاص داده است.
بخش نخست: عدالت ترمیمی و رویکردهای مرحله دادرسی
فصل نخست: مفاهیم عدالت ترمیمی ( الگوها و فلسفه )
مبحث نخست: الگوهای نظری عدالت ترمیمی
در این فصل ما در مبحث نخست به بررسی و بازپژوهی الگوهای کلیدی عدالت ترمیمی تعاریف و چالش های تعریف آن، اصول و اهداف عدالت ترمیمی می‌پردازیم و در مبحث دوم تاریخچه عدالت ترمیمی از ظهور آن تا شکل گیری جنبش مخالف با عدالت ترمیمی می‌پردازیم.
گفتار اول: مفاهیم عمومی
در این مبحث به مفاهیمی همچون تعریف عدالت ترمیمی می پردازیم و این مقوله را که آیا امکان تعریفی جامع از آن وجود دارد یا خیر بررسی کرده و اهداف کلیدی آن را در قالب دو دسته منفک از یکدیگر نخست اهداف فرایند و دوم اهداف نتایج بر می شماریم. در پایان نیز اصول عدالت ترمیمی و راهبردهای آن که منتج به برآیند ترمیمی می‌شود می پردازیم.
الف. تعریف عدالت ترمیمی
عدالت ترمیمی، رویکردی است که ریشه‌های شکل گیری آن به اجتماعات اولیه بشری و تلاش‌های مصلحانه ریش سفیدن این اجتماعات برای حل و فصل مصالحه آمیز آن باز می‌گردد. لیکن با وجود قدمت تاریخی آن تعریف عدالت ترمیمی همچنان دارای پیچیدگی‌های فراوانی می‌باشد. پیچیدگی از این جهت که عدالت ترمیمی همچون منشوری چند وجهی است که دارای عناصری همچون فرایند، نتایج و اصول است و توجه به هر کدام از این عناصر سبب دور شدن از عناصر دیگر شده و در نتیجه ارائه تعریفی جامع و کامل را دشوار می‌سازد. بنابر نظر برخی محققین این رشته، بهترین تعریف از عدالت ترمیمی می‌تواند به عنوان چتر مفهومی^[۴] در نظر گرفته شود که اصول مختلف در آن جای می‌گیرد و در پی آن، مفاهیم مختلف و زمینه‌های مشترک یکدیگر را باز می‌جویید.^[۵] در طیفی وسیع‌تر عدالت ترمیمی می‌تواند به عنوان یک استراتژی یا تنظیم استراتژی تلقی گردد که در پی حل و فصل اختلافات بین طرفین می‌باشد و کاربردهایی در عرصه جامعه، سازمان ها، مدارس و … دارد.
بنابراین عدالت ترمیمی می تواند به عنوان روحی صلح جو در زمینه اختلافات گوناگون- از اختلافات سیاسی و امنیتی تا اختلافات خانوادگی و حتی همسایگی- بدمد. روح عدالت ترمیمی از فرضیه‌های عملی و دانشگاهی و سیستم‌های قضایی سرچشمه می‌گیرد که هر یک از جنبش‌های اجتماعی و نظریه‌های دانشگاهی به صورت یک مجموعه^[۶] در شکل گیری مفهوم عدالت ترمیمی تاثیرگذار بوده است.^[۷]
با وجود آن که اصطلاح عدالت ترمیمی، اصطلاحی است که به صورتی معمول و رایج، مفهومی کلاسیک و سنتی است لیکن تا اواخر دهه ۱۹۹۰ که اشخاصی همچون مارتین رایت (۱۹۹۰)، ایگلاش (۱۹۹۷)، زهر (۱۹۸۵، ۱۹۹۰)، وان نس و استرانگ (۱۹۹۷) و غیره در پی تعاریف عملی آن برآمدند، همچنان به عنوان واکنشی در برابر بزهکاری در جهان شناخته می‌شد.
در سال ۱۹۹۵، تونی مارشال کامل‌ترین تعریف از عدالت ترمیمی را تا آن زمان ارائه داد و بیان نمود که،« عدالت ترمیمی فرآیندی است که به وسیله آن همه طرفین که سهمی در جرم خاص دارند گرد هم می‌آیند تا با کمک یکدیگر درخصوص عواقب بعدی جرم و مسائل ناشی از آن در آینده اتخاذ تصمیم نمایند».^[۸] این تعریف اگرچه تعریفی به نسبت کامل بود لیکن پس از انتشار آن مورد انتقاد حقوقدانان و جرم شناسان قرار گرفت که در ادامه به بخشی از این انتقادات خواهیم پرداخت^[۹].
در تعریف دیگری که هوارد زهر در کتاب کوچک عدالت ترمیمی ارائه داده و در واقع برگرفته از تعریف تونی مارشال است، بیان میکند که «عدالت ترمیمی فرآیندی است برای درگیر نمودن- تا آنجا که امکان پذیر است- کسانی که دارای سهمی در یک جرم خاص هستند تا به طریق جمعی نسبت به تعیین و توجه به صدمات و زیان‌ها، نیازها و تعهدات جهت التیام و بهبود بخشیدن و راست گرانیدن امور به اندازه‌ای که امکان‌پذیر است اقدام نمایند».^[۱۰]
به نظر برخی مفسرین تعریف تونی مارشال از عدالت ترمیمی با این انتقاد مواجه است که بیش از اندازه بر روی فرآیندگرایی متمرکز شده و با تاکیدی که بر روی فرآیندهایی همچون «با همدیگر آمدن»^[۱۱] و «حل و فصل جمعی»^[۱۲] دارد، درباره اهداف این فرایند یا ارزش‌هایی که ممکن است برای فهم عدالت ترمیمی مفید باشد صحبتی نکرده است.^[۱۳]

 

• نقدی بر تعاریف عدالت ترمیمی

 

تعاریف مذکور دارای نقاط ضعف و کاستی‌های فراوان است و برای آنکه بتوان به تعریفی کامل و جامع از عدالت ترمیمی دست یابیم، ناچار به نقد این کاستی‌ها و در نتیجه ارائه یک ساختار منسجم از آن می‌باشیم.

 

• تعریف‌های وارده بر عدالت ترمیمی راه ورود سایر رویکردهای جایگزین حل و فصل دعوا (که در اصطلاح فلسفی مانعهء الاغیار نامیده می شود) نمی‌باشد؛ توضیح آنکه عدالت ترمیمی خود جزئی از رویکردهای جایگزین حل و فصل اختلاف^[۱۴]می‌باشد و این رویکردها دربرگیرنده برنامه‌های وسیعی تحت همین عنوان به منظور اجتناب از شیوه‌های رسمی حل اختلافات می‌باشد.^[۱۵]بنابراین تعاریف عدالت ترمیمی مذکور قادر به مشخص نمودن چارچوب‌های خود نمی‌باشد.

 

• این تعریف محدود به عرصه عدالت کیفری است و این حقیقت را که فرآیندها و ارزش‌های عدالت ترمیمی می‌تواند در سایر عرصه‌ها و زمینه‌های مدنی، اداری، اجتماعی و غیره نیز نقش داشته باشد را انکار می‌کند. این عرصه ها در مدارس و موضوعات مرتبط با حفاظت و نگهداری کودکان، موضوعات امنیتی و حل اختلافات خانوادگی و همسایگی پرکاربرد بوده و هست، و این درحالی است که هیچ کدام از این حوزه‌ها تحت حوزه کیفری مذکور در تعریف فوق نمی‌شود.

 

• توصیف عدالت ترمیمی به عنوان نوعی خاص از فرایند، اگر چه می‌تواند بر انواع مدل‌ها و قالب‌های ترمیمی همچون میانجیگری، نشست ها و غیره اطلاق شود لیکن دربرگیرنده نتایج عدالت ترمیمی نیست. زیرا نیاز به محاسبه برنامه های ترمیمی به همان اندازه که فرایند آن مهم است، دارای اهمیت می باشد.

 

در وصف اهمیت این موضوع دو دلیل قابل ذکر است:
نخست آنکه فرآیندهای عدالت ترمیمی اغلب نتایج گفتگوهایی است که تنها جنبه نمادین یا حتی ترمیمی ندارد اما ممکن است منجر به تحمیل یک تعهد اضافی برای بزهکاران همچون کار در موسسات خدمات عمومی، ارائه خدمات به بزهدیده و غیره شود^[۱۶] لیکن همین تعهدات اضافه، خود در مقابل سنگینی برخی از مجازات‌ها در سیستم عدالت کیفری بسیار ناچیز به حساب می‌آید^[۱۷].
دوم آنکه؛ عدم رجوع به نتایج در تعریف مذکور از نظر منتقدان مساله‌ای دشوار و غیرقابل قبول است،^[۱۸] زیرا پرونده‌هایی وجود دارد که فرآیندهای عدالت ترمیمی نمی‌تواند برای آنها مناسب و کافی باشد. به همین دلیل برخی در پی سازگاری و انطباق رویکردهای ترمیمی با سیستم عدالت کیفری (تا آنجا که ممکن است)، می باشد و در پی نتایج مطمئن‌تری می‌گردند و تلاش می‌کنند تا این رویکردها با اهداف و ارزش‌های عدالت ترمیمی سازگار شود^[۱۹]. این رویکرد می‌تواند منجر به گسترش شبکه رسیدگی کیفری، و در نتیجه شکل گیری دو نظام مختلف رسیدگی را به وجود بیاورد.

 

• نظرات محققین عدالت ترمیمی در خصوص هویت طرفین دعوا که سهمی در جرم خاص دارند ممکن است متفاوت باشد. این که سهامداران چه کسانی هستند، نزاعی درون ساختاری در عدالت ترمیمی است. از یک سو جریانات مدنی، تنها اشخاصی را که به صورت مستقیم تحت تاثیر جرم قرار گرفته‌اند را –بزهکار و بزهدیده- به عنوان سهامداران^[۲۰]محسوب می‌کنند^[۲۱]. و برخی دیگر از جریان‌های مدنی و اجتماعی این اصطلاح را به کسانی که کمتر تحت تاثیر قرار گرفته‌اند مثل خانواده، دوستان بزهکار و بزهدیده تسری می‌دهند و حتی برخی دیگر آن را فراتر برده و همه کسانی را که به نوعی با جرم مرتبط هستند را در نظر می‌گیرد.^[۲۲]که به نظر می رسد در این میان به منظور حل و فصل این اختلاف می بایست به مبنای عدالت ترمیمی که مشارکت حداکثری در تصمیم گیری های قضایی است، مراجعه نمود و با استناد به این اصل مهم، تمام کسانی را که در حوزه جامعه محلی افراد قرار می گیرند، در تصمیم گیری دخالت نمود.

 

• این تعریف تنها در خصوص سهامداران مسکوت نیست بلکه در خصوص سطح و نوع مشارکت در عدالت ترمیمی و این که به چه میزان باید باشد نیز مسکوت است.

 

• و سرانجام آنکه تعریف تونی مارشال در خصوص اهداف این فرایند نیز ساکت است. آیا این فرایند خود نقطه پایان تلقی می شود یا خیر و اینکه بدون ملاحظه هرگونه نتیجه‌ای آیا طرفداران عدالت ترمیمی باید از آن دفاع کنند و یا آنکه نه، عدالت ترمیمی توانایی دست یافتن به اهداف دیگر را دارد؟ تماماً پرسش هایی است که در این تعریف بی پاسخ مانده است و برخی تنها به یک راهنمای کلی بسنده نموده اند و معتقدند عدالت ترمیمی دارای منافع ذاتی است.

 

• چارچوب تحلیلی و تعریف جامع از عدالت ترمیمی

 

دست یافتن به یک چارچوب از تعریف عدالت ترمیمی کاری دشوار است به ویژه زمانی که می‌بایست تعریف عدالت ترمیمی را از رویکردهای بزهدیده محور و رویکردهای غیررسمی جایگزین دعوا جدا نمود به همین دلیل نگارنده چارچوبی تحلیلی از عدالت ترمیمی را که جیمز دیگنن ترسیم می کند، بیان و سپس تلاش می نماید به یک تعریف نسبتاً جامع از عدالت ترمیمی دست یابد.^[۲۳]

 

• مدل‌های عدالت ترمیمی

۶-۱-۶- فعل مرکب در مرزباننامه
فعل مرکب فعلی است که قبل از فعل یک یا چند تکواژ مستقل (اسم یا صفت) میآید و با آن ترکیب میشود و تغییری نمیپذیرد و صرف نمیشود. قسمت فعلی را که صرف میشود «همکرد» مینامند و از مجموع آنها معنی واحدی برمیآید. باطنی در مورد این گونه افعال چنین میفرماید:
«یکی از خصوصیات زبان فارسی داشتن فعلهای متعدد ترکیبی است که معمولاً از یک اسم یا صفت یا عنصر دیگری ساخته میشوند. زبان فارسی از این وسیله فراوان استفاده میکند به طوریکه برای ساختن فعل تازه، به ندرت از صرف مستقیم کلمه استفاده میکند، بلکه عموماً وسیلهی ترکیب را به کار میبرد. مثلاً گفته میشود «سرخ کردن» نه «سرخیدن» افعال ترکیبی فارسی از نظر معنی یک واحد هستند ولی از نظر ساختمان دستوری دو جزء هستند و دارای دو نوع رفتار متفاوت میباشند. مثلاً «فریفتن» از نظر معنی معادل است؛ «فریب دادن» ولی «فریب دادن» از نظر دستوری قابل تجزیه به دو جزء است.» (باطنی، ۱۳۸۵: ۷۸-۷۹)

بسیاری از افعال به کار رفته در مرزباننامه مرکب (استوار و نااستوار) میباشد که حدود ۲۳% از افعال را شامل میشود.
و از این نمونهاند:
و از قبیل رسایل مجموعی از مکاتبات منتخب بدیعی که به بدایع و روایع کلمات و نکات مشحون است لطف از متانت در آویخته و جزالت با سلاست آمیخته و آن را عتبهی کتبه نام کرده. (۴/۱۰)
ازو التماس کردند که چون رفتن تو از این جا محقق شد، کتابی بساز مشتمل بر لطایف حکمت و فواید فطنت. (۱/۴۱)
شاه در جواب او مترددوار توقفی کرد. (۹/۴۱)
فرشیدورد افعال پیشوندی و پیشوندی مرکب را جزء افعال مرکب میداند و فعل مرکب را به دو دسته تقسیم میکند که منظورشان چنین است:
۶-۱-۶-۱- فعل مرکب استوار
فعل مرکب استوار فعلی است که بین اجزایش چنان استحکامی حاکم است که هیچ تکواژی در بین آن ها قرار نمیگیرد. فرشیدورد در این مورد چنین میفرماید: «مراد از فعل مرکب استوار آن است که از دو جزء یا بیشتر تشکیل شده باشد که فعلیار (جزء غیر فعلی) آن گسترش پذیر نباشد؛ مانند برگشتن و پاشدن که «پا» را که اسم است نمیتوان مثل اسمهای دیگر گسترش داد؛ مثلاً آن را نمیتوان جمع بست و گفت «پاها شد» یا بر آن صفت آورد و گفت «پای بلندی شد.» (فرشیدورد، ۱۳۸۲: ۴۶۰ )
مانند:
وَهنی به قواعد اخوت راه نیابد. (۸/۴۰)
آواز فریاد او در ایوان ضحّاک افتاد، بشنید و از آن حال پرسید. واقعه چنانکه بود انها کردند. (۲/۵۱)
ای غلام، اگر این بار دیگر سفر دریا برآوری و باز آیی، تو را از مال خویش آزاد کنم. (۳/۱۰۵)
غلام پای در رکاب آورد و همعنان اقبال میراند تا به قصری رسید که شرح تماثیل و تصاویر آن در زبان قلم نگنجد و اگر مانی به نگار خانه او رسد، از رشگ انگشت را قلم کند. (۱/۱۰۹)
پس اولیتر آنکه در تعهد این مهمان چیزی از آن صرف کنی. (۷/۶۱)
خبایای اسرار از اقطار و زوایای گیتی کشف میکردند. (۴/۱۴۰)
یادآوری: دکتر کامیار فقط این گونه افعال را مرکب میداند. برای اطلاع بیشتر به صفحات ۶۰ و ۶۱ دستور زبان فارسی (۱) رجوع شود.
۶-۱-۶-۲- فعل مرکب نا استوار
فعل مرکب نااستوار آن است که استحکامی بین اجزایش حاکم نیست و فعلیارش گسترش پذیر میباشد در این باب فرشیدورد چنین مینویسد: «گروه فعلی شبه مرکب و فعل مرکب نااستوار آن است که جزء غیر فعلی آن گسترش پذیر است؛ مانند: فریب خوردن که «فریب» را که اسم است میتوان گسترش داد و گفت: «فریبی خورد» یا «فریب سختی خورد» و یا مثل سفید کردن که میتوان «سفید» را گسترش داد و گفت: «دیوار را سفیدتر کرد» که در اینجا «فریب خوردن» فعل مرکب نااستوار و «سفید کردن» گروه فعلی شبه مرکب است.» (فرشیدورد، ۴۶:۱۳۸۲)
و از این نمونه:
چون تعریض و تلویح سود نمیدارد و آنچه حقیقت حال است، صریح میباید گفت. (۵/۱۵۵)
شاه در جواب او مترددوار توقفی کرد. (۹/۴۱)
حمد و ثنایی که روایح ذکر آن چون ثنایای صبح بر نکهت دهان گل خنده زند. (۲/۳)
وقتی دزد عزم کرد که کمند بر کنگرهی کوشک خسرو اندازد. (۴/۲۹۰)
زهر فوات این را به تریاک بقای او مداومت کنم. (۲/۵۲)
چون ساعتی بگذشت، گرمی در مار اثر کرد. (۲/۱۰۳)
یادآوری: کامیار این گونه افعال را که گسترش پذیرند، ساده میداند و برای فعلیار آنها نقش نحوی در نظر میگیرد و با این حساب بیشتر افعال مرکب را باید ساده دانست. خانلری در انتقاد از این گونه افکار چنین مینویسد:
«بعضی از محققان میان اجزاء فعل مرکب رابطه نحوی جستجو کردهاند، از آن جمله گمان بردهاند در فعل مرکبی که از یک اسم با یک همکرد حاصل شده باشد اسم نسبت به فعل حالت مفعولی دارد. مثلاً در فعل مرکب حساب کردن میتوان پرسید: چه کرد؟ حساب. این استدلال درست نیست. زیرا که اولاً هر فعل سادهای نیز در جواب این پرسش قرار میگیرد. یعنی در جواب چه کرد؟ میتوان گفت: نشست یا خندید. ثانیاً چون همکرد چنانکه مکرر گفتهایم معنی اصلی خود را در ترکیب از دست میدهد، چنین سؤالی در بیشتر موارد هیچ درست نیست و پیش نمیآید. در مورد ترکیب صفت با همکرد نیز چنین رابطهای نمیتوان قائل شد، یعنی در فعل مرکب سفید کردن کلمهی سفید نه مفعول و نه متمم فعل کردن است. بنابراین یگانه راه توجیه رابطه اجزای فعل مرکب همان است که بگوییم همکرد در حکم جزء صرفی است با این تفاوت که غالباً متضمن یک نکته و مورد استعمال خاص نیز هست.» (ناتل خانلری، ۱۳۸۲: ۶۶)
۶-۱-۶-۳- جدا شدن اجزای فعل مرکب در مرزباننامه
در مرزباننامه گاهی اجزای فعل مرکب از هم جدا شدهاند که این گروه از افعال در حدود ۵۰% میباشند.
گربه را که چون چنگ از لاغری در پسِ زانو نشسته بود، رگِ جان به رقص طرب آمد و نایِ حلقی که دم از نالهای بینوائی زدی، به نوید آن نوالها خوش گردانید. (۳/۳۸۴)
چون شروین در گذشت، بیعتِ ملک بر پسر مهترین کردند و دیگر برادران کمرِ انقیادِ او بستند. (۵/۳۹)
ملک زاده آغاز سخن کرد. (۶/۴۶)
تنذیر کردن:بیم کردن و ترساندن و تحذیر کردن: ترساندن و بر حذر داشتن
تنذیر و تحذیر است که ساکنان اعالیِ معالی را میکنند. (۴/۷۲۶)
یادآوری: در مرزباننامه گاهی اجزای فعل مرکب در جملهی دیگر قرار دارد.
۶-۱-۶-۴- فعلیار نیمه کلمه در مرزباننامه
منظور از فعلیار نیم کلمهای عنصری است نامستقل که به تنهایی کاربرد ندارد و باید با واژهی دیگر ترکیب شود تا بتواند در زنجیرهی سخن قرار گیرد. فرشیدورد در این باب چنین
مینویسد: «گاهی فعلیار نیمه کلمه است. نیمه کلمه عنصری است لغوی و غیر دستوری و نامستقل که ضمیمه نیست. ولی با کلمات دیگر ترکیب میشود و کلمهی مرکب میسازد.» (فرشید ورد، ۱۳۸۳: ۴۷۴)
این افسانه از بهر آن گفتم تا مراد خلاب این مخافت و مخلب این آفت نگذاری و بیش از این توبیخ و سرزنش رواندادی. (۹/۲۹۸)
صیاد فراز آمد. (۵/۱۲۷)
و نباید از نصیحت اباکند و از ناصحان نفور شود. (۳/۴۸)
مرا از گردن کشان ملوک و خسروان تاجدار دوستان بسیارند که در مضایق حاجات و مصارح آفت در انتعاش و ارتیاش حال تو تقصیر رواندارد. (۳/۱۲۹)
اگر امروز آن اومید به وفا رساند و حقّ بندگی او از ذمّت کرم خویش موفّی گرداند، سنّت کرام اسلاف را احیا فرموده باشد. (۸/۳۲۱)
باید که سمعت از بد شنیدن اباکند که مساوی خلق اگر چه در حال اثر ننمای، به روزگار مؤثّر آید. (۳/۳۷۵)
۶-۱-۶-۵- همراه شدن فعلیار افعال مرکب با «ت» عربی در مرزباننامه
پایان بعضی از فعلیار افعال مرکب در مرزباننامه «ت» قرار دارد. این فعلیارها وقتی وارد زبان فارسی میشوند «ت» پایانی آنها یا حذف میگردد یا به «ﻫـ» بدل میشود از جمله مشاهدۃ که وقتی وارد زبان فارسی میگردد «ۃ» آن به«ه» بدل میشود و یا زیادۃ که با ورود به زبان فارسی«ۃ» آن به«ه» بدل میشود و سپس حذف میگردد که در مرزباننامه غیر از این است.
۶-۱-۶-۵-۱- رفتن فعلیار به باب مفاعله در مرزباننامه
این گروه از افعال فعلیار آن به باب مفاعله رفته و وقتی وارد زبان فارسی شدهاند: «ه» آنها به «ت» کشیده بدل شده است. از این نمونه، بدون موارد تکراری ۱۰ مورد یافته شد.
مشاهدت کردن و اشارت کردن: هرچه از تقلب احوال اهل روزگار و افاضل و اماثل وزرا و امرا و ملوک و صدور شنیدست و مشاهدت کرده، به هر یک اشارتی لطف آمیز کند. (۳/۱۵)
اشارت رفتن: پیغامی چند بر زبان من فرستاده، اگر اشارت رود، ادا کنم. (۷/۲۵۲)
اجازت دادن: دینی اجازت داد. دیو هر چه شنیده بود، بازگفت. (۷/۲۵۲)
اشارت فرمودن: اشارت فرمای تا آنچه در تحت استطاعت و در طی امکان آید، به جای آرم. (۳/۴۱۰)
اجازت فرمودن: اگر اجازت فرماید، به سمع شریف رسانم. (۵/۴۸۴)
مؤاخذت کشیدن: برو این رقم مؤاخذت کشیدن و قلم این قضا راندن لایق نیست. (۱/۶۲۷)
در مشاهدت آمدن: از آینهی منظرش همه محاسنِ مخبر در مشاهدت آمد. (۳/۶۹۵)

مقایسه
برای بررسی ویژگی­های پروتکل AMPRS و نمایشی واضح از پروتکل، برای حالت­های مختلف شبیه­سازی شده است. همان‏طور که در قبل توضیح داده شد پروتکل بر اساس پارامتر قابلیت اطمینان مورد انتظار (R_D) تصمیم ­گیری­های خود را انجام می­دهد؛ لذا در اینجا پروتکل برای مقادیر مختلف از قابلیت اطمینان مورد انتظار و نرخ­های متفاوت از خطا شبیه­سازی شده است. قابلیت اطمینان مورد انتظار از ۸۰ درصد تا ۱۰۰ درصد یک واحد یک واحد تغییر داده می­ شود. به ازای هر واحد تغییر برای نرخ­های خطای بین ۳۰ تا ۷۰ درصد که به لینک­ها اعمال می­ شود شبیه­سازی می­کنیم. نتایج کلی به صورت نمودار­های سه بعدی نمایش داده می­ شود. این نمودارها حاکی از تطبیق پذیری بسیار بالای AMPRS با شرایط شبکه می­باشد و تصمیم ­گیری­های مناسب بر طبق شرایط را نشان می­دهد. همچنین پروتکل AMPRSرا برای حالاتی که R_D=0.80 ،R_D=0.90 و R_D=0.99 می­باشد با حالاتی که پروتکل LOMDD از دو و سه مسیر ثابت استفاده می­ شود مقایسه شده است.

همان‏طور که در بخش قبل گفته شد شبیه­سازی در حالت­هایی که نرخ خطا از ۳۰ درصد تا ۷۰ درصد تغییر می­ کند و در هر مرتبه یک واحد افزایش پیدا می­ کند به انجام می­گیرد؛ لذا به ازای هر مقدار R_D برای ۴۰ مقدار مختلف از نرخ خطاها در بازه­ ۳۰ درصد تا ۷۰ درصد مورد شبیه­سازی قرار می­گیرد. همچنین برای حالت تعداد مسیرهای پویا برای ۲ و ۳ مسیر در پروتکل LOMDD این کار انجام می­ شود.
محاسبه قابلیت اطمینان
برای محاسبه قابلیت اطمینان، در هر بار شبیه سازی به ازای هر مقداری که برای نرخ خطا تنظیم می­ شود، نسبت تعداد بسته­های از نوع داده که توسط چاهک از منابع دریافت می­ شود به تعداد بسته­های داده که از همه منابع ارسال می­ شود را بدست می­آوریم. برای حالاتی که در بخش ۶-۳-۴ گفته شد مقایسه می­کنیم. نحوه محاسبه قابلیت اطمینان در معادله ۶-۹ نشان داده شده است.
(۶-۹)
که recv_i تعداد بسته­های دریافتی از گره iام و send_j تعداد بسته­های ارسالی از گره jام می­باشد.
محاسبه میانگین تعداد مسیرهای استفاده شده
در بسته­های داده که ارسال می­شوند فیلدی به نام تعداد مسیر (Cp) ایجاد شده است که تعیین می­ کند بسته جاری در منبع بر روی چند مسیر ارسال شده است و در واقع بیان کننده تعداد مسیر استفاده شده در هر لحظه توسط منبع مورد نظر می­باشد. برای محاسبه میانگین تعداد مسیر استفاده شده در شبکه، به ازای تمام بسته­های دریافتی، نسبت مجموع مقدار فیلد Cp در همه بسته­های دریافتی به تعداد بسته­های دریافتی را محاسبه می­کنیم و حاصل را به عنوان میانگین تعداد مسیرهای استفاده شده در نظر می­گیریم. نحوه محاسبه میانگین تعداد مسیرهای استفاده شده در معادله ۶-۱۰ نشان داده شده است.
(۶-۱۰)
محاسبه سربار
دو نوع سربار داریم :
سربار ناشی از مسیریابی و بررسی وضعیت مسیرها (O_routing)
سربار ناشی از ارسال بسته­ها بر روی چند مسیر (O_transmission)
تغییرات در نرخ خطا و تعداد مسیرها باعث کم و زیاد شدن سربار بسته­ها می­ شود. برای محاسبه سربار ناشی از ارسال بسته­ها ابتدا مجموع تعداد گام­هایی که بسته­ها طی کرده ­اند تا به چاهک برسند را محاسبه می­کنیم(PH_R) . توجه کنید بسته­هایی که چندین نسخه از آن‏ها دریافت می­ شود تنها یک بار در اینجا محاسبه می­شوند. همچنین مجموع تعداد دفعاتی که همه بسته­های داده در همه گره­ها روی کانال ارسال می­شوند نیز محاسبه می­ شود (P_C). واضح است یک بسته در یک لینک خاص ممکن است چندین بار بر روی کانال ارسال شود. نسبت این دو مقدار(PH_R/P_C) را از ۱ کم می­کنیم و به عنوان درصد سربار شبکه در نظر گرفته می­ شود. نحوه محاسبه سربار در معادله ۶-۱۱ و ۶-۱۲ نشان داده شده است.
(۶-۱۱)
(۶-۱۲)
در معادله بالا CH_i نشان دهنده تعداد گام­های طی شده در بسته­های دریافتی توسط چاهک می­باشد. k نشان دهنده تعداد بسته­های دریافتی بدون تکرار در چاهک­ می­باشد. PC_j برابر تعداد بسته­های نوع داده که هر گره روی کانال ارسال کرده است. n برابر تعداد گره­های شبکه می­باشد. توجه کنید یک بسته ممکن است توسط یک گره چندین بار بر روی کانال ارسال شود.
محاسبه انرژی مصرف شده
در پایان هر شبیه­سازی به ازای هر گره انرژی باقیمانده هر گره از انرژی اولیه آن کم می­ شود میانگین این مقدارها به عنوان انرژی مصرف شده برای هر شبیه­سازی در نظر گرفته می­ شود. نحوه محاسبه انرژی مصرف شده در معادله ۶-۱۳ نشان داده شده است.
(۶-۱۳)
E برابر مقدار میانگین انرژی مصرف شده در شبکه می­باشد. EL_i برابر مقدار انرژی اولیه گره iام و ER_i­ برابر مقدار انرژی باقیمانده گره iام می­باشد. n بیانگر تعداد گره­های شبکه می­باشد.
نتایج شبیه­سازی
در این قسمت نتایج شبیه­سازی برای هر یک از سناریوهای مطرح شده در قسمت قبل آورده شده و نمودار مربوط به نتایج بدست آمده، نشان داده شده است.
قابلیت اطمینان
نمودارهای مربوط به قابلیت اطمینان در شکل ۶-۵ و ۶-۶ نشان داده شده است. نتایج حاکی از این است که پروتکل AMPRS همواره سعی می­ کند قابلیت اطمینان را در محدوده قابلیت اطمینان مورد انتظار نگه دارد. نتایج حاکی از تطبیق پذیری بسیار بالای AMPRS با شرایط شبکه می­باشد شکل ۶-۶ این موضوع را نشان می­دهد. در شکل ۶-۶ مشهود است که قابلیت اطمینان همواره در محدوده قابلیت اطمینان مورد انتظار شبکه نگه داشته می­ شود و با افزایش نرخ خطا تغییرات لازم انجام می­ شود.
در شکل ۶-۵ مشاهده می­ شود با افزایش درصد خطای شبکه و قابلیت اطمینان مورد انتظار، AMPRS قابلیت اطمینان را در محدوده مورد نظر نگه می­دارد. در این شکل مشاهده می­ شود که استفاده از تعداد مسیرهای ثابت در بیشتر مواقع کارا نمی ­باشد. در نمودار­های مربوط به استفاده از تعداد مسیرهای ثابت، با افزایش نرخ خطا مشاهده می­ شود که قابلیت اطمینان به تدریج کاهش پیدا می­ کند. کاهش قابلیت اطمینان سبب می­ شود که قابلیت اطمینان مورد انتظار شبکه ارضا نشود. همچنین در زمان‌هایی که نرخ خطا پایین است مشاهده می­ شود که استفاده از مسیرهای ثابت قابلیت اطمینان بسیار بالاتری نسبت به قابلیت اطمینان مورد انتظار را برآورده می­ کند؛ این مقدار غیر ضروری است. در بخش‌های بعدی خواهیم دید که استفاده از مسیرهای ثابت سربار زیادی بی­جهت به شبکه اعمال می­ شود.
به طور مثال اگر عملکرد پروتکل AMPRS برای حالتی که قابلیت اطمینان مورد انتظار ۹۰ درصد (AMPRS(R=0.90)) باشد در نظر بگیریم، با توجه به شکل ۶-۵ برای نرخ خطای بین ۳۰ تا ۳۸ درصد قابلیت اطمینان بدست آمده بیشتر از قابلیت اطمینان مورد انتظار (یعنی ۹۰ درصد) می­باشد. این امر بدین دلیل است که حداقل قابلیت اطمینان بدست آمده نمی­تواند از این مقدار کمتر شود. برای نرخ خطاهای بزرگ‌تر از ۳۰ درصد برای این حالت، قابلیت اطمینان همواره حول وحوش ۹۰ درصد نگه داشته می­ شود. اگر حالت (AMPRS(R=0.90)) با حالتی که از ۲ مسیر ثابت (LOMDD(2-Path)) استفاده­ شده است مقایسه شود، مشاهده می­ شود که در LOMDD با دو مسیر ثابت قابلیت اطمینان بدست آمده برای نرخ­های خطای کمتر از ۶۲ درصد، خیلی بیشتر از مقدار قابلیت اطمینان مورد انتظار است. همچنین برای نرخ­های بالاتر از ۶۲ درصد نیز نمی­تواند قابلیت اطمینان مورد انتظار را ارضا کند.
با توجه به نتایج بدست آمده می­توان گفت که پروتکل AMPRS یک انتخاب مناسب برای ارضای قابلیت اطمینان مورد انتظار در شبکه ­های حسگر بی­سیم می­باشد.
شکل ‏۶‑۵ : مقایسه قابلیت اطمینان AMPRS در حالت­های مختلف با LOMDD در حالت استاتیک
شکل ‏۶‑۶ : تطبیق پذیری قابلیت اطمینان در AMPRS با تغییرات قابلیت اطمینان مورد انتظار و نرخ خطا
شکل ‏۶‑۷ : تطبیق پذیری تعداد مسیر انتخاب شده در AMPRS با تغییرات قابلیت اطمینان مورد انتظار و نرخ خطا

شکل ‏۶‑۸ : مقایسه تعداد مسیرهای استفاده شده در AMPRS با LOMDD
تعداد میانگین مسیرها
نمودارهای مربوط به تعداد مسیرهای استفاده شده در شکل ۶-۷ و ۶-۸ نشان داده شده است. نتایج حاکی از این است که پروتکل AMPRS همواره حداقل تعداد مسیر را با توجه به محدودیت­های خواسته شده و شرایط شبکه برای ارسال داده ­ها توسط منابع در نظر می­گیرد. در نمودار سه بعدی شکل ۶-۷ تطبیق پذیری بسیار بالای AMPRS با شرایط شبکه کاملاً مشهود است. در این شکل مشاهده می­ شود که برای نرخ‌های پایین خطا تنها یک مسیر تنظیم می­ شود و نیازی به استفاده از مسیرهای بیشتر نیست. با افزایش تعداد نرخ خطا و افزایش قابلیت اطمینان مورد انتظار نیاز به استفاده از مسیرهای بیشتری می­باشد. AMPRS همواره سعی می­ کند تعداد مسیر بهینه را برای منابع انتخاب کند.
به طور مثال در شکل ۶-۸ اگر عملکرد پروتکل AMPRS را برای حالتی که قابلیت اطمینان مورد انتظار ۹۹ درصد (AMPRS(R=0.99)) می­باشد را با حالتی که از ۳ مسیر ثابت(LOMDD(3-Path)) برای ارسال داده ­ها استفاده شده است مقایسه شود. در پروتکل AMPRS برای نرخ خطای کمتر از ۵۸ درصد از تعداد مسیر کمتری استفاده می­ شود و نیازی به استفاده از مسیرهای بیشتر نیست. این در حالی است که با توجه به نمودارهای شکل ۶-۵ مشاهده می­ شود که AMPRS برای همین حالت (AMPRS(R=0.99)) قابلیت اطمینان مورد انتظار را نیز برآورده می­ کند؛ لذا نیازی به استفاده از مسیرهای بیشتر نیست. همچنین قابل مشاهده با افزایش نرخ خطا تعداد مسیر­های استفاده شده، از حالتی که از ۳ مسیر ثابت استفاده می­ شود بیشتر است که این بدین دلیل است که برای ارضای قابلیت اطمینان نیاز به مسیرهای بیشتری است. در شکل ۶-۵ قابل مشاهده است که برای حالتی که قابلیت اطمینان ۹۹ درصد باشد برای نرخ خطای بیشتر از ۵۸ درصد APMRS قابلیت اطمینان را در محدوده قابلیت اطمینان مورد انتظار نگه می­دارد در حالی که قابلیت اطمینان LOMDD با ۳ مسیر ثابت به شدت افت می­ کند.
با توجه به نتایج بدست آمده می­توان گفت که پروتکل AMPRS یک انتخاب مناسب برای تعیین تعداد مسیرهای لازم جهت ارضای محدودیت­ها در شبکه ­های حسگر بی­سیم می­باشد.
سربار شبکه
نمودارهای مربوط به سربار شبکه در شکل­های ۶-۹ و ۶-۱۰ نشان داده شده است. نتایج حاکی از این است که پروتکل AMPRS حداقل سربار ممکن را به شبکه اعمال می­ کند و از اعمال سربار اضافی جلوگیری می­ کند. در نمودار سه بعدی شکل ۶-۹ کاملاً مشهود است که AMPRS سربار شبکه را مطابق شرایط شبکه تنظیم می­ کند و از اعمال سربار اضافی به شبکه جلوگیری می­ کند. در شکل ۶-۹ برای نرخ خطاهای پایین و قابلیت اطمینان مورد انتظار پایین حداقل سربار ممکن به شبکه تحمیل می­ شود که ناشی از خطاهایی است که در لایه MAC به بسته­ها اعمال می­ شود. با افزایش نرخ خطا و قابلیت اطمینان مورد انتظار مشاهده می­ شود که سربار شبکه نیز تغییر می­ کند. در AMPRS همواره سعی می­ شود که کمترین سربار ممکن به شبکه اعمال شود.
اگر عملکرد پروتکل AMPRS را برای حالات مختلفی که در شکل ۶-۹ نشان داده شده است با حالتی که از ۳ مسیر ثابت (LOMDD(3-Path)) برای ارسال داده ­ها استفاده شده است مقایسه کنیم قابل مشاهده است که این حالت همواره سربار زیادی را به شبکه تحمیل می­ کند که در بیشتر مواقع این سربار اضافی می­باشد. تنها در مواردی که نرخ خطا خیلی بالا و قابلیت اطمینان مورد انتظار نیز خیلی بالا باشد سربار ناشی از پروتکل AMPRS به اندازه سربار LOMDD با ۳ مسیر ایستا(LOMDD(3-Path) می­ شود.
به طور مثال در شکل ۶-۹ اگر عملکرد پروتکل AMPRS را برای حالتی که قابلیت اطمینان مورد انتظار ۹۰ درصد (AMPRS(R=0.90)) باشد، با حالتی که از ۳ مسیر ثابت (LOMDD(3-Path)) برای ارسال داده ­ها استفاده شده است، مقایسه شود. AMPRS همواره نسبت به LOMDD با ۳ مسیر ثابت سربار کمتری را به شبکه تحمیل می­ کند. تنها در مقادیر بالا از نرخ خطا میزان سربارها یکسان است. با تطبیق این حالت یا شکل ۵-۶ مشاهده می­کنیم که AMPRS با حداقل سربار ممکن قابلیت اطمینان مورد انتظار را بر آورده می­ کند در حالی که استفاده از مسیرهای ثابت اگرچه قابلیت اطمینان را بر آورده می­ کند ولی سربار زیادی را بی­جهت به شبکه تحمیل می­ کند.
با توجه به نتایج بدست آمده می­توان گفت که پروتکل AMPRS یک انتخاب مناسب برای ارضای قابلیت تنظیم سربار وارد شده در شبکه ­های حسگر بی­سیم می­باشد که باعث کاهش مصرف انرژی و افزایش طول عمر شبکه می­ شود.
انرژی مصرف شده
نمودارهای مربوط به انرژی مصرف­شده در شکل ۶-۱۱ و ۶-۱۲ نشان داده شده است. نتایج حاکی از این است که پروتکل AMPRS انرژی مصرف شده در شبکه را با توجه به محدودیت­های خواسته شده مینیمم می­ کند و از مصرف انرژی بی جهت در شبکه جلوگیری می­ کند.
به طور مثال اگر عملکرد پروتکل AMPRS برای حالتی که قابلیت اطمینان مورد انتظار ۹۰ درصد ­باشد را با حالتی که از ۳ مسیر ثابت (LOMDD(3-Path)) برای ارسال داده ­ها استفاده شده است مقایسه شود قابل مشاهده است که انرژی مصرف شده در AMPRS(R=0.90) همواره انرژی کمتری را مصرف می­­کند. در شکل قابل مشاهده است که در بقیه حالات نیز این چنین است.
شکل ‏۶‑۹: مقایسه سربار ناشی از مسیرها در AMPRS
شکل ‏۶‑۱۰ : سربار اعمال شده به شبکه در AMPRS با تغییرات قابلیت اطمینان مورد انتظار و نرخ خطا
شکل ‏۶‑۱۱ : انرژی مصرف شده در AMPRS با تغییرات قابلیت اطمینان مورد انتظار و نرخ خطا
شکل ‏۶‑۱۲ : میانگین انرژی مصرف شده گره­ها در AMPRS
خلاصه
در این فصل پروتکل چند مسیره تطبیقی برای اقناع قابلیت اطمینان (AMPRS)پیشنهاد شد. پروتکل AMPRSیک پروتکل تخصیص مسیر دینامیک در شبکه ­های حسگر بی­سیم است که جهت تعیین تعداد مسیرهای استفاده شده توسط هر یک از منابع برای ارضای قابلیت اطمینان طراحی می­ شود. در پروتکل AMPRS راهکارهایی به کار برده شد که هم قابلیت اطمینان مورد انتظار برای شبکه ارضا ­شد و هم سربار ارسال بسته­ها زیاد نشود. همچنین مصرف انرژی کاهش و طول عمر شبکه افزایش یافت. در پروتکل AMPRS چاهک تصمیم می­گیرد که هر منبع از چند مسیر و کدام مسیرها استفاده کند تا کارایی شبکه بالا رود.
در پروتکل AMPRS با به کار بردن راهکار پیشنهاد شده در فصل ۵ قابلیت اطمینان شبکه در چاهک تخمین زده می­ شود. چاهک بر اساس اطلاعاتی که در مورد گره­ها، لینک­ها و مسیرهای در دسترس از شبکه دریافت می­ کند تصمیم گیری­های لازم را انجام می­دهد. این اطلاعات شامل تعداد گام مسیرها، قابلیت اطمینان مسیرها، انرژی مسیرها، قابلیت اطمینان لینک­ها و پارامترهای دیگر می­باشند. چاهک تعیین می­ کند که هر منبع از چند مسیر و چه مسیرهایی داده ­های خود را ارسال کند تا قابلیت اطمینان شبکه در یک دامنه حول و حوش قابلیت اطمینان مورد انتظار نگه داشته شود. همچنین سربار شبکه کم و طول عمر شبکه نیز ماکسیمم شود.

•  

 

 

 

• • • 1. 1. خوف در عهد جدید

       

       

   

   

 

در عهدجدید کلمه یونانی «فوبوس» (Phobos ) و فعل آن «فوبیو» (Phobeo ) دالّ بر معنای خوف است (صموئیل و دیگران، ۱۹۰۰، ذیل واژه خوف).
تفاوت بزرگی میان خوف در عهد جدید و خوف در عهدعتیق وجود دارد. این تفاوت در کار خداوند عیسی مسیح است که باعث ایجاد رابطه ای متفاوت با خدا شد (اول یوحنا۵: ۱). خداوند برای نجات انسان گناهکار و دخول او در ملکوت، چاره­ای ندید جز اینکه خود را به صورت عیسی مجسم کند تا بتواند مستقیماً به هدایت و ارشاد انسانها همت گمارد: «محبت خود را در ما ثابت می­ کند از اینکه هنگامی که ما هنوز گناهکار بودیم، مسیح در راه ما مرد. پس چقدر بیشتر الآن که به خون او عادل شمرده شدیم، به وسیله­ او از غضب نجات خواهیم یافت؛ زیرا اگر در حالتی که دشمن بودیم، به وساطت مرگ پسرش با خدا صلح داده شدیم، پس چقدر بیشتر بعد از صلح یافتن به وساطت حیات او نجات خواهیم یافت و نه همین فقط، بلکه در خدا هم فخر می کنیم به وسیله­ خداوند ما عیسی مسیح که به وساطت او الآن صلح یافته­ایم» (رومیان۵: ۸-۱۱)، «ترسان مباشید ای گله کوچک، زیرا که مَرْضیِّ پدر شما است که ملکوت را به شما عطا فرماید. » (لوقا۱۲: ۳۲). ترس از خدا در عهدجدید، به واسطه­ عیسی مسیح که فاصله بین خدا و انسان را پر کرده، یعنی رفتن به حضور خدا هم به عنوان پدر (با قرابت و بدون وحشت از او) و هم به عنوان عالی ترین مقام (یعنی با عمیق ترین احترام ممکن). ترس از خداوند، ارزش قائل شدن برای خدا همراه با ترس و احترام مقدس و احترام قائل شدن برای او به عنوان خدایی پرجلال، مقدس، باشکوه و پرقدرت است (فیلپیان۲: ۱۲). بنابراین محبت الهی در عهدجدید جایگزین ترس از خداوند در عهد عتیق گردید: «در محبّت خوف نیست بلکه محبّتِ کامل خوف را بیرون می‌اندازد؛ زیرا خوف عذاب دارد و کسی که خوف دارد، در محبّت کامل نشده است. » (اول یوحنا۴: ۱۸).

اما با وجود این، باز ترس از خداوند و رعایت تقوای الهی اساس دیانت در عهد جدید است. کرنلیوس اولی شخصی بود که انجیل در خانه اش موعظه شد. او کسی بود که از خدا می ترسید. در کتاب اعمال رسولان آمده است که: «و در قیصریه مردی کرنیلیوس نام بود، یوزباشی فوجی که به ایطالیانی مشهور است. و او با تمامی اهل بیتش متقی و خداترس بود که صدقه بسیار به قوم می داد و پیوسته نزد خدا دعا می کرد» (اعمال رسولان۱۰: ۱-۲). همانطوری که پولس رسول موعظه خود را خطاب به اعضای کلیسای انطاکیه با عبارت «ای مردان اسرائیلی و خداترسان، گوش دهید!» (اعمال رسولان۱۳: ۱۶)، «ای برادران عزیز و ابنای آل ابراهیم و هرکه از شما خداترس باشد» (اعمال رسولان۱۳: ۲۶) آغاز نمود. حنانیا و سفیره‌ نیز با وانمود کردن‌ به‌ اینکه‌ همه‌ اموال‌ خود را وقف‌ نموده‌اند، مرتکب‌ ناراستی‌ شدند و این‌ در حالی‌ بود که‌ فقط‌ بخشی‌ از آن‌ را بخشیده‌ بودند، و در این هنگام بود که آن دو مردند و خوف الهی بر اطرافیان آنها مستولی گردید: «امّا شخصی حَنّانِیا نام، با زوجه‌اش سِفیرَه ملکی فروخته، قدری از قیمت آن را به اطّلاع زن خود نگاه داشت و قدری از آن را آورده، نزد قدمهای رسولان نهاد. آنگاه پطرس گفت، ای حنّانیا چرا شیطان دل تو را پر ساخته است تا روح‌القدس را فریب دهی و مقداری از قیمت زمین را نگاه داری؟آیا چون داشتی از آنِ تو نبود و چون فروخته شد در اختیار تو نبود؟ چرا این را در دل خود نهادی؟ به انسان دروغ نگفتی بلکه به خدا. حنانیا چون این سخنان را شنیدش افتاده، جان بداد و خوفی شدید بر همه شنوندگانِ این چیزها مستولی گشت. » (اعمال رسولان۵: ۱-۵).
۴-۳-۳-۱- انواع خوف در عهد جدید
الف- خوف ممدوح

 

• ترس از خدا: «کیست که از تو نترسد، خداوندا و کیست که نام تو را تمجید ننماید؟ زیرا که تو تنها قدّوس هستی و جمیع امّت‌ها آمده، در حضور تو پرستش خواهند کرد، زیرا که احکام تو ظاهر گردیده است!» (مکاشفه۱۵: ۴)، «همه مردمان را احترام کنید. برادران را محبّت نمایید. از خدا بترسید. پادشاه را احترام نمایید. » (اول پطرس۲: ۱۷).

 

• ترس به هنگام بازگشت ثانوی مسیح: «و دلهای مردم ضعف خواهد کرد از خوف و انتظار آن وقایعی که برربع مسکون ظاهر می‌شود، زیرا قوّات آسمان متزلزل خواهد شد. » (لوقا۲۱: ۲۶؛ عبرانیان۱۰: ۲۷).

 

• ترس از پدر و مادر: «و پدر یا مادر خود را بعد از آن احترام نمی‌نماید. پس به تقلید خود، حکم خدا را باطل نموده‌اید. » (متی۱۵: ۶)، «ای فرزندان، والدین خود را در خداوند اطاعت نمایید، زیرا که این انصاف است. پدر و مادر خود را احترام نما که این حکم اوّل با وعده است. » (افسسیان۶: ۱-۲) و … .

 

• ترس از خشم خداوند: «بلکه به شما نشان می‌دهم که از کِه باید ترسید، از او بترسید که بعد از کشتن، قدرت دارد که به جهنّم بیفکند. بلی به شما می‌گویم از او بترسید. » (لوقا۱۲: ۵؛ دوم قرنتیان۵: ۱۱؛ مکاشفه۶: ۱۷).

 

• ترس از پادشاه: «هر منصب بَشَری را بخاطر خداوند اطاعت کنید، خواه پادشاه را که فوق همه است، و خواه حکّام را که رسولان وی هستند، بجهت انتقام کشیدن از بدکاران و تحسین نیکوکاران. » (اول پطرس۲: ۱۳-۱۴ و ۱۷؛ تیطس۳: ۱؛ رومیان۱۳: ۳-۷).

 

ب- خوف مذموم

 

• ترس از غیر خدا: «امّا عیسی ایشان را بیتأمّل خطاب کرده، گفت، خاطر جمع دارید! منم، ترسان مباشید!» (متی۱۴: ۲۷)، «ما با دلیریِ تمام می‌گوییم، خداوند مددکننده من است و ترسان نخواهم بود. انسان به من چه می‌کند؟» (عبرانیان۱۳: ۶).

 

• ترس از دشمن: «و از قاتلان جسم که قادر بر کشتن روح نیاند، بیم مکنید، بلکه از او بترسید که قادر است بر هلاک کردن روح و جسم را نیز در جهنّم. » (متی۱۰: ۲۸؛ ۸: ۲۶؛ لوقا۱۲: ۴).

 

• ترس ظاهری از خداوند و نه از ته دل: «این قوم به زبانهای خود به من تقرّب می‌جویند و به لبهای خویش مرا تمجید می‌نمایند، لیکن دلشان از من دور است. » (متی۱۵: ۸).

 

• مطلق ترس: «ترسها از هر طرف‌ او را هراسان‌ می‌کند، و به‌ او چسبیده‌، وی‌ را می‌گریزاند. » (ایوب۱۸: ۱۱؛ اشعیا۳۵: ۴ و … ).

 

ج- خوف طبیعی

 

• ترس از بلاهای ناگهانی: «جنگها و اخبار جنگها را خواهید شنید. زنهار مضطرب مشوید زیرا که وقوع این همه لازم است، لیکن انتها هنوز نیست. » (متی۲۴: ۶؛ لوقا۲۱: ۹ و ۲۶).

 

• ترس از رسوایی: «در کتاب مکتوب است که، اینک، می‌نهم در صهیون سنگی سر زاویه برگزیده و مکرّم، و هر که به وی ایمان آوَرَدْ خجل نخواهد شد. » (اول پطرس۲: ۶).

 

 

 

•  

 

 

 

• • • • • 1. 1. راه­های کسب خوف از خداوند در عهد جدید

           

           

       

       

   

کلاس جهانی سازمانها ^[۱۰]:
کلاس جهانی از یک دیدگاه، یک سطح از عملکرد شرکتهای پیشرو در جهان است که نسبت به رقبای خود دارای مزیت رقابتی پایدار هستند. در کلاس جهانی بودن بدین معناست که در بازار مورد نظر، در برابر دیگر رقبا صرفنظر از اندازه، کشور مبداء یا منابع موفق باشید. این به معنی برابری یا فرا رفتن از رقیب در زمینه کیفیت، زمان تدارک، انعطاف‌پذیری، هزینه/قیمت، خدمات مشتری و نوآوری می‌باشد. کلاس جهانی نه تنها به عملکرد برتر اشاره دارد ، بلکه نوآوری هم شامل می شود.
زمانی سازمان به وضعیت تولید در کلاس جهانی رسیده که توانسته باشد به طور موفقیت آمیزی قابلیت‌های تولیدی برای پشتیبانی از کل شرکت در دستیابی به یک مزیت رقابتی مستمر در زمینه هایی از قبیل هزینه، کیفیت، تحویل کالا، انعطاف پذیری و نوآوری ایجاد کندو طبق تعریف، تولید در کلاس جهانی به عنوان یک فلسفه یا یک ایدئولوژی تولیدی است که برای رسیدن به وضعیت تولید محصولات در کلاس جهانی به کار گرفته می شود (فارسیجانی، ۲۰۰۲)

خلاقیت^[۱۱] :
به توانایی تولید ایده های نو و مفید خلاقیت می گویند . خلاقیت را به صورت توانایی تولید کاری تعریف می کنند که مفید و نو باشد ، کار نو باید با کاری که قبلاً تولید شده است فرق داشته باشد و عجیب اینکه به طور ساده گام منطقی بعدی در راستای راه حلهای شناخته شده نیست ( بارون^[۱۲] ، ۱۹۶۹).
نویسنده دیگری خلاقیت را به کار گیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید دانسته است (به نقل از : رضاییان ، ۱۳۷۹) .
نوآوری^[۱۳] :
عملی ساختن اندیشه و فکر که زایده خلاقیت است را نوآوری گویند . به عبارت دیگر خلاقیت به قدرت ایجاد اندیشه های نو اشاره دارد ونوآوری به معنای کاربردی ساختن آن افکار نو و تازه است ( کونتز ^[۱۴]،۱۹۹۰).
در جایی دیگر کونتز بیان می کند که نوآوری فرایند دریافت فکر خلاق و تبدیل آن به محصول ، خدمت یا شیوه ای نو برای انجام دادن کارهاست ( کونتز، ۱۹۸۰).
تامین انتظار مشتری:
شرکتهایی که موفق هستند تنها به تامین انتظارات مشتریان بسنده نمی کنند و از این انتظارات فراتر رفته و سایرین را در رقابت ناکام می گذارند .برای تولید کنندگان موفق ، درک صحیح خواسته های مشتری و ایجاد ارتباط با وی بسیار با اهمیت است . ناآگاهی از خواسته های مشتری موجب از دست دادن آن می شود و راه حل این مشکل ، دسترسی مشتری به اطلاعات مناسب در هر زمان و مکان است .بر این اساس ، تولید کنندگان باید همیشه رویکردی را در پیش بگیرند که مشتریان به ادامه کار با آنها تمایل داشته باشند . این تولید کنندگان با محصولات رقابتی با کیفیت ، با قیمت مناسب و خدمات پس از فروش فوق العاده ، به عنوان تامین کننده برترانتظارات مشتری خواهند بود .
فصل دوّم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
مقدمه
مروری بر مبانی و چارچوب نظری
مفاهیم ارزیابی عملکرد سازمان ها
مفاهیم کلاس جهانی سازمان ها
مفاهیم ارزیابی عملکرد در سازمان های کلاس جهانی
مروری بر پیشینه تحقیق
تحقیقات در زمینه ارزیابی عملکرد سازمان ها
تحقیقات در زمینه کلاس جهانی سازمان ها
مدل مفهومی تحقیق
آشنایی با جامعه مورد تحقیق
۲-۱- مقدمه
در این فصل به سه موضوع اصلی می پردازیم که عبارتند از: مروری بر مبانی و چارچوب نظری تحقیق ، مروری برپیشینه تحقیق ، مدل مفهومی تحقیق و آشنایی با جامعه مورد تحقیق .
بنابراین ، ابتدا مطالبی در زمینه مبانی نظری تحقیق که شامل مفاهیم ارزیابی عملکرد سازمانها ، کلاس جهانی سازمانها و ارزیابی عملکرد در سازمانهای کلاس جهانی می باشد ، بیان می شود و سپس به پیشینه تحقیق مشتمل بر تحقیقات در زمینه ارزیابی عملکرد و تحقیقات در زمینه کلاس جهانی سازمانها می باشد ، پرداخته می شود. در انتهای فصل ،علاوه بر تشریح مدل مفهومی تحقیق ، به آشنایی با جامعه مورد تحقیق به عنوان قلمرو مکانی پژوهش بطور مختصر اشاره خواهیم نمود.
۲-۲- مروری بر مبانی و چارچوب نظری تحقیق
بطور کلی می توان گفت چارچوب نظری پایه ای است که تمام طرح و پروژه تحقیقاتی بر روی آن قرار داده می شود و چارچوب نظری براساس مبانی نظری ، کارهای پیشین و دانش و تجربه محقق تنظیم می گردد ( صفری شالی، ۱۳۹۰) .
در ذیل به مبانی و چارچوب نظری تحقیق حاضر که از سه بخش تشکیل شده است به صورت کامل پرداخته می شود.
۲-۲-۱- مفاهیم ارزیابی عملکرد سازمان‌ها
۲-۲-۱-۱- تعاریف ارزیابی عملکرد
از واژه “ارزیابی عملکرد”^[۱۵] تعاریف بسیاری ارائه شده است. به منظور درک صحیح هر پدیده یا موضوع لازم است آن پدیده تعریف تا برداشت و فهم مشترکی حاصل شود. موضوع ارزیابی عملکرد نیز از این قاعده مستثنی نیست. لازم به ذکر است با توجه به تشابه نسبی، مفهوم ارزیابی عملکرد در بعد کارکنان، سپس در بعد استفاده از منابع و امکانات و نهایتاً در قالب سازمانی تعریف می گردد.
نلی و پلتث^[۱۶] درمورد مفهوم ارزیابی عملکرد در بعد کارکنان معتقدند : ارزیابی عملکرد عبارتست از (( فرایند کمّی کردن کارآیی و اثر بخشی عملیات)) .
همچنین کاسیو ^[۱۷] ارزیابی عملکرد را توصیف نظام دار نقاط قوت و ضعف عملکرد فرد یا گروه در رابطه با اجرای وظایف محوله تعریف می کند.
در این راستا ، ارزیابی عملکرد در بُعد نحوه استفاده از منابع و امکانات در قالب شاخص های کارآیی بیان می شود . اگر در ساده ترین تعریف، نسبت داده به ستاده را کارآیی بدانیم، نظام ارزیابی عملکرد در واقع میزان کارآیی تصمیمات مدیریت در خصوص استفاده بهینه از منابع و امکانات را مورد سنجش قرار می دهد.
نهایتاً ، ارزیابی عملکرد در بعد سازمانی معمولاً مترادف با اثربخشی فعالیتها است . منظور از اثربخشی فعالیتها، میزان دستیابی به اهداف و برنامه ها با ویژگی کارآ بودن فعالیت ها و عملیات است (رحیمی، ۱۳۸۵).
۲-۲-۱-۲- ضرورت و اهمیت ارزیابی عملکرد
در عصر کنونی تحولات شگرف دانش مدیریت وجود نظام ارزیابی عملکرد را اجتناب‌ناپذیر نموده است؛ به گونه‌ای که فقدان نظام ارزیابی در ابعاد مختلف سازمان اعم از ارزیابی در استفاده از منابع و امکانات، کارکنان، اهداف و استراتژی‌ها؛ به عنوان یکی از علائم بیماری‌های سازمان قلمداد می‌نمایند.
شایان ذکر است که هر سازمان به منظور اگاهی از میزان مطلوبیت و مرغوبیت فعالیت‌های خود بالأخص در محیط‌های پیچیده و پویا نیاز مبرم به ارزیابی دارد. از سوی دیگر فقدان وجود نظارم ارزیابی و کنترل در یک سیستم به معنای عدم برقراری ارتباط با محیط درون و برون سازمان تلقی می‌گردد که پیامدهای آن کهولت و نهایتاً مرگ سازمان است. ممکن است بروز پدیده مرگ سازمانی به علت عدم وقوع یکباره آن، از سوی مدیران عالی سازمان‌ها احساس نشود. لکن مطالعات نشان می‌دهد فقدان نظام کسب بازخورد امکان انجام اصلاحات لازم برای رشد، توسعه و بهبود فعالیت‌های سازمان را غیرممکن می کند، سرانجام این پدیده مرگ سازمانی است (عادلی، ۱۳۸۴) .
بر این اساس ، بهبود مستمر عملکرد سازمان‌ها، نیروی عظیم هم‌افزایی^[۱۸] ایجاد می‌کند که این نیروها می‌تواند پشتیبان برنامه رشد و توسعه و ایجاد فرصت‌های تعالی سازمانی شود. دولت‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات جلو برنده‌ای را در این مورد اعمال می‌کنند. بدون بررسی و کسب آگاهی از میزان پیشرفت و دستیابی به اهداف و بدون شناسایی چالش‌های پیش روی سازمان و کسب بازخورد و اطلاع از میزان اجرای سیاست‌های تدوین شده و شناسایی مواردی که به بهبود جدی نیاز دارند، بهبود مستمر عملکرد میسر نخواهد شد. تمامی موارد مذکور بدون اندازه‌گیری و ارزیابی امکان‌پذیر نیست.
با توجه به موارد فوق ، لرد کلوین^[۱۹] فیزیک‌دان انگلیسی در مورد ضرورت اندازه‌گیری می‌گوید: “هرگاه توانستیم آنچه درباره آن صحبت می‌کنیم اندازه گرفته و در قالب اعداد و ارقام بیان نماییم می‌توانیم ادعا کنیم درباره موضوع مورد بحث چیزهایی می‌دانیم، در غیر این صورت آگاهی و دانش ما ناقص بوده و هرگز به مرحله بلوغ نخواهد رسید” ( رحیمی، ۱۳۸۵ ).
همچنین صاحب‌نظران و محققین معتقدند که ارزیابی عملکرد ، موضوعی اصلی در تمامی تجزیه و تحلیل‌های سازمانی است و تصور سازمانی که شامل ارزیابی و اندازه‌گیری عملکرد نباشد، مشکل است. ارزیابی و اندازه‌گیری عملکرد موجب هوشمندی سیستم و برانگیختن افراد در جهت رفتار مطلوب می‌شود و بخش اصلی تدوین و اجرای سیاست سازمانی است.
با مدنظر قرار دادن تعاریف و نظرات محققان و صاحب نظران ، ارزیابی و اندازه‌گیری عملکرد بازخورد لازم را در موارد زیر ارائه می‌کند:
با پیگیری میزان پیشرفت در جهت اهداف تعیین شده مشخص می‌شود که آیا سیاست‌های تدوین شده به صورت موفقیت‌آمیزی به اجرا درآمده‌اند یا خیر.
با اندازه‌گیری نتایج مورد انتظار سازمانی و همچنین ارزیابی و اندازه‌گیری و رضایت کارکنان و مشتری‌های مشخص می‌شود آیا سیاست‌ها به طور صحیح تدوین شده‌اند یا خیر.
ارزیابی و اندازه‌گیری عملکرد امکان شناسایی زمینه‌هایی که مدیریت باید توجه بیشتری به آن‌ ها بنماید را میسر می‌سازد و به شناسایی فرصت‌ها و محدودیت‌ها کمک می‌کند.
ارزیابی عملکرد باعث ایجاد اطلاعات برای مدیران در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی خواهد بود. چرا که بخش زیادی از اطلاعات لازم برای تصمیم‌گیری‌های مدیریتی از طریق اندازه‌گیری و ارزیابی سیستم عملکرد و ارزیابی سیستم عملکرد فراهم می‌آید.
بنابراین هر تلاشی که به منظور رسیدن به موفقیت صورت ‌پذیرد ، باید دارای چارچوبی باشد و بهبود عملکرد سازمانی باید به صورت فرآیندی باشد که “چرخه عملکرد^[۲۰]” نامیده می‌شود.
همانگونه که در نمودار (۲-۱) نشان داده شده است هر چرخه عملکرد سازمانی باید از اندازه‌گیری عملکرد و ارزیابی عملکرد شروع گردد و با برنامه ریزی صحیح ، عملکرد سازمان را بهبود بخشیده تا در نهایت سازمان از عملکرد مطلوبی برخوردار شود . (الهی، ۱۳۷۸) .

بین مدیریت ارتباط با مشتری و مدیریت منابع انسانی رابطه دو جانبه ای برقرار است.
مدیریت ارتباط با مشتری سبب ایجاد اثر بخشی، کارایی و رضایت در مشتریان سازمان می گردد.
در نهایت اثر بخشی، کارایی و رضایتمندی مشتریان سبب افزایش سودآوری در سازمان می گردد.
شکل ۱-۱-نمودار مدل مفهومی تحقیق
عوامل شکست پروژه های CRM
در واقع بسیاری از عوامل: نخست نبود ارتباط بین افراد در زنجیره ارتباط با مشتری که ممکن است به ایجاد تصویری ناقص از مشتری منجر شود. ارتباطات ضعیف دراین قسمت منجر به پیاده سازی تکنولوژی در سازمان اما بدون پشتیبانی های لازم از کاربر می شود. بعنوان مثال در صورتیکه منافع پرسنل فروش به شکل کامل با سیستم هم راستا نباشد ممکن است اطلاعات جمعیت مشخصی که موفقیت سیستم را سبب می شود به سیستم وارد نکنند. ۵۰۰ شرکت برتر آمریکا به دلیل مقاومت پرسنل فروش در برابر تلاشهای پیشین برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات مشتریان، تا چهار مرتبه مجبور به تلاش برای پیاده سازی سیستم CRM خود شده اند.

تجارب سنتی بازاریابی در سازمانها
۱.اگر ۲۰ مشتری از خدمات شما ناراضی باشند ۱۹ نفر از آنها این موضوع را به شما نخواهند گفت و ۱۴ نفر از بین ۲۰ نفر به فروشندگان دیگری مراجعه می کنند. ۲. هر مشتری ناراضی به طور متوسط به ۱۰ نفر دیگر تجربه نا خوشایندش را می گوید و هر مشتری راضی بطور متوسط به ۵ نفر دیگر می گوید ۳. تا ۹۰% مشتریان ناراضی دیگر از شما خرید نمی کنند و علت آن را به شما نمی گویند ۴. ۹۵% از مشتریان ناراضی اگر با سرعت و به خوبی به شکایتشان رسیدگی شود مشتریان وفادار خواهند شد.
چارچوب گارتنر
طرح‌های CRM نیازمند چارچوبی اند که تضمین کند برنامه‌های سازمان در مبنای استراتژیک ویکپارچه در نظر گرفته می شوند. گارتنر چنین رویکردی را که شامل ۸ گام است طراحی کرده است:

 

1. 1. تدوین چشم انداز سازمان ایجاد چشم اتدازموثر مستلزم این است که رهبران سازمانی: • معانی CRMرا برای موسسه تعریف کنند • اهداف را تعیین کنند • تصویری از آنچه سازمان می خواهد برای مشتریان هدفش باشد ترسیم کنند

 

هدف: باید مجموعه‌ای از ارزش‌های متمایز شده که برای مشتریان مهم است خلق گردد.

 

2. 2. تدوین استراتژیهای CRM استراتژی CRM نگرشی را در مورد نحوه ایجاد ارتباط با مشتریان ارزشمند و نحوه وفاداری در آنان فراهم می آورد.

 

گام اول: تدوین استراتژی CRM بخش بندی مشتریان در گروه‌ها، تعیین اهداف و معیارهای سنجش برای هر بخش است.
گام دوم: ارزیابی وضعیت پایگاه مشتری به عنوان یک دارایی است. این کار از طریق ترسیم نمودار قوت‌ها و ارزش ارتباط با مشتریان در دو بعد صورت میگیرد:

 

• • مشتری تا چه اندازه برای سازمان ارزشمند است؟

 

• • سازمان تا چه اندازه برای مشتری ارزشمند است؟

 

 

 

3. 3. طراحی تجربه مشتری در این مرحله باید اطمینان حاصل شود که محصولات و تعاملات سازمان باعث خلق ارزش برای مشتریان گشته، به طور پایدار ارائه شده و به موقعیت به بازار مطلوب دست پیدا کرده است یا خیر • اجرای سیستم باز خورد عملیاتی سبب افزایش آگاهی سازمان از شکایات مشتری گشته، حل این شکایات را میسرمی سازد.

 

3. 3. میسر ساختن همکاری سازمانی همکاری سازمانی به معنی تغییر فرهنگ، ساختارهای سازمانی و رفتارهاست تا اطمینان حاصل شود که کارکنان، شرکا و تامین کنندگان در جهت ایجاد ارزش برای مشتریان با یکدیگر همکاری می کنند.

 

3. 3. طراحی مجدد فرآیندهای کسب و کار در زمینه طراحی مجدد فرآیندهای مربوط به مشتری استفاده از چارچوب زیر الزامی است: • نقاط تماس و فرآیندهایی را که بر روی مشتریان تاثیر می گذارند، حسابرسی کرده، نقشه آنها را ترسیم کنید. • فرآیندهای کلیدی را از دیدگاه مشتری شناسایی کنید و فرآیندهایی که می توانند بیشترین نارضایتی را ایجاد کنند پیدا کرده، در وحله اول بر آنها تمرکز شود.

 

 

 

• • این فرآیندها را بر اساس اثراتشان بر روی هدف CRM مشخص و اولویت بندی کنید.

 

• • تغییرات لازم را در سازمان اعمال کنید (هیچ فرآیندی را نباید بدون مجری و مسئول رها کرد)

 

• • با بهره گرفتن از اهداف مشتریان، اهداف قابل اندازه گیری و یا مفهومی را تعیین کنید. برای هر فرایند کلیدی نوعی توافقنامه سطح خدمت به مشتری را برقرار کنید.

 

• • فرآیندها را بر اساس اهمیت آنها به مشتریان و اثرات آنها بر اهداف CRM الویت بندی کنید.

 

 

 

6. 6. تدوین استراتژی اطلاعات مشتری منظور از این مرحله جمع آوری داده‌های صحیح و ارسال آنها به مکان صحیح است. مدیریت موفق ارتباط با مشتری نیازمند خلق نوعی ((عرضه خون )) اطلاعاتی است که در سراسر سازمان جریان یافته و سیستم‌های عملیاتی وتحلیلی را یکپارچه کند.

 

6. 6. استفاده از فناوری منظور از این مرحله مدیریت داده‌ها و اطلاعات، برنا مه‌های کاربردی پیش روی مشتری، زیر ساخت‌ها و معماری IT است.

 

6. 6. معیارهای سنجش منظور از این مرحله اندازه گیری شاخص‌های درونی و بیرونی موفقیت و شکست CRM است.

 

این شاخص‌ها دارای کاربرد زیر هستند:

 

• • تعین و اندازه گیری سطح تحقق اهداف CRM

 

• • ارائه باز خورد برای اصلاح استراتژی CRM واجرای آن

 

• • نظارت بر تجربه مشتری از سازمان

 

• • تغیر شیوه جبران خدمات کارکنان و مشوق‌های داده شده

 

• • ارزیابی سازمان نسبت به رقبا

 

در گام آخر: اهدافی را که باید برآورده شوند و تاکتیک هایی را که باید مورد استفاده قرار گیرند تعریف می کنیم.
شاخصهای مدیریت ارتباط بامشتری
مشتری مداری در عرصه کسب و کار مقوله ای است دو وجهی که بر مبنای شاخص های کمی و کیفی سنجیده می شود و رویکرد اصلی آن تاکید بر اصول و روش هایی است که سه شاخص زیر را تامین نماید. اولین شاخص تامین مدام و همگام با تغییرات محصول و سرویس مورد نیاز مشتری است, شاخص بعدی خلق ارزش برای مشتری است و در نهایت جلب رضایت مشتری با بهره گرفتن از ابزارها و شیوه های مختلف ارائه خدمت است. با توجه به سه شاخص ذکر شده می توان چندین عامل را برای سنجش مشتری مداری و تبدیل آن به مقادیر کمی و کیفی شناسایی و تعیین کرد که البته در هر کسب و کاری ویژگی های خاص خود را خواهد داشت. حوزه بانکداری نیز به دلیل ارتباط بسیار زیاد با مقوله مشتری از این قاعده مستثنی نبوده و نیست. به خصوص که در سال های اخیر شاهد تحولات و تغییرات بسیار زیادی در توجه مدیران بانکی به مشتری مداری بوده ایم. تقریبا از اواخر سال های دهه هفتاد با آغاز به کار بانک های خصوصی در ایران نگرش ها و دیدگاه های تازه ای وارد حوزه بانکداری شد و امروز پس از قریب به ۸ سال از آغاز فعالیت بانک های خصوصی در ایران و با وجود ۵ بانک خصوصی شرایط به گونه ای شده است که بانک های بی رمق و خسته دولتی سایه سنگین رقیبانی تازه نفس را بالای سر خود می بینند. آنچه در این حوزه به عنوان یکی از رقابتی ترین حوزه های کسب و کار مطرح شده است یکسان بودن نوع خدمات و محصولات است و در حال حاضر آنچه که می تواند وجه ممیز بانک ها از یکدیگر شود تفاوت در کمیت و کیفیت خدمات است. بدون شک باید گفت بانک های خصوصی در عرصه مشتری مداری موفق تر و اثرگذار تر بوده اند تا جایی که توانسته اند ذائقه و تفکر بسیاری از مردم را تغییر دهند و زمینه جاذبه خود و دافعه رقبای دولتی را فراهم آورند. در این میان شاید مهمترین علت موفقیت بانک های خصوصی در جلب رضایت مشتریان همگام شدن رشد فیزیکی آنها با فناوری های بانکداری الکترونیکی بود به گونه ای که شاهد بودیم بانک های خصوصی برای اولین بار در کشور موفق به راه اندازی و بهره برداری از سیستم های یکپارچه بانکی شدند و این فرصت را به مشتری خود دادند که مشتری بانک آنها باشد نه مشتری شعبه.
نکته دیگری که باز در همین راستا می توان به آن اشاره کرد ارائه خدمات ارزش افزوده فراوانی مانند خدمات تلفن بانک, اس ام اس بانک, اینترنت بانک و غیره در راستای افزایش دسترسی و رضایت مشتری بوده است. علاوه بر این موارد بانک های خصوصی به کوچک ترین مساله هم توجه داشته اند و علی رغم تحمل هزینه های فراوان فضای سالن انتظار و محل نشستن مشتری پشت باجه را تعبیه کرده اند تا مشتری در آرامش کامل بتواند سرویس مورد نظر را دریافت کند علاوه بر این اولین سیستم های نوبت دهی که نقش مهمی در احترام به وقت مشتری بود توسط بانک های خصوصی راه اندازی شد و صفوف شلوغ و نامنظم پشت باجه های بانک های دولتی را هم به مرور تحت تاثیر قرار داد.
نکته دیگر این است که بانک های خصوصی همگام با نیازها و اقتضای نسل جدید که ارزش و ضرورت سرویس بهتر و با کیفیت را درک می کنند شکل گرفتند و بر اساس آمارهای موجود می بینیم درصاد بسیار زیادی از مشتریان بانک های خصوصی را جوانان و جمعیت نوگرای کشور تشکیل می دهند.

از این رو به منظور آزمون این فرضیه، دو فرضیه فرعی بر اساس مدل های (۳-۸)، (۳-۹) تدوین می شود:
الف). مدل نهایی جهت آزمون فرضیه فرعی ۲-۱:
SR_it = β_۰ +β_۱TD _it +∑^m_q=2β_q (q^th Control var_it)+ε_itرابطه۳-۸) .
TD _it= نسبت کل بدهی به کل دارایی
ب). مدل نهایی جهت آزمون فرضیه فرعی ۲-۲:
SR_it = β_۰ +β_۱LD_it +∑^m_q=2β_q (q^th Control var_it)+ε_itرابطه۳-۹) .
LD_it = نسبت بدهی بلندمدت به کل دارایی
بدین معنی که اگرβ_۱در هر یک از روابط (۳-۸)، (۳-۹) در سطح اطمینان ۹۵% معنی دار باشد، فرضیه ی صفر رد می شود ، که بیانگر وجود رابطه بین اهرم مالی و بازده حقوق صاحبان سهام می باشد؛ در غیر این صورت فرضیه ی صفر رد نخواهد شد.
زمانیکه فرض های آماری تعریف شدند، قدم بعدی مشخص کردن درجه ای برای معنی دار بودن تفاوتها است.روش کار اینست که فرض H₀ را به نفع فرض H₁ رد می کنیم به شرط اینکه از یک آزمون آماری، مقداری بدست آوریم که احتمال وقوع آن مقدار با توجه به H₀ برابر یا کمتر از یک احتمال بسیار کوچک باشد که با β نشان داده می شود. این احتمال وقوع کوچک را سطح معنی دار^[۵۸] می گویند.

مقادیر مرسوم برای β بین ۰۱/۰ تا ۰۵/۰ می باشد. سطح معنی داری که محقق برای تعیین β در پژوهش انتخاب می کند بر تخمین او از اهمیت و یا درجه قابلیت کاربرد یافته هایش مبتنی است. در تحقیقات مالی و حسابداری غالباً این مقدار برابر ۰۵/۰ در نظر گرفته می شود(آذر و مومنی،۱۳۸۹:۱۰۱). از طرفی دیگر در این پژوهش جهت معنی دار بودن ضرایب β ، از آماره هایt و p-value استفاده می شود.
۳-۱۱).روش های آماری مورد استفاده
از آنجا که مدل‌های خطی مورد استفاده در این پژوهش شامل مدل‌های رگرسیونی است، لذا در این بخش به شرح مختصری پیرامون این نوع از مدل‌ها و مفروضات کلاسیک آن پرداخته می­ شود.
تحلیل رگرسیون در واقع بدنه اصلی مطالعات اقتصادسنجی را تشکیل می دهد، به طور کلی،اقتصاد سنجی درباره مدلهای رگرسیون و نحوه ی برآورد آنها بحث می کند. اقتصاد سنجی، روش هایی برای شناسایی و تخمین مدلهای با چند مجهول را ایجاد می کند؛ که این روش ها به محقق اجازه می دهد که استنتاجی علی معلولی در شرایطی غیر از شرایط آزمایشی کنترل شده ارائه دهد.
به کمک تکنیک های اقتصادسنجی می توان ضرایب مجهول مدل ساخته شده را برآورد کرد و سپس(در صورت برقرار بودن تعدادی فرض) به استنتاج آماری درباره ی آن پرداخت. در اقتصاد سنجی بیان می شود که علاوه بر متغیرهای مستقل(متغیرهای توضیح دهنده) موجود درمدل رگرسیون، عوامل دیگری وجود دارند که بیان کمّی آنها معمولاً دشوار است و در نتیجه، وارد کردن آنها در مدل مقدور نیست. همچنین از طرف دیگر در دنیای واقعی همواره عناصر تصادفی غیرقابل پیش بینی وجود دارند که اساساً نمی توان آن را در مدل های ریاضی گنجاند. در نتیجه می توان استدلال کرد که مدل های ریاضی برای توضیح پدیده های اقتصادی دقیق نیستند و خطا دارند؛ که به این خطا، اصطلاحاً جمله اخلال می گویند، زیرا تعادل مدل ریاضی را مختل می کند.جهت هر تحلیل اقتصادسنجی باید به قابلیت دسترسی به داده‌های صحیح توجه نمود.انواع داده‌هایی که عموماً برای تحلیل‌های تجربی به کار می­رود، در قالب داده‌های سری زمانی، مقطعی و ترکیبی مطرح
می گردند.
در داده‌های سری زمانی یک یا چند متغیر طی یک دوره زمانی مورد بررسی قرار می­گیرند.این دوره می تواند سالانه، فصلی، ماهانه، هفتگی یا حتی به صورت پیوسته باشد.داده های سری زمانی به طور کلی موضوع کار اقتصادسنجی کلان است، که روش های اقتصادسنجی را در سطح کلان بررسی می کند. در اقتصاد کلان عموماً از سری زمانی های سالانه یا فصلی استفاده می شود چراکه جمع آوری اطلاعاتی مانند حسابهای ملی در فواصل کوتاه تر با دشواری های زیادی همراه است. اما در اقتصاد سنجی مالی که داده ها در هر زمان به آسانی قابل گزارش هستند، استفاده از سری های زمانی ساعتی یا حتی دقیقه ای نیز امری غیر معمول نیست. که معمولاً از اندیس t برای داده های سری زمانی استفاده می کنند.
در داده‌های مقطعی مقادیر یک یا چند متغیر برای چند واحد یا مورد نمونه ­ای در یک زمان یکسان جمع­آوری می­ شود. که معمولاً از اندیس i برای داده های مقطعی استفاده می کنند.
در داده‌های ترکیبی(تلفیقی)، واحد‌های مقطعی یکسان طی زمان مورد بررسی قرار می­گیرند. بنابراین حجم مشاهدات در داده های تلفیقی نسبتاً زیاد است. در سالهای اخیر، کاربرد داده های تلفیقی در اقتصادسنجی افزایش بسیاری یافته است.معمولاً داده های تلفیقی و مقطعی در اقتصادسنجی خرد به کار می روند، که موضوع آن بررسی روش های اقتصاد سنجی در اقتصادخرد است(درخشان،۱۳۸۵).
۳-۱۱-۱). فروض کلاسیک مدل رگرسیون خطی
مدل رگرسیون خطی مبتنی بر پنج فرض کلاسیک به شرح زیر است:
فرض ۱ : میانگین اجزای اخلال (e_t‌ها) برابر صفر است(E(e_t=0).
این فرض بیان می­ کند که مقدار میانگین اجزای اخلال (e_t‌ها) بر حسب x_t مفرض، صفر است.
هر مجموعه Y مربوط به یک X مفروض، در اطراف مقدار متوسط آن توزیع شده اند که بعضی از مقادیر آن بالای میانگین و برخی پایین آن قرار دارند.
فرض ۲ : عدم وجود خود همبستگی بین اجزای اخلال(e_tها)(Cov(e_{i</su b> , ej)=0).
این فرض بیان می­ کند که بین اجزای اخلالeiو ej همبستگی وجود ندارد. از نظر تکنیکی، این فرض بیانگر عدم وجود همبستگی سریالی یا عدم وجود خود همبستگی است و به عبارت دیگر پس از هر ei مثبت، ei مثبت دیگری وجود دارد و یا پس از هر ej منفی، ej منفی دیگری وجود دارد.
فرض ۳ : یکسانی(همسانی) واریانس بین اجزای اخلال(etها)(Var(et)= δ^۲)
فرض مذکور بیان می­ کند که واریانسetبرای هرxtعدد ثابت و مثبتی معادل^۲δاست. از نظر آماری معادله (Var(et)= δ^۲) ،فرض همسانی پراکندگی یا واریانس برابر را نشان می­دهد.
فرض ۴ : کوواریانس صفر بین et و xt(متغیر‌های توضیحی غیر تصادفی­اند)(Cov(xt , et)=0).
این فرض بیان می­ کند که جزء اخلال et و متغیر توضیحیxtناهمبسته­اند و دلیل منطقی این فرض به قرار ذیل است: اگر x وe همبسته باشند تشخیص تأثیر خاص و مجزای هر کدام بر متغیر Y ممکن نیست. بنابراین اگر x و e به طور مثبت همبستگی داشته باشند،x با افزایشe افزایش و با کاهشe، کاهش می یابد و چنانچه بین این دو همبستگی منفی وجود داشته باشد، تغییرات آنها در جهت عکس یکدیگر خواهد بود و به هر ترتیب جدا کردن تأثیرx بر Y دشوار خواهد بود.
فرض ۵ : مدل رگرسیون دقیقاً تصریح شده باشد(عدم وجود خطای تورش یا تصریح).
این فرض اولاً برای یادآوری این موضوع است که تحلیل رگرسیون و در نتیجه نتایج مبتنی بر این تحلیل، به مدل انتخابی بستگی دارد و ثانیاً هشدار اینکه باید در فرمول بندی مدل‌های اقتصادسنجی بسیار دقیق بود(گجراتی، ۱۳۸۷).
در نتیجه با توجه به مفروضات مدل‌های رگرسیونی ، قبل از تخمین و اجرای مدل های رگرسیون لازم است از وجود برخی شرایط در بین متغیرها اطمینان حاصل شود؛ بنابراین به منظور اطلاع از برخورداری داده های پژوهش از شرایط لازم ، انجام تعدادی آزمون بر روی متغیرها ضروری می باشد که در ادامه فصل به اختصار به کلیات آن اشاره می شود .
۳-۱۱-۲). نرمال بودن
برای بررسی نرمال بودن داده ها از آزمون های نرمال بودن^[۵۹]استفاده می شود . این آزمون ها به طور کلی به دو گروه روش ترسیمی^[۶۰] و روش های عددی^[۶۱] تقسیم می شوند . روش های ترسیمی تنها تصویری از توزیع متغیر تصادفی را ارائه می کنند اما روش های عددی قادرند معیارهای عینی و کمی برای قضاوت در خصوص نرمال بودن توزیع متغیر تصادفی فراهم نماید . در روش های عددی می توان هم آمار توصیفی و هم از تکنیک ها و آزمون های مختلف آمار استنباطی استفاده کرد . در این پژوهش با بهره گرفتن از آزمون جارگ – برا به عنوان یک روش عددی به آزمون نرمال بودن داده ها پرداخته شده است .
در آزمون جارگ – برا از اختلاف بین ضریب کشیدگی و چولگی داده های مورد بررسی می توان به نرمال بودن توزیع داده ها پی برد . در این آزمون فرض صفر مبتنی بر نرمال بودن است که در صورت به دست آمدن احتمال تایید کمتر از ۵ درصد ، فرض صفر با احتمال ۹۵ درصد اطمینان پذیرفته نمی شود (جعفری سرشت ، ۱۳۸۹).
۳-۱۱-۳). ناهمسانی واریانس
یکی از مهمترین فروض مدل کلاسیک رگرسیون خطی این است که اجزای اخلال که در تابع رگرسیون، جامعه ظاهر می شوند ، دارای واریانس همسان می باشند یعنی : E()= i=1,2,….n
اگر این فرض تأمین نشود دارای ناهمسانی واریانس خواهیم بود . مشکل ناهمسانی واریانس ، در داده های مقطعی متداول تر از داده های زمانی است . از آن جایی که یکی از ابعاد داده های تابلویی ، بعد مقطعی می باشد. لذا در پژوهش حاضر امکان مواجه با مساله ناهمسانی واریانس وجود دارد . برای رفع ناهمسانی واریانس می توان از روش حداقل مربعات تعمیم یافته (EGLS) استفاده کرد (گجراتی،۱۳۸۷).
حال سوال عملی مهم در ناهمسانی واریانس این است که چگونه می توان دریافت که ناهمسانی در یک حالت خاص موجود است . روش های متعددی برای کشف ناهمسانی واریانس ارائه شده است که عبارتند از : روش ترسیمی ، آزمون پارک^[۶۲] ، آزمون گلچستر^[۶۳] ، آزمون گلوفلد –کوانت^[۶۴]،آزمون بارتلت^[۶۵]،آزمون بروچ–پاگان^[۶۶]،آزمون پیک ^[۶۷]، آزمون همسانی عمومی وایت^[۶۸]، آزمون لوین^[۶۹] (گجراتی،۱۳۸۷).
۳-۱۱-۴). خودهمبستگی
یکی از مفروضاتی که در رگرسیون مدنظر قرار می گیرد ، استقلال خطاها ( تفاوت بین مقادیر واقعی و مقادیر پیش بینی شده توسط معادله رگرسیون ) از یکدیگر است . درصورتی که فرضیه استقلال خطاها رد شود و خطاها با یکدیگر همبستگی داشته باشند امکان بهره مندی از رگرسیون وجود ندارد (مومنی و قیومی ،۱۳۹۱).
برای تشخیص وجود خود همبستگی می توان از روش ترسیمی ، آزمون دوربین _ واتسون^[۷۰] استفاده نمود.
الف –روش ترسیمی
اگر بتوان باقیمانده های روش OLS را در مقابل زمان ترسیم نمود آن گاه وجود
همبستگی به وسیله مشاهده یک الگوی پیوسته در جملات خطا شناخته می شود ، بدین معنی که اگر اندازه جمله خطا به تدریج بزرگتر یا کوچکتر شود، یا یک الگوی سیکلی را نشان دهد ، معرف آن است که متغیر دیگری وجود دارد که به طور سیستماتیک بر متغیر مستقل اثر دارد.
ب –آزمون دوربین واتسون
این آزمون از مشهورترین آزمون ها جهت تشخیص خود همبستگی است. زمانی که آماره دوربین واتسون در حدود. ۵/۱ تا۵/۲ باشد، معرف آن است که خود همبستگی وجود ندارد، ولی مقادیر بالاتر یا کمتر از ۵/۱ تا ۵/۲ معرف آن است که جملات خطا به صورت تصادفی اتفاق نمی افتند و بنابراین ، نتایج غیرواقعی است(همان منبع).
روش های گوناگون برای رفع خود همبستگی وجود دارد که عبارتند از: روش اولین تفاضل ، روش کوکران –اورکات،روش دوربین–واتسون وروشGLS ( گجرانی،۱۳۸۷).
در این پژوهش برای تشخیص خود همبستگی از آزمون دوربین –واتسون استفاده میشود.به طوریکه اگر ۱٫۵<DW<2.5باشد خود همبستگی در مدل وجود ندارد و در صورت وجود خود همبستگی در مدل با اضافه کردن جزء متغیر توضیحی(AR^[71](1), AR(2),MA(2),…….)مشکل خود همبستگی حل می شود (بدری،۱۳۸۹).
۳-۱۱-۵). هم خطی
اصطلاح هم خطی، منسوب به راگنارفریش است. هم خطی در اصل به معنای وجود ارتباط خطی بین همه یا بعضی از متغیرهای توضیحی مدل رگرسیون است. از فروض کلاسیک، کامل بودن مرتبه ماتریس X (ماتریس متغیرهای توضیحی) است که نقض این فرض موجب بروز مشکل هم خطی می شود. البته هم خطی بر دو نوع هم خطی کامل و هم خطی ناقص است و در صورتی که هم خطی از نوع کامل باشد، فرض کلاسیک مذکور نقض می شود و با بهره گرفتن از موارد زیر هم خطی رفع می شود:
۱٫حذف متغیری که باعث هم خطی شده است
۲٫تبدیل متغیرها (به جای سطح، از اولین تفاضل استفاده شود)}

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى وَهَبَ لىِ عَلىَ الْکِبرَِ إِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحَاقَ إِنَّ رَبىّ‏ِ لَسَمِیعُ الدُّعَاءِ ابراهیم/ ۳۹

 

 

 

۴-۵-۱-دعا ها و شرح
حضرت ابراهیم (ع):
ابراهیم خلیل الله در میان پیامبران عظام و اولوالعزم از مقام و مرتبه بلندی برخوردار است و اکثر دعاهای او اجابت شده و خواسته هایش برآورده شده است و پیروی از زندگی عبادی و اجتماعی آن حضرت برای ما بسیار زیبنده و آموزنده است. «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِیهِمْ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ (الممتحنه/۶)؛ قطعا براى شما در [پیروى از] آنان سرمشقى نیکوست [یعنى] براى کسى که به خدا و روز بازپسین امید مى‏بندد». پیامبر با عظمتی که ایمان و اعتقادش به پروردگار عالم کامل بود به طوری که خداوند درباره اش می فرماید: «اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ (الصافات/۱۱۱)؛در حقیقت او از بندگان با ایمان ما بود».

۴-۵-۱-۱- درخواست احیاء اموات
حضرت ابراهیم به خداوند عرض می کند: «رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِی الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَکِن لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَهً مِّنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى کُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ (البقره/۲۶۰)؛(پروردگارا، به من نشان ده‏؛چگونه مردگان را زنده مى‏کنى‏؟) فرمود: (مگر ایمان نیاورده‏اى‏؟) گفت‏: (چرا، ولى تا دلم آرامش یابد.) فرمود: (پس‏، چهار پرنده برگیر، و آنها را پیش خود، ریز ریز گردان‏؛سپس بر هر کوهى پاره‏اى از آنها را قرار ده‏؛آنگاه آنها را فرا خوان‏، شتابان به سوى تو مى‏آیند، و بدان که خداوند توانا و حکیم است‏».
تحلیل‌ها‌یی از دعا و درخواست حضرت ابراهیم (ع)
در مورد آیه فوق ۱- از امام صادق (ع) نقل شده که حضرت ابراهیم مرداری را دید، درندگان زمین و هوا آن را پاره پاره کرده و می خورند، از خداوند پرسید می دانم ذرات این مردار را از شکم درندگان و پرندگان و حیوانات دریایی جمع آوری می کنی اما به من نشان بده چگونه آن ها را زنده می کنی تا با چشم سر مشاهده کنم. درخواست ابراهیم (ع) نزاعی بود که نمرود با او در مورد احیاء اموات داشت و ادعا می کرد من زنده می کنم و می میرانم و از راه عوام فریبی و مغالطه یک زندانی محکوم به اعدام را آزاد کرد و یک نفر را بی جرم و گناه کشت. حضرت ابراهیم فرمود: این احیاء حقیقی نیست و عرض کرد پروردگارا به من بنمایان به چه کیفیت به مرده ها حیات می بخشی ؟ تا نمرود این حقیقت را ببیند. و روایت شده نمرود تهدید کرد که اگر خداوند مرده را طوری که او مشاهده کند زنده نکند او را خواهد کشت لذا از خداوند تقاضا کرد این کا را انجام دهد تا مطمین شود نمرود او را نمی کشد. وجه سومی که مرحوم طبرسی در مجمع البیان فرموده و بهترین وجه است اینکه ابراهیم خلیل الله هرچند از طریق استدلال و برهان می دانست خداوند متعال قادر بر احیاء اموات است علاقه داشت این حقیقت معجزه آسا را عینا ببیند تا خطورات و وسوسه های شیطان از ذهن او برود، لذاخداوند هم به نحو استفهام تقریری برای اقرار و اعتراف گرفتن از حضرت ابراهیم پرسید: آیا به این کار ایمان نداری ؟ یعنی تو که ایمان داری چرا می پرسی جواب داد: (لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی) نه اینکه از روی انکار و تعجب و یا شک و تردید چنین چیزی گفته باشد. مرحوم طبرسی: «احب ان یریه الله تعالی احیاء الموتی مشاهده لیحصل له العلم ضروره کما حصل العلم ولایه و لان العلم الاستدلالی ربما اعتورته الشبهه)یعنی: حضرت دوست داشت خداوند عینا زنده کردن مردگان را به او نشان دهد تا علم ضروری و بدیهی پیدا کند بعد از اینکه استدلالی به این حقیقت داشت زیرا علوم غیرمحسوس در معرض شبهه و تردید است» (طبرسی،۱۴۰۶،۲/۳۷۰).
دعاها و خواسته های ابراهیم در بنای کعبه: «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ (البقره/۱۲۶)؛و چون ابراهیم گفت پروردگارا این [سرزمین] را شهرى امن گردان و مردمش را هر کس از آنان که به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد از فرآورده‏ها روزى بخش فرمود». خواسته های ابراهیم خلیل برآورده شد و خداوند این سرزمین مقدس را کانون امن و امان قرار داد و آنان را که به خدا و روز قیامت ایمان آوردند از ثمرات گوناگون روزی بخشید. مرحوم صدوق در کتاب علل الشرایع از حضرت رضا (ع) روایت نموده که: « چون حضرت ابراهیم از خداوند طلب نمود که اهل مکه را از میوه جات روزی فرماید خداوند به قطعه ای از اردن که از بلاد شام بود امر فرمود از جای خود حرکت کند و طواف خانه کعبه را به جای آورد و در موضعی که الان معروف به طائف است قرار گیرد، آن سرزمین هم اطاعت نمود و با میوه اش دور خانه خدا هفت مرتبه طواف نمود به این جهت طائفش نامیدند». (صدوق،۱۳۴۰،ص۴۴۲).
جالب اینکه حضرت ابراهیم (ع) نخست تقاضای «امنیت» و سپس درخواست «موهبت های اقتصادی و ثمرات خوراکی» می کند و این را می فهماند که تا امنیت کامل در کشور یا شهری حکمفرما نباشد برقرار کردن یک اقتصاد سالم برای مردم ممکن نیست. حضرت ابراهیم تقاضای روزی ثمرات را تنها برای مومنان به توحید و روز جزا قرار داد شاید به خاطر اینکه از جمله «قَالَ لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ» ؛که خدا به وی فرمود: مقام امامت من به ستمکاران نمی رسد) در موضوع درخواست قرار دادن امامت در ذریه اش فهمید که باید دعای خود را مخصوص مومنان قرار دهد و نخواست خواهشی نماید که احتمال برود قبول نشود، چون ممکن است وسعت رزق هم مثل منصب امامت مخصوص اهل ایمان باشد اما خداوند این احتمال را دفع فرمود به اینکه رحمت رحمانیه او عام است و اینطور نیست که ثمرات و برکات را فقط برای مومنان قرار دهد. علی بن ابراهیم در تفسیر خود از امام صادق (ع) روایت نمود که منظور از ثمرات در آیه شریفه «هی ثمرات القلوب؛میوه دل هاست». (ثقفی،۱۳۷۶، ۱/۱۷۱). اشاره به اینکه حضرت می خواهد خداوند علاقه و محبت مردم را به اهل این سرزمین جلب کند که مضمون آیه «فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ (ابراهیم/۳۷)؛پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرایش ده». «قَالَ وَمَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ (البقره/۱۲۶)؛و[لى] هر کس کفر بورزد اندکى برخوردارش مى‏کنم سپس او را با خوارى به سوى عذاب آتش [دوزخ] مى‏کشانم و چه بد سرانجامى است». به هر حال خداوند در پاسخ تقاضای ابراهیم (روزی دادن به اهل مکه و اختصاص آن به اهل ایمان) می فرماید دعای تو مستجاب است مومنان را روزی می دهیم اما آن ها را هم که راه کفر پیموده اند کمی از ثمرات را به آن ها در مدتی کوتاه در این دنیا می دهیم و به طور کامل محروم نخواهیم کرد اما در سرای آخرت آن ها را به عذاب آتش می کشانیم و چه بد سرانجامی دارند.
۴-۵-۱-۲- نکته تربیتی
بهترین نکته تربیتی در این دعا این است که خداوند می خواهد به ابراهیم بنماید (استوسع رحمه الله) یعنی رحمت خدا را توسعه بده و خیر اندیش باش و در مقام دعا و درخواست برای همه طلب روزی کن. امام صادق (ع) از پیامبر (ص) نقل می کند: حضرت فرمودند: «اذا دعا احدکم فلیعم فانه اوجب للدعاء؛وقتی یک نفر از شما در مقام دعا برآمد برای همه دعا کند زیرا این کار بیشتر سبب برآورده شدن دعا می شود». (کلینی،۱۳۴۴، ۲/۴۸۷).
۴-۵-۱-۳- درخواست پذیرش عمل و توبه و ارائه مناسک
«وَإِذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَإِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ * رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ وَأَرِنَا مَنَاسِکَنَا وَتُبْ عَلَیْنَآ إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ (البقره/۱۲۸-۱۲۷)؛و هنگامى که ابراهیم و اسماعیل پایه‏هاى خانه [کعبه] را بالا مى‏بردند [مى‏گفتند] اى پروردگار ما از ما بپذیر که در حقیقت تو شنواى دانایى *پروردگارا ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما امتى فرمانبردار خود [پدید آر] و آداب دینى ما را به ما نشان ده و بر ما ببخشاى که تویى توبه‏پذیر مهربان». بعد از اینکه حضرت ابراهیم به اتفاق فرزندش اسماعیل پایه ها و دیوارهای خانه کعبه را بالا بردند دست به دعا برداشتند و بدون اینکه نامی از عمل بزرگشان ببرند با خضوع و حالت انقطاع عرض می کنند: خدایا از ما بپذیر تو خودت به راز دل ما آگاهی و سخن ما را می شنوی،گویا آن ها در برابر عظمت و اراده حق مقهور بودند که کار بنا و ساختن کعبه، در نظرشان ناچیز بود و خدمت خود را ناقابل می دانستند، لذا در مقام دعا نامی از آن نبردند. مرحوم طالقانی می فرمایند: «پذیرش هر چیزی به این است که پذیرا، آن چیز را جزء هستی خود نماید و مقصود پیش آورنده را منظور دارد و در این آیه مقصود از درخواست پذیرش با توجه به کلمه ربنا، گویا این است که پروردگار، این بنا را مشمول ربوبیت خود گرداند و سنگ و گلی که روی هم چیده و در معرض خدا است صورت بنا دهد و در پرتو صفت ربوبیتش مانند ثابتات عالم شود و منشا تربیت خلق گردد. این درخواست که از ضمیر سراسر اخلاص به حق و رحمت بر خلق برمی خواست، در پیشگاه خداوند پذیرفته شد چنانکه نه عصبیت جاهلیت و نه رقابت قحطان و عدنان بنیان آن را متزلزل ساخت و نه تاریکی های شرک بر آن پرده نسیان پوشاند، بلکه پیوسته چراغ هدایت و رهنمای توحید در ظلمت جاهلیت عرب و جهان بود و پرتو آن در هر گوشه و کنار جهان می تابید و معابد و مساجدی به نام خدا و با دست های اخلاص تاسیس گردید» (طالقانی،۱۳۵۸،۱/۲۰۵).
تقاضای دوم ابراهیم و اسماعیل این است که پروردگارا ما را تسلیم و مطیع خود قرار ده تا پیوسته متوجه تو باشیم و روی از غیر تو بگردانیم و تسلیم اراده و اجراکننده فرامین تو باشیم، و در واقع این دعا تذکری است از هدف نهایی بنای بزرگ کعبه، و این درخواست ابراهیم وقتی بود که:« إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ (البقره/۱۳۱)؛هنگامى که پروردگارش به او فرمود تسلیم شو گفت به پروردگار جهانیان تسلیم شدم».
و از فرزندان ما هم جماعتی را مسلم و منقاد فرمان خود قرار ده که پیوسته مردمی هم فکر و هم سو در جهت عبادت و بندگی تو باشند. کلمه «من» در آیه «وَمِن ذُرِّیَّتِنَا أُمَّهً مُّسْلِمَهً لَّکَ» (البقره/۱۲۸) برای تبعیض است و مراد از امت، جماعتی هستند که مقصود و مقتدای خلقند و ایشان اهل بیت عصمت و طهارت می باشند چنانکه از حضرت امام صادق روایت شده است که«مراد از امت، بنی هاشمند». (ابن مسعود،۱۳۸۰ق،۱/۶۱). اهمیتی که این دعای ابراهیم دارد اینکه به تقاضای ابراهیم خداوند ائمه طاهرین را که همان امت مسلمه هستند، به دعای حضرت ابراهیم از ذریه ابراهیم قرار داده است. تقاضای سوم ابراهیم و فرزندش اسماعیل این است که می گویند خدایا«أَرِنَا مَنَاسِکَنَا» راه دین و روش عبادت را به ما نشان بده، تعبیر ارائه و نشان دادن، غیر از تعلیم و آموزش است که تنها نقشی است بر ذهن مخاطب، گویا از خدا راه های حقیقت پرستش و اسرار عبادت را طلب می نمایند و بعید نیست به مناسبت آیات قبل منظور از مناسک، احکام و اعمال حج باشد لذا در تفسیر منهج الصادقین آمده: چون حضرت ابراهیم از بنای کعبه فارغ شد آن را طواف فرمود و حضرت اسماعیل نیز همراه پدر معظم خود طواف به جای آورد و جبرئیل در روز هشتم ذی الحجه نزد حضرت ابراهیم آمد و مناسک حج را تعلیم او نمود و عرفات و مشعر و منی را که نام سه موضع است و حجاج باید در آن امکنه اعمال حج را به جا آورند معرفی و تعیین نمود و دستور داد که از آب زمزم سیراب شوند تا در مشعر و منی که آن زمان آب نبود تشنه نمانند و حضرت ابراهیم اعمال را از حضرت جبرئیل فراگرفت و بجا آورد.( ثقفی،۱۳۷۶،۱/۱۷۲). ابراهیم خود، به طریقه انجام اعمال دینی کاملا واقف بوده است، بلکه از خدا می خواهد حقیقت اعمالی را که از وی به عنوان عبادت سرزده به او نشان دهد. همان طور که قبلا درباره معنای «اسلامی» که حضرت درخواست کرده بود مطالبی گفته شد، به دست می آید که حضرت در این دعای خود، فقط به ظاهر امور و داشتن اسلام ظاهری اکتفا نکرده است و می خواهد به واقعیت آن برسد و در حقیقت خواستار نیل به مقام واقعی قرب الهی است. «وَتُبْ عَلَیْنَآ إِنَّکَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ» در این دعا حضرت از خداوند درخواست پذیرش توبه می نمایند که حالت توجه و بازگشت به خداست و لازم نیست توبه از معاصی باشد چون آن ها معصوم و نبی بودند و توبه آن ها می تواند در مورد ترک اولی باشد و یا به عنوان «حسنات الابرار سیئات المقربین»، چون که مقربین درگاه قرب الهی خوبی های نیکان را برای خود بدی می دانند. از نیایش حضرت ابراهیم و آمرزش خواهی او برمی آید که در راه حق و توحید نیز، بیم غرور و خودفریبی می رود و رهرو حق جو باید هوشیارانه در جستجوی آسیب شناسانه رفتارهای خود برآید.(باقری فر،۱۳۸۱،ص۶۲). بیان صفات جلال و جمال خدا به هنگام دعا و در این نیایش که خدا را به توحیدپذیری و مهربانی یاد می کند سبب می شود که دعاکننده به اجابت امیدوار گردد و مورد لطف و بخشش پروردگار قرار گیرد. «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ»؛خدایا، در میان آن ها پیامبری از خودشان مبعوث کن تاآیات تو را بر آن ها بخواند و آن ها را کتاب و حکمت بیاموز و پاکیزه کن زیرا تو توانا و حکیمی. در دو آیه فوق ابراهیم و اسماعیل تقاضای ظهور پیامبر اسلام را می کنند و سه هدف برای بعثت پیامبر اسلام بیان می نمایند. ابراهیم نیایشگر نگران آیندگان است، در دعای خویش جامعه و جهان و آینده را در نظر دارد و بعثت خاتم النبیین را در حریم کعبه از خداوند طلب می کند و این دعا نیز به اجابت می رسد. براساس همین دعا و مبتنی بر اراده الهی در این سرزمین پیامبری برگزیده می شود که تعالیم حیات بخش او از تاریخ و جغرافیای جزیره العرب فراتر و به سراسر گیتی و همیشه تاریخ راه می یابد و پیروان این آئین توحیدی را به نیکبختی دنیا و آخرت رهنمون می شود. در این آیه حضرت ابراهیم و اسماعیل از خداوند تقاضا می کنند که آن ها را در مسیر دین الهی ثابت قدم بدارد. مراد به اسلامی که در این جا مورد نظر است غیر آن اسلامی است که خود آن جناب داشت و نظایر این اختلاف مراتب در قرآن بسیار است پس اسلام مورد درخواست عبارت است از تمام عبودیت و اینکه بنده خدا هر آن چه دارد برای پروردگار تسلیم کند. (طباطبائی،۱۳۶۳،۱/۳۹۴-۳۹۲).
آن چه به انسان ها نسبت داده می شود و اختیاری او شمرده می شود، تنها اعمال اوست و اما صفات و ملکاتی که در اثر تکرار صدور عمل در نفس پیدا می شود، اختیاری انسان نیست و می شود به خدا منسوب شود، مخصوصا اگر از صفات فاضله و ملکات خیر باشد، نسبت دادنش به خدا اولی است از نسبت دادنش به انسان و عادت قرآن نیز بر همین جاری است.(طباطبائی،۱۳۶۳،/۳۹۴-۳۹۳).
متن دعای راسخان در علم [کسانی که به آیات قرآن چه محکم و چه متشابه ایمان آورده و همه آن ها را از طرف خدا می دانند]، نشان می دهد که اهمیت هدایت الهی به اندازه ای است که خردمندان نیز بعد از آن که به این لطف الهی دست پیدا کردند از خدا درخواست می کنند بعد از آن، دچار لغزش نشوند. این درخواست یکی از آثار رسوخ خردمندان در علم است، چون خدای خود را آن طور که باید شناخته و یقین کردند از ناحیه خود مالک هیچ نیستند. مالکیت منحصر در خدای عزوجل است و چون چنین ایمانی دارند در هر حال بیم این را دارند که دل هایشان بعد از رسوخ در علم به انحراف کشیده شود، لذا چنین درخواستی را مطرح کردند تا نعمت رسوخ در علم برایشان باقی بماند و همچنان خداوند آن ها را به صراط مستقیم هدایت کند. ایشان به حدی برای فراگیری علم و دانش و رسیدن به حقایق امور، اهمیت قائل است که از خداوند می خواهد هیچ جامعه ای را بدون رسول نگذارد تا امر یادگیری کتاب (قرآن) و حکمت در میان آن ها میسر باشد و به طور گسترده ای نیز رواج یابد.
نخست تلاوت آیات خدا برمردم که این جمله اشاره به بیدارسازی اندیشه ها در پرتو آیات جذاب الهی است که از مجرای وحی بر قلب پیامبر نازل می گردد و ارواح خفته را بیدار می کند. سپس تعلیم کتاب و حکمت را هدف دوم برمی شمرد چراکه تا آگاهی حاصل نشود تربیت و پرورش حاصل نمی شود و آموزش کتاب آسمانی و حکمت مقدمه تربیت می باشد. آخرین هدف را مسئله «تزکیه» بیان می دارد که در لغت به معنی نمو و رشد دارد و به معنی پاکسازی آمده است و به این ترتیب تکامل وجود انسان در دو جنبه «علم و عمل» به عنوان هدف نهایی بعثت پیامبر معرفی شده است زیرا نیمی از شخصیت ما را عقل و خرد و نیمی را «غرائز و امیال» تشکیل می دهد، به همین دلیل ما به همان اندازه که نیازمند به تعلیم هستیم نیاز به تربیت داریم، هم خرد و اندیشه باید تعالی یابد و هم غرائز درونی ما به سوی هدف صحیحی راهنمایی شود. لذا پیامبران هم معلمند، هم مربی، هم آموزش دهنده اند و هم پرورش دهنده.
درخواست امنیت و یکتاپرستی
«وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ (ابراهیم/۳۵)؛و [یاد کن] هنگامى را که ابراهیم گفت پروردگارا این شهر را ایمن گردان و مرا و فرزندانم را از پرستیدن بتان دور دار». این دعا از جمله آخرین دعاهای حضرت ابراهیم است که نظیر آن به طور خلاصه در سوره بقره (۱۲۶) نیز آمده است و نشان می دهد حضرت دو بار این دعا را از خدا نموده: یکی زمانی است که مکه صورت شهر به خود نگرفته بود، بار دیگر مربوط به زمانی است که مکه به صورت شهر درآمده بود. حضرت ابراهیم بعد از ترک هاجر و اسماعیل مکرر به آن ها سر می زد، در حالی که هنوز به شکل شهر درنیامده بود و بار دوم وقتی که دید مردم به آن ها روی آورده اند از جمله قوم «جرهم» از خداوند درخواست نمود که این مکان را محلی امن قرار دهد و از ثمرات آن ساکنانش را روزی دهد، سپس که به شکل شهر درآمد این خواسته را دوباره از خداوند تقاضا نمود. علامه طباطبایی در توضیح معنای امنیت می نویسد: «مقصود از امنیتی که آن جناب درخواست کرده امنیت تشریعی است نه تکوینی و مقصود این است که به طور قانونی، امنیت این شهر را تضمین کند، نه اینکه هر که خواست امنیت آن را بر هم زند، و همین امنیت هم بر خلاف آن چه شاید بعضی توهم کرده باشند نعمت بزرگی و بلکه از بزرگترین نعمت هایی است که خدا بر بندگان خود انعام کرده است» (طباطبایی۱۳۶۳،۱۲/۱۰۰-۹۹). مراجعه به تاریخ نشان می دهد که این شهر و اهلش از بلاهای زیادی که دیگر شهرها دیده اند مصون مانده اند که این خود نعمت بزرگی است که خدا نصیب بندگان خود کرده است.از روایت عیاشی از امام صادق استفاده می شود مقصود از این دعا اولاد اسماعیل هستند و منظور آن حضرت فرزندانی بودند که باید به مقام نبوت و امامت برسند چون حضرت می دانست این مقام به کسی می رسد که هرگز در مقابل بت سجده نکرده باشد و از خدا طلب نمود که به لطف خود قابلیت ایشان را برای این مقام حفظ فرماید و موید این معنی اینکه حضرت در دعا ابتدا به نفس شریف خویش نمود با اینکه به عنایت الهی معصوم بود. (ابن مسعود،۱۳۸۰،۱/۲۳۱). «واز پیامبر نقل شده که دعای آن حضرت (ابراهیم) به من و برادرم علی (ع) منتهی شد و من و او هرگز برای بتی سجده نکردیم سپس خدا مرا به پیغمبری برگزید و علی را وصی من قرار داد.» (طبرسی،۱۴۰۶،۶/۳۱۸).
امام باقر فرمود: ما بقیه عترت ابراهیم هستیم و دعای آن حضرت برای ما بود بنابراین خداوند دعای حضرت ابراهیم را در مورد یکتاپرستی به اجابت رساند و تمام انبیاء بنی اسرائیل و خاتم پیامبران و اوصیاء او را از نسل آن حضرت قرار داد و تمام اولاد حضرت اسماعیل یا بسیاری از ایشان را با اینکه در میان اعراب بت پرست در مکه ساکن بودند به برکت دعای این پیامبر اولوالعزم محفوظ داشت.
۴-۵-۱-۴- مهمترین نکته تربیتی
مهمترین نکته تربیتی این دعا این است که حضرت امنیت و آبادانی ورفاه اقتصادی را برای پرستش و یکتاپرستی می خواهد و زندگی واقعی را در سایه خداپرستی می داند، و این دعای خود را به عنوان یک پدری که دعایش نسبت به فرزندش مستجاب است، برای ذریه اش می نماید. در این آیه ابراهیم درخواست یکتاپرستی برای فرزندانش می نماید و در آیه ۱۲۸ بقره عرض می کند آن ها را امتی قرار بده که تسلیم اطاعت و بندگی تو باشند که هر دو یک مضمون است.
۴-۵-۱-۵- توجه دل ها،اقامه نماز، روزی ثمرات
«رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ (ابراهیم/۳۷-۳۶)؛پروردگارا من [یکى از] فرزندانم را در دره‏اى بى‏کشت نزد خانه محترم تو سکونت دادم پروردگارا تا نماز را به پا دارند پس دلهاى برخى از مردم را به سوى آنان گرایش ده و آنان را از محصولات [مورد نیازشان] روزى ده باشد که سپاسگزارى کنند». علامه طباطبایی از تفسیر قمی از امام صادق نقل می کند: «حضرت ابراهیم در شام اقامت داشت، وقتی حضرت اسماعیل از هاجر متولد شد ساره زن دوم ابراهیم بسیار غمگین گشت، چون ابراهیم از او اولاد نداشت، و حضرت را برای داشتن هاجر اذیت می کرد و غمگین می ساخت لذا آن حضرت از این پیشامد به خدا شکایت نمود و« فاوحی الله الیه: ان مثل المراه مثل الضلع العوجاء ان ترکتها استمتعت بها و ان اقمتها کسرتها؛خداوند به او وحی کرد: مثل زن مثل دنده کج می باشد اگر آن را به حال خود واگذاری و با او بسازی از او بهرهمند خواهی شد و اگر بخواهی آن را راست کنی آن را می شکنی» پس او را امر فرمود که اسماعیل و مادرش را از شام خارج نماید، او عرضه داشت، خدایا کجا ببرم ؟ فرمود: به حرم امن من اولین قطعه ای که از زمین خلق نمودم مکه است، پس جبرئیل با براق نازل شد و ابراهیم و اسماعیل و هاجر را بر آن حمل نمود. هروقت حضرت ابراهیم به جای خوبی می رسید که درخت و نخل و زرع داشت از جبرئیل سؤال می کرد اینجا، آنجاست ؟ می گفت خیر، تا رسیدند به مکه، پس در محل خانه کعبه ایشان را فرود آورد ولی حضرت ابراهیم با ساره عهد کرده بود که از مرکب پیاده نشود تا برگردد و در آن جا درختی بود، هاجر گلیمی را که با خود آورده بود روی آن درخت انداخت و سایبانی برای خودشان تهیه کرد پس چون حضرت ابراهیم آن دو را گذاشت و خواست نزد ساره برگردد هاجر عرض کرد ای ابراهیم چرا ما را در این محل که مونسی و آب و گیاهی نیست می گذاری ؟ ابراهیم فرمود: خداوندی که مرا امر فرمود شما را در این مکان منزل دهم شما را کفایت می کند و مراجعت فرمود تا به کوه کواء در ذی طوی رسید، سر برگرداند ومتوجه هاجر و اسماعیل شد و به طرف آن ها نگاه کرد و عرضه داشت: «رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی… » (ابراهیم/۳۷). بعد از آن جا گذشت و چون پاره ای از روز برآمد اسماعیل تشنه شد و طلب آب نمود و هاجر در آن وادی جایی که حجاج سعی صفا و مروه می کنند ایستاد و فریاد زد آیا در این وادی امینی برای ما هست ؟ ناگاه اسماعیل از نظر او غایب شد پس هاجر بالای کوه صفا رفت و از میان وادی سراب به نظرش رسید به گمان آب به زیر آمد و تا کوه مروه سعی کرد بعد برگشت تا به کوه صفا رسید تا هفت مرتبه و در دور هفتم که هاجر بالای کوه مروه بود به اسماعیل نظر نمود دید از زیر پاشنه پای او آب جاری شده، آمد کنار اسماعیل و شن ها را دور آب جمع کرد و جلو آب را گرفت تا نگذارد جاری شود و به این جهت آن را چشمه زمزم نامیدند». (علی بن ابراهیم،۱۳۵۰،۱/۶۰).
قیبله جرهم در ذی المجار و عرفات منزل داشتند چون در مکه آب پیدا شد پرندگان و چرندگان در آن جمع شدند و آن قبیله هم از توجه پرندگان به آن جانب، متوجه مکه شدند و به دنبال آن ها آمدند و دیدند زن و بچه ای در آن وادی زیر سایه درختی منزل نموده اند و آب برای آن ها از زمین بیرون آمده، به هاجر گفتند: تو کیستی و کار تو و این بچه چیست ؟ او گفت: من کنیز ابراهیم خلیل الرحمن و مادر این پسر هستم که به امر خدا ما را این جا منزل داد. آن ها از او خواستند که نزدیک ایشان منزل نمایند و چون روز سوم حضرت ابراهیم به دیدار ایشان آمد هاجر به او عرض کرد قبیله جرهم این جا آمده و خواهش نمودند که نزدیک ما منزل نمایند آیا اجازه می فرمائی ؟ حضرت فرمود: بلی، هاجر به آن ها اجازه داد و آمدند نزدیک ایشان چادرهایشان را زدند و منزل نمودند و هاجر واسماعیل با آن ها مانوس شدند و حضرت ابراهیم مرتبه سوم که آمد دید مردم بسیاری اطراف آن ها جمع شده اند و خوشحال و مسرور گردید.( طباطبایی،۱۳۵۵،۱/۲۹۲).
اسماعیل کم کم بزرگ شد و هر کدام از قبیله جرهم یکی یا دو گوسفند به او دادند تا اسماعیل به حد بلوغ رسید خداوند به ابراهیم امر فرمود: خانه کعبه رابنا کند و جبرئیل را فرستاد و جای خانه کعبه را خط کشی کرد و اسماعیل از کوه ذی طوی سنگ آورد و خانه را ساختند و تا هفت ذرع بالا بردند پس از آن خداوند جای حجرالاسود را به ابراهیم نشان داد حضرت آن را استخراج کرد و در مکان فعلی آن قرار داد و دودرب شرقی و غربی برای خانه درست کرد که درب غربی را مستجار می نامند و مقداری شاخه درخت و علف روی سقف آن ریخت و هاجر عبائی را که با خود داشت به درب آن آویخت و زیر آن استراحت می کردند سپس چون ابراهیم از بنای کعبه فارغ شد با اسماعیل حج به جا آوردند و با راهنمایی جبرئیل روز هشتم ذی الحجه از مکه برای رفتن به عرفات آب برداشتند و بعد از وقوف به عرفات جبرئیل آن حضرت را به منی برد و وقتی ابراهیم از بنای بیت فارغ شد به خدا عرض کرد: «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم (البقره/۱۲۶)؛ پروردگارا این [سرزمین] را شهرى امن گردان و مردمش را هر کس از آنان که به خدا و روز بازپسین ایمان بیاورد از فرآورده‏ها روزى بخش».
۴-۵-۱-۶- دعای ابراهیم (ع) برای فرزندان
«رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَهِ وَمِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاء (ابراهیم/۴۰)؛پروردگارا مرا برپادارنده نماز قرار ده و از فرزندان من نیز پروردگارا و دعاى مرا بپذیر». در این دعای مشترک، حضرت ابراهیم تقاضای توفیق و برپائی نماز برای خود و فرزندان شایسته اش می نماید. طبیعی است که ابراهیم خلیل این پیامبر بزرگ قبل از این دعا خدا را عبادت می کرد و نماز می خواند و موحد بود و این که عرض می کند مرا نمازگزار قرارده اولا برای این است که مقدمه ای باشد برای ملحق کردن فرزندانش به این دعا و ثانیا اقامه غیر از خواندن آن است زیرا برپاداری کامل نماز با تمام آداب و شرایط آن و رعایت خضوع و خشوع در نماز و مواظبت بر اوقات و حقوق نماز می باشد و طبیعی است چنین خواسته ای برای همه بندگان خوب خدا مطلوب است مخصوصا همراه کردن فرزندان و شرکت دادن آن ها در آن.
۴-۵-۱-۷- ربنا و تقبل دعاء
علامه طباطبایی می فرمایند: «اقامه نماز نسبتی به خواست و مشیت خدا دارد و نسبتی به بنده که به عمل بپردازد و متصدی و عهده دار نماز شود و درخواست پذیرش دعا به منزله اصرار و تاکید در برآورده شدن آن است». (طباطبایی،۱۳۵۵،/۷۹-۷۸).
۴-۵-۱-۸- نکته تربیتی
بهترین موفقیت انسان توفیق اقامه نماز و مواظبت بر آن است و مهم ترین نکته پرورشی و تربیتی این دعا این است که پدران و مادران، فرزندان خود را تشویق به نماز و بندگی خدا کنند و علاوه بر اینکه خود به نماز اهمیت می دهند آن ها را نیز وادار به نماز نمایند و در محیط خانه، فرزندان و بستگان خود را با فرهنگ نماز آشنا سازند و دعای همیشگی آن ها، توفیق اقامه نماز برای خود و عزیزان و فرزندانشان باشد و خود را اسیر زندگی مادی و روزمره نسازند و بدانند هرچیزی تابع نماز است و رد و قبولی آن بستگی به نماز دارد.
۴-۵-۱-۹- دعای ابراهیم برای پدرو مادر و مومنین
«رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ (ابراهیم/۴۱)؛پروردگارا روزى که حساب برپا مى‏شود بر من و پدر و مادرم و بر مؤمنان ببخشاى». این آخرین دعای ابراهیم است که قرآن کریم آن را نقل می کند و شبیه دعای نوح است که عرض کرد: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ (نوح/۲۸)؛پروردگارا بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنى که در سرایم درآید و بر مردان و زنان با ایمان ببخشاى». و اینکه حضرت برای پدر و مادرش دعا می کند معلوم می شود پدرش خداپرست و مومن بوده است و این دعا را در دوران پیری می نماید و اینکه در سوره شعراء عرض می کند «وَاغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کَانَ مِنَ الضَّالِّینَ (الشعراء/۸۶)؛پدر مرا بیامرز که از گمراهان بود. منظور جد مادری یا عموی حضرت به نام آزر بوده است و در عرف آن روز و در کلام عرب به عمو یا جد مادری پدر گفته می شده و ابراهیم به عنوان پدر برای آن ها دعا می کند و این هم به خاطر وعده ای بود که قبلا داده و به عمویش گفته بود: «سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی (مریم/۴۷)؛به زودى از پروردگارم براى تو آمرزش مى‏خواهم».
قرآن می فرماید: «وَمَا کَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِیمَ لِأَبِیهِ إِلاَّ عَن مَّوْعِدَهٍ وَعَدَهَا إِیَّاهُ فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ لأوَّاهٌ حَلِیمٌ» (توبه/۱۱۴). قبل از این آیه خدا می فرماید: پیامبر و گروندگان به او نباید برای مشرکان هرچند خویشان آن ها باشند از خدا طلب آمرزش کنند بعد از آنکه دانستند اهل دوزخند به راستی ابراهیم بسیار اهل دعا و بردبار بود. و در این آیه می فرماید: ابراهیم هم که برای پدرش (عمویش) از خدا آمرزش خواست این نبود مگر به موجب عهدی که با او کرده بود و وعده ای که به او داده بود که برایش آمرزش بخواهد به شرط آنکه او هم به خدا ایمان بیاورد و از پرستش بت صرف نظر کند و چون برای او مسلم و روشن شد که دشمن خداست از او بیزاری جست. طبرسی می فرماید:« مسلمانان از پیغمبر خواهش کردند از برای پدرانشان که به حال کفر مردند استغفار نمایند این آیه نازل شد که دلالت بر آن که برای پیامبر و اهل ایمان جایز نیست برای اهل شرک و کفر استغفار نمایند گرچه خویشان نزدیک آنان باشند» (طبرسی،۱۴۰۶،۵/۷۶). از مجموعه آیات قبل استفاده می شود چون آمرزش خواهی نوعی اظهار دوستی و مودت و دلسوزی نسبت به اهل کفر است، برای مسلمانان صحیح نیست و باید از آن ها بیزاری بجویند و این در صورتی است که کفر آن ها آشکار بوده و با حال عناد و تعصب و اصرار بر باطل از دنیا رفته اند. بلی می توان گفت جایز است انسان از خداوند بخواهد گمراهان و کافران را موفق به شناخت و قبول اسلام کند و تا وقتی قابلیت برای هدایت دارند دعا درباره آنان بی فایده نمی باشد همانطور که ابراهیم به امید هدایت عموی خود که قول داده بود اسلام بیاورد برای او استغفار کرد و وقتی روشن شد دشمن سرسخت خدا و اهل جهنم می باشد از او دوری جست. و این حکایت از روحیه لطف و عطوفت و مهربانی و دلسوزی و غم خواری و رقت قلب و بردباری و بی آزاری آن پیامبر اولوالعزم می نماید که هرچه آن حضرت را اذیت می نمودند نفرین نمی کرد بلکه دعا می فرمود لذا امام باقر (ع) در اصول کافی و از حضرت صادق (ع) نقل شده منظور از «اواه» که در آیه به عنوان صفت ابراهیم ذکر شده، تضرع و زاری کننده در نمازها و خلوت هاست و بعضی گفته اند اواه کسی است که زیاد آه می کشد و زیاد دعا می نماید و یاد خدا می کند و یا کسی که اهل یقین و اطمینان به اجابت دعا دارد. بعد از این صفت می فرماید ابراهیم حلیم بود، یعنی شکیبا و بردبار، گفته شده صبر حضرت به حدی رسیده بود که شخصی به او دشنام داد و آزارش نمود در جواب گفت خداوند تو را هدایت کند. (طبرسی،۱۴۰۶،۵/۷۷).
۴-۵-۱-۱۰ -تقاضای دانش و نام نیک و وراثت بهشت
«رَبِّ هَبْ لِی حُکْمًا وَأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ وَاجْعَل لِّی لِسَانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ، وَاجْعَلْنِی مِن وَرَثَهِ جَنَّهِ النَّعِیمِ (الشعراء/۸۵-۸۳)؛پروردگارا به من دانش عطا کن و مرا به صالحان ملحق فرماى، و براى من در [میان] آیندگان آوازه نیکو گذار، و مرا از وارثان بهشت پر نعمت گردان». ابراهیم دعا می کند که خداوند به او علم و حکمت و بصیرت در امور و تیزبینی، عطا فرماید و بعضی گفته اند منظور از حکم، منصب نبوت است که تقاضا نمود او را در زمره شایستگان برای نبوت و امامت قرار دهد تا از صالحان یعنی پیامبران قبلی باشد که اهل صلاح بودند و استقامت در امر خدا و دستورات او داشتند و می خواهد تا در ردیف اشخاص کامل و مقرب درگاه خدا محسوب شود و در آخر با آنان محشور گردد و نیز دعا فرمود که مرا در آینده مقبولیت عامه عنایت فرما که تمام خلق نام مرا به نیکی برند و به صدق و صفای من معترف باشند و این ذکر و نام نیک از من در میان مردم تا روز قیامت باقی باشد، خدا هم دعای او را مستجاب کرد لذا تاکنون تمام پیروان دین های الهی از ابراهیم به نیکی و خوش نامی یاد می کنند و وی را قهرمان توحید و بت شکنی می دانند و در مکه و عرفات و منی و صفا و زمزم از فداکاری او نام می برند و وی را می ستایند و محبتش در دل همه جهانیان قرار دارد. مرحوم ثقفی در روان جاوید می فرماید: «در بعضی روایات لسان صدق به پیامبر خاتم و امیرالمومنین و ائمه اطهار که از نسل آن بزرگوار و تابع ملت اویند تفسیر شده و منافاتی با معنای سابق ندارد» (ثقفی،۱۳۷۶،۴/۱۳۳). طبرسی می نویسد:« احتمال هم دارد معنایش این باشد که برای من فرزند صادقی در آخر ملت ها قرار ده که دعوت به توحید و حق داشته باشد آن حضرت محمد (ص) می باشد» (طبرسی،۱۴۰۶،۷/۱۹۴). این دعای حضرت ابراهیم دارای چند تقاضای بسیار مهم است. از آیه «رَبِّ هَبْ لِی» اهمیت صلاح و و صالح بودن به خوبی معلوم می شود، منظور از صلاح این است که انسان در راه اوامر الهی استقامت نشان دهد و قسمت بعد «وَاجْعَل لِّی لِسَانَ صِدْقٍ » یعنی مرا در میان امت های بعدی مورد قبول و ستایش ایشان قرار ده که این دعای حضرت را، خداوند مستجاب فرمود. از این جهت است که پیروان همه ادیان، ابراهیم را ستایش می کنند و نبوت او را قبول دارند. (طبرسی،۱۴۰۶،۱۸/۳۲).
ابراهیم در آیات قبل، نعمت هائی را که خداوند به او ارزانی داشته بیان می کند. ذکر این نعمت ها و الطاف الهی او را به سؤال و طلب از خدا وا می دارد چراکه هرچه دارد از آن خداست و در برابر خداوند، وجودی فقیر و حاجتمند است. ایشان در ابتدای دعایشان خداوند را با لفظ «رب» ندا می کنند که این باعث برانگیخته شدن رحمت و عنایت خداوند می شود. علامه طباطبائی در معنای عبارت «هَبْ لِی حُکْمًا» می نویسد: «منظور از حکم، اصابه نظر و داشتن رای مصاب در مسائل کلی اعتقادی و عملی است که جامع همه آن ها توحید و تقوی می باشد، و نیز در تطبیق عمل بر آن معارف کلی است». (طباطبائی،۱۳۶۳،۱۵/۴۲۶). ایشان در معنای جمله «َأَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ» با بهره گرفتن از معنائی که راغب در مفردات بیان کرده است نتیجه می گیرد که صلاح، باقی ماندن و یا بودن هر چیزی است به مقتضای طبع اصلیش تا آن چه خیر و فایده در خور آن است بر آن مترتب گردد، بدون این که به خاطر فسادش چیزی از آثار نیک آن تباه گردد. لذا معنای کلام آن جناب را چنین بیان می کند: پروردگارا، نخست موهبت حکم به من ارزانی بدار، و سپس اثر آن را که صلاح ذاتی است در من تکمیل کن. (طباطبائی،۱۳۶۳،/۴۲۷-۴۲۶).
۴-۵-۱-۱۱- قلب سلیم:
«وَاغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کَانَ مِنَ الضَّالِّینَ وَلَا تُخْزِنِی یَوْمَ یُبْعَثُونَ یَوْمَ لَا یَنفَعُ مَالٌ وَلَا بَنُونَ إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّهُ لِلْمُتَّقِینَ وَبُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغَاوِینَ (الشعراء/۹۱-۸۶)؛و بر پدرم ببخشاى که او از گمراهان بود و روزى که [مردم] برانگیخته مى‏شوند رسوایم مکن روزى که هیچ مال و فرزندى سود نمى‏دهد مگر کسى که دلى پاک به سوى خدا بیاورد و [آن روز] بهشت براى پرهیزگاران نزدیک مى‏گردد و جهنم براى گمراهان نمودار مى‏شود».
حضرت ابراهیم که کانون محبت و عاطفه است بعد از ستایش خدا به بزرگی و شایستگی برای عبادت و پرستش و بی خاصیت بودن خدایانی که اقوام او می پرستیدند طبق وعده ای که به عمویش برای طلب آمرزش در صورت ایمان او، داده بود عرض می کند که خدایا عمویم را بیامرز که قبلا نیز شرح آن گذشت و این حکایت از رحمت و رافت آن حضرت نسبت به خویشان و اقوام خود می کند و نیز دعا فرمود که خداوند او را در دنیا از ارتکاب کاری که سبب رسوایی و خواری او در قیامت شود، که روز ظاهر شدن سرائر انسان هاست، حفظ فرماید، روزی که هیچ مال و اولادی فایده ندارد و آنجا کسی دارای مالی نیست و هرکس به قدری گرفتار است که به دیگری نمی رسد فقط چیزی که به درد انسان می خورد دل پاک و سالم از آلودگی ها و امراض درونی است. و این سرمایه مهم یعنی زندگی دنیا و اموال و نیرو های انسانی در آن جا کمترین نتیجه ای برای صاحبانش نخواهد داشت و طبیعی است که سایر سرمایه های این جهان که در رتبه های بعد از این قرار دارند سود نخواهد بخشید. ولی کسی که سالم از هر گونه شرک و کفر و آلودگی به گناه با قلب پاک و خالص به حضور خدا بیاید بیشترین بهره را خواهد داشت. امام صادق (ع) می فرمایند: «القلب السلیم الذی تلقی ربه و لیس فیه احد سواه؛قلب سلیم، قلبی است که خدا را ملاقات کند در حالی که هیچ کس غیر از او در آن نباشد» (فیضکاشانی،۱۳۵۸ ،ص۳۴۵). امام صادق می فرمایند: قلب سلیم دلی است که سالم از محبت دنیا باشد و هر دلی که در آن شرک یا شکی باشد از درجه اعتبار ساقط است و مردم مامور به زهد در دنیا شدند برای آنکه دل هایشان برای آخرت فارغ باشد و ظاهر هر معصیتی پلیدی و هر خلق فاسدی مرض است و منشا تمام مرض ها و معصیت ها و ریشه آن، محبت دنیاست که پیامبر نیز فرمودند:(حب الدنیا راس کل خطیئه)(طبرسی،۱۴۰۶،۸/۱۹۴). علت اینکه خداوند سلامتی را مختص فرمود به قلب سلیم، این است که وقتی قلب سالم شد بقیه اعضاء و جوارح از فساد و خرابی محفوظ می مانند و انحراف و فساد اعضاء و جوارح انسان به خاطر فساد و تباهی قلب است که تلمبه وجود انسان می باشد.
۴-۵-۱-۱۲- برائت از کفار و توکل بر خدا
«قَدْ کاَنَتْ لَکُمْ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ فىِ إِبْرَاهِیمَ وَ الَّذِینَ مَعَهُ إِذْ قَالُواْ لِقَوْمهِِمْ إِنَّا بُرَءَ ؤُاْ مِنکُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ…. رَّبَّنَا عَلَیْکَ تَوَکلَّْنَا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُرَبَّنَا لَا تجَْعَلْنَا فِتْنَهً لِّلَّذِینَ کَفَرُواْ وَ اغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الحَْکِیمُ (الممتحنه/۵-۴)؛قطعا براى شما در [پیروى از] ابراهیم و کسانى که با اویند سرمشقى نیکوست آنگاه که به قوم خود گفتند ما از شما و از آنچه به جاى خدا مى‏پرستید بیزاریم به شما کفر مى‏ورزیم و میان ما و شما دشمنى و کینه همیشگى پدیدار شده تا وقتى که فقط به خدا ایمان آورید جز [در] سخن ابراهیم [که] به [نا]پدر[ى] خود [گفت] حتما براى تو آمرزش خواهم خواست با آنکه در برابر خدا اختیار چیزى را براى تو ندارم اى پروردگار ما بر تو اعتماد کردیم و به سوى تو بازگشتیم و فرجام به سوى توست. پروردگارا ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] براى کسانى که کفر ورزیده‏اند مگردان و بر ما ببخشاى که تو خود تواناى سنجیده‏کارى». حضرت ابراهیم و پیروانش به درگاه خداوند عرضه داشتند: خدایا ما از تمام کسان خود دست کشیدیم و توکل بر تو نمودیم و به تو رو آوردیم و بازگشت ما به حکم و قانون توست، ما را زیر دست کفار قرار نده که ما را مبتلا کنند به عذابی که بر اهل آن قابل تحمل نباشد و به ما بگویند اگر دین شما حق بود خدا ما را بر شما مسلط نمی کرد و ما را دشمن شاد نکن و طوری نباشد که آن ها بتوانند ما را از ما بگیرند و ما را بیامرز که تو توانای درست کرداری و متوسل به خود را نجات می دهی. (علی بن ابراهیم،۱۳۵۰،۲/۳۶۲-۳۶۱).
۴-۵-۲- حکمت و آداب دعا
«رَبَّنَا إِنَّکَ تَعْلَمُ مَا نُخْفِی وَمَا نُعْلِنُ وَمَا یَخْفَى عَلَى اللّهِ مِن شَیْءٍ فَی الأَرْضِ وَلاَ فِی السَّمَاء (ابراهیم/۳۸)؛ پروردگارا بى‏گمان تو آنچه را که پنهان مى‏داریم و آنچه را که آشکار مى‏سازیم مى‏دانى و چیزى در زمین و در آسمان بر خدا پوشیده نمى‏ماند». چون معمولا عرض حال و بیان حاجت به کسی می شود که آگاه از خواسته دل ها و اسرار باطن و عالم به احوال انسان ها نباشد و از طرفی دعا و طلب نیاز از کسی می شود که کرم و لطف و رحمتش بر همگان گسترده نباشد و نسبت به موجودات عالم مخصوصا انسان ها و بندگان شایسته عطا و بخشش نداشته باشد و ابراهیم با رعایت این دو نکته بعد از عرض حال و دعا به درگاه خدای بی نیاز که ذکر آن در آیات قبل گذشت، ادب دعا را یاد آوری می کند و عرض می نماید: ای خدای ما، تو به ظاهر و باطن کار ما آگاهی و چیزی از امیال و آرزوها و نیازمندی ها بر تو پوشیده نیست و خود بر بندگانت « ارحم الراحمین » هستی و این دعا و تضرع و توسل ها برای اظهار بندگی و فقر و نیاز و احتیاج به رحمت توست و چون خودت فرمودی دعا کنید و حاجت بخواهید ما عرض حاجت می کنیم. امام صادق می فرمایند: «ان الله تبارک و تعالی یعلم ما یرید العبد اذا دعاه و لکنه یحب ان تبث الیه الحوائج فاذا دعوت فسم حاجتک و فی حدیث آخر قال (ع) ان الله عزوجل یعلم حاجتک و ما ترید و لکن یحب ان تبث الیه الحوایج؛خداوند تعالی چیزی را که بنده می خواهد می داند ولی دوست دارد نزد او عرض حاجت کند وقتی او را خواندید حاجت خود را نام ببرید. و در حدیث دیگری آمده است خداوند از حاجت و اراده شما باخبر است ولی دوست دارد خواسته های خود را با او در میان بگذاری». (کلینی،۱۳۴۴،۲/۴۷۲).

۴-۸ : استاندارد هفتم ، ساختمان و تجهیزات .
در پاسخ به سوال هفتم پژوهش ” میزان مطابقت ساختمان و تجهیزات در کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟ ” سوالات زیر بررسی می شود :
۴-۸-۱ : ارزیابی کیفی کتابخانه های مورد پژوهش بر اساس استاندارد هفتم.
پاسخ پرسش ۵۷ ، در بخش کمی مورد بررسی قرار می گیرد .
پاسخ پرسش ۵۸ ، تنها یک کتابخانه پاسخ مثبت را ثبت کرده و ۹ کتابخانه پاسخ منفی داده اند . درصد پاسخگویی ، ۱۰۰ % می باشد .به همین دلیل ، تنها در ۱۰ % کتابخانه ها ساختمان کتابخانه مخصوص این امر طراحی و ساخته شده است.
در پاسخ پرسش ۵۹ ، ۶ کتابخانه پاسخ مثبت و ۴ کتابخانه پاسخ منفی داده اند . درصد پاسخگویی ۱۰۰ % می باشد . بر همین مبنا ، ۶۰ % کتابخانه های مورد بررسی تا حد امکان در دسترس سایر گروه ها می باشد.
در پاسخ پرسش ۶۰ پرسش نامه ، ۹ پاسخ منفی ثبت شده است و هیچ پاسخ مثبتی داده نشده است . درصد پاسخ گویی به این پرسش ۹۰ % می باشد. بنابراین صفر درصد کتابخانه ها پاسخگوی نیازهای ۳۰ سال آینده کتابخانه هستند .

در پاسخ سوال ۶۱ پرسش نامه ، ۷ کتابخانه پاسخ مثبت و ۱ کتابخانه پاسخ منفی داده اند . درصد پاسخگویی ۸۰ % می باشد. بنابراین ، در ۸۷٫۵ % کتابخانه های مورد بررسی ، مسائل ایمنی رعایت شده است .
در پاسخ سوال ۶۲ ، ۵ کتابخانه پاسخ مثبت و ۴ کتابخانه پاسخ منفی را ثبت کرده اند . درصد پاسخگویی به این پرسش ۹۰ % می باشد. بر همین مبنا ، در ۵۵٫۶۰ درصد از ساختمان کتابخانه ها قابلیت انعطاف و ادغام فضاها وجود دارد/
در پاسخ به پرسش ۶۳ ، ۴ کتابخانه پاسخ مثبت و ۶ کتابخانه پاسخ منفی داده اند . درصد پاسخگویی ۱۰۰ % می باشد. بر همین دلیل ، در ۴۰ % فضاهای مطالعه کتابخانه ها ، قابلیت پذیرش ۲۰ % از دانشجویان را دارد.
در پاسخ به سوال ۶۴ ، ۳ کتابخانه پاسخ مثبت و ۷ کتابخانه پاسخ منفی را به ثبت رسانده اند . درصد پاسخگویی به این پرسش ۱۰۰ % می باشد . بر همین اساس ، در ۳۰ % کتابخانه ها ، برای هر ۱۲۰ جلد کتاب ، ۱ متر مربع فضا در نظر گرفته شده است .
در پاسخ به پرسش ۶۵ ، ۵ کتابخانه پاسخ مثبت و ۵ کتابخانه پاسخ منفی داده اند . درصد پاسخگویی ۱۰۰ % می باشد . بر همین اساس ، در ۵۰ % کتابخانه ها برای هر ۲۰ نشریه ادواری ، ۱ متر مربع فضا در نظر گرفته شده است.
در پاسخ به سوال ۶۶ ، ۳ کتابخانه پاسخ مثبت ، ۴ کتابخانه پاسخ منفی را ثبت کرده اند . درصد پاسخ گویی ۷۰ % می باشد. بر همین اساس ، در ۴۲٫۸۵ % از کتابخانه فضای مناسب برای برگه دان ها وجود دارد.
در پاسخ به سوال ۶۷ ، ۹ کتابخانه پاسخ مثبت و تنها یک کتابخانه پاسخ منفی را ثبت کرده اند . درصد پاسخگویی ۱۰۰ % می باشد .بر همین مبنا ، در ۹۰ % کتابخانه ها برای هر کارمند ۱ متر مربع فضا در نظر گرفته شده است.
در پاسخ به پرسش ۶۸ ، ۶ کتابخانه پاسخ مثبت و ۴ کتابخانه پاسخ منفی ثبت کرده اند . درصد پاسخگویی ۱۰۰ % می باشد. در نتیجه ، در ۶۰ % کتابخانه ها ، ساختمان در مقابل زلزله و سوانح مقاوم سازی شده است.
در پاسخ به سوال ۶۹ ، تمامی کتابخانه ها پاسخ مثبت ارائه کرده اند. درصد پاسخ گویی به این پرسش ۱۰۰ % می باشد. بر همین مبنا ، در ۱۰۰ % کتابخانه ها برای ورود و خروج تنها یک در وجود دارد.
در پاسخ به سوال ۷۰ ، از نظر محیط و فضای کتابخانه ، کتابخانه مرکزی ، ۳۳٫۳۴ % ، کتابخانه علوم پایه ۱۶٫۶۷ % ، کتابخانه فنی و مهندسی ۶۶٫۶۷ % ، کتابخانه حقوق ۱۰۰ % ، کتابخانه تربیت بدنی ۵۰ % ، کتابخانه دامپزشکی ۱۰۰ % ، کتابخانه مامایی ۱۰۰ % ، کتابخانه مدیریت ۱۰۰ % و کتابخانه الهیات ۱۰۰ % برای مطالعه مناسب هستند.
۴-۸-۲: درصد پاسخگویی به سوالات استاندارد هفتم ، ساختمان و تجهیزات .
با توجه به جدول ۴-۲۰ ، کمترین درصد پاسخگویی به سوالات مربوط به کتابخانه مرکزی با۷۶٫۹۲ % و بیشترین درصد پاسخگویی مربوط به کتابخانه های فنی و مهندسی ، الهیات ، حقوق ، مامایی و پرستاری و مدیریت با ۱۰۰ % می باشد. درصد پاسخ گویی به سوالات این استاندارد ، ۹۳٫۸۴ % می باشد .
جدول ۴-۲۰ ، توزیع فراوانی و درصد پاسخگویی به سوالات استاندارد هفتم ، از نظر کیفی.

 

	نام کتابخانه	درصد پاسخ مثبت	درصد پاسخ منفی	درصد بدون پاسخ	درصد پاسخگویی
۱	مرکزی	۵۳٫۸۴	۲۳٫۰۷	۲۳٫۰۸	۷۶٫۹۲
۲	علوم پایه	۲۳٫۰۷	۶۹٫۲۳	۷٫۰۶	۹۲٫۳۰
۳	الهیات	۸۴٫۶۱	۱۵٫۳۸	۰

با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری، مشاهده می شود که میزان آماره ی t بین دو متغیر جمع­گرایی فرهنگ سازمانی و عدالت توزیعی برابر با ۱۹/۴ است. از سوی دیگر میزان آماره ی t بین دو متغیر فرهنگ سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی برابر با ۶۴/۵ می باشد، بنابراین فرضیه تایید می شود با توجه به ضریب استاندارد هم می­توان گفت که میزان تاثیر عدالت توزیعی بر رفتار شهروندی از طریق جمع گرایی فرهنگ سازمانی برابر با ۱۸/۰ است.

۲- بین عدالت تعاملی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد جمع­گرایی فرهنگ سازمانی در سازمان تامین اجتماعی استان گیلان رابطه وجود دارد.
با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری، مشاهده می شود که میزان آماره ی t بین دو متغیر جمع­گرایی فرهنگ سازمانی وعدالت تعاملی برابر با ۲۸/۳ است. از سوی دیگر میزان آماره ی t بین دو متغیر فرهنگ سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی برابر با ۶۴/۵ می باشد، بنابراین فرضیه تایید می شود با توجه به ضریب استاندارد هم می توان گفت که میزان تاثیر عدالت تعاملی بر رفتار شهروندی از طریق جمع گرایی فرهنگ سازمانی برابر با ۱۵/۰ است.
۳- بین عدالت رویه­ای و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد جمع­گرایی فرهنگ سازمانی در سازمان تامین اجتماعی استان گیلان رابطه وجود دارد.
با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری، مشاهده می شود که میزان آماره ی t بین دو متغیر جمع­گرایی فرهنگ سازمانی و عدالت رویه­ای برابر با ۴۰/۴ است. از سوی دیگر میزان آماره ی t بین دو متغیر فرهنگ سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی برابر با ۶۴/۵ می باشد، بنابراین فرضیه تایید می­ شود با توجه به ضریب استاندارد هم می توان گفت که میزان تاثیر عدالت رویه­ای بر رفتار شهروندی از طریق جمع گرایی فرهنگ سازمانی برابر با ۲۱/۰ است.
۴- بین عدالت توزیعی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی در سازمان تامین اجتماعی استان گیلان رابطه وجود دارد.
با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری، مشاهده می شود که میزان آماره ی t بین دو متغیر بعد احترام فرهنگ سازمانی وعدالت توزیعی برابر با ۱۹/۴ است. از سوی دیگر میزان آماره ی t بین دو بعد احترام فرهنگ و رفتار شهروندی سازمانی برابر با ۱۳/۸ می باشد، بنابراین فرضیه تایید می شود با توجه به ضریب استاندارد هم می توان گفت که میزان تاثیر عدالت توزیعی بر رفتار شهروندی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی برابر با ۲۷/۰ است.
۵- بین عدالت تعاملی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی در سازمان تامین اجتماعی استان گیلان رابطه وجود دارد.
با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری، مشاهده می شود که میزان آماره ی t بین دو متغیر بعد احترام فرهنگ سازمانی وعدالت تعاملی برابر با ۸۷/۳ است. از سوی دیگر میزان آماره ی t بین دو بعد احترام فرهنگ و رفتار شهروندی سازمانی برابر با ۱۳/۸ می باشد بنابراین فرضیه تایید می شود با توجه به ضریب استاندارد هم می توان گفت که میزان تاثیر عدالت تعاملی بر رفتار شهروندی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی برابر با ۲۱/۰ است.
۶- بین عدالت رویه­ای و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی در سازمان تامین اجتماعی استان گیلان رابطه وجود دارد.
با توجه به مدل تحقیق در حالت اعداد معنی داری، مشاهده می شود که میزان آماره ی t بین دو متغیر عدالت رویه ای و بعد احترام فرهنگ سازمانی برابر با ۴۱/۱- است بنابراین فرضیه تایید نمی شود .
جدول ۴-۱۳) رابطه بین متغیرها

 

فرضیه	نوع رابطه	نتیجه
۱	رابطه غیر مستقیم بین عدالت توزیعی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد جمع­گرایی فرهنگ سازمانی	تایید
۲	رابطه غیر مستقیم بین عدالت تعاملی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد جمع­گرایی فرهنگ سازمانی	تایید
۳	رابطه غیر مستقیم بین عدالت رویه­ای و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد جمع­گرایی فرهنگ سازمانی	تایید
۴	رابطه غیر مستقیم بین عدالت توزیعی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی	تایید
۵	رابطه غیر مستقیم بین عدالت تعاملی و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی	تایید
۶	رابطه غیر مستقیم بین عدالت رویه­ای و رفتار شهروندی سازمانی از طریق بعد احترام فرهنگ سازمانی

این نوع تعبیر از مفهوم ایرانی که بر مبنای نژادی بیان گردیده است، مربوط به همین چند دهه قبل است، همان تعبیری که ناسیونالیسم هایی چون آخوند زاده، تقی زاده و… آن را تئوریزه نمودندو تا پهلوی اول و دوّم آن را عملی ساختند ولی اینبار دکتر شریعتی لعابی تازه به آن اضافه نمود و آن ایدئولوژی مذهبی است. با این ایده که آن را از بن بست نژادی خارج نماید و انرژی تازه ای به آن بیافزاید، در این اثر تمام تلاشش بر آن است تا بگوید ایرانی ((آریایی)) همان عنصر باهوش، نجیب و آرام، توانست اسلام را از عرب جدا کند و استقلال خودرا تضمین نماید.
چنین طرز تفکری از سوی نخبگان و روشنفکران و ترقی خواهان برداشت آنان از مفهوم ملت، تحت تاثیر چند دهه از تحقیر ملی ناشی از اشغال سرزمین­های ایران توسط روسیه و مداخله خارجی و نفوذ اندیشه ناسیونالیسم لیبرال، بود.
این تفکر با نوعی میهن پرستی قوم گرایانه در هم آمیخت و نهایتاً به نوعی استبداد رضا خانی منجر شد. فعالانی چون تقی زاده، قزوینی، جمالزاده، کاظم زاده که در مجله کاوه و بعد مجله ایرانشهر قلم فرسایی نمودند، در جستجوی هویت قومی برای تحکیم هویت ملی و وحدت ملی برآمدند. آنان تنها نظر به یک قومیت واحد فارس داشتند که می خواستند مفهوم ملت و ایرانیت را در آن متبلور سازند و بقیه اقوام ایرانی را درون این قومیت هضم نمایند. لازمه این کار، حذف زبان های قومی، عادات، رسوم مختلف و دین بود.

احمد کسروی و محمود افشار که مقارن با روی کار آمدن سردار سپه به اتفاق همفکران خود انجمن ایران را تاسیس کردند در مجله آینده می نویسند:
((مطلوب ما حفظ و تکمیل وحدت ملی است منظور اینکه در تمامی مملکت زبان فارسی عمومیت داشته باشد، اختلافات محلی از حیث زبان، لباس، اخلاف و غیره محو شوند، ملوک الطویفی کاملاً از بین برود. لر، قشقائی، عرب، ترک و ترکمن با هر فرقی نداشته باشند. هر یک به لباس ملبس و زبانی تکلم نداشته باشند به عقیده ی ما اگر در ایران وحدت ملی از حیث زبان و اخلاف و لباس حاصل نشود، استقلال سیاسی و تمامیت ارضی ما به خطر خواهد افتاد.)) (غنی نژاد، همان ، ۳۲-۳۶)
جالب اینجاست که این افراد مفهوم ناسیونالیسم را از غرب اقتباس نمودند و بر این موضوع واقف بودند که دموکراسی و ناسیونالیسم در غرب ریشه تاریخی و ایدئولوژیک مشترک داشتند و هر دو از این اصل انقلاب فرانسه برخاسته اند که تمامی قدرت سیاسی را از آن مردم می داند. اما آنان مفهوم مردم را با مفهوم قومیت در آمیختند و برتفاوت بین مردم و ارزش­های متمایز آنها و سنت و شیوه زندگی تاکید ورزیدند. یعنی بجای اینکه مفهوم ناسیونالیسم را در معنای کلیت ایران در مقابل قدرت­های خارجی تفسیر نمایند، با دیدی کاهش گرایانه، شعارهای ناسیونالیسم را تبدیل به مقابله فومیت فارس در مقابل سایر قومیت­ها نمودند. این امر منجر به انکار حقوق شهروندی سایر اقوام شد. تنها به این دلیل که دارای زبان، مذهب و یاریشه قومی مشترک با گروه اصلی (فارس) نبودند. این تفکر عمیقاً غیر دموکراتیک است و با اصول اولیه پیدایش دموکراسی و ناسیونالیسم در تباین بود.
۱۰-۳- سیاست­های قومی و تاثیر آن بر هویت ملی
سیاست قومی، عبارت است از انواع استراتژی هایی است که از طریق آنها می توان تعاملات و روابط میان اقوام و دولت و مجموعه حاکمیت از یک سو و روابط میان اقوام با یکدیگر و با بدنه جامعه ملی از سوی دیگر، تنظیم و تحت قاعده در آورد. (صالحی امیری، ۳۱۱۳)
همه دولت ها، اغلب بدون آنکه خود معترف باشند و گاه بدون آنکه خود آگاه باشند، دارای سیاست قومی هستند که منظور همان رویکرد دولت در مقابل اقلیت های قومی است اینکه دولت چه راهکارهایی را در تعامل با اقوام و مدیریت قومی در یک کشور اتخاذ می کند، بیانگر سیاست آن دولت، در مقابل اقلیت­های قومی خواهد بود. در طول تاریخ ما شاهد دو نوع سیاست متفاوت دولت ها در برخورد با اقوام بوده­ایم:
۱-سیاست های منفی
۲-سیاست­های مثبت
منظور از سیاست های منفی، هر نوع سیاستی است ک در آن تلاش می شود تا اقلیت های قومی از صحنه اجتماعی، فرهنگی و یا سیاسی یک کشور حذف شوند. از نمونه این سیاست های می توان به موارد زیر اشاره نمود:
سیاست های نسل کشی – زبان کشی، اردوگاه های کار اجباری، قوم کشی، جابجایی جمعیت ها، تبعید و نابودی کلی یا گزینشی، تکفیر، پاکسازی قومی، همانند سازی، تکثیر گرایی نابرابر(برتون،۱۳۸۰: ۱۸۵-۱۹۶)
سیاست های مثبت: شامل قبول تکثرگرایی قومی مساوات طلبانه، قبول مشارکت اقوام در قدرت، پذیرش تکثر فرهنگی، توزیع عادلانه امکانات در مناطق قومی و برابر فرصت­ها برای کلیه شهروندان بطور کلی سیاست های قومی می تواند یک جمعیت قومی را به سوی دو مسیر متفاوت سوق دهد اولی همگرایی گروه ­های متفاوت در قالب یک واحد اجتماعی با حفظ اختلافات گروهی در چارچوب شهروندی مشترک از حیث تاریخی و دومی واگرایی و پیدایش تشتت، اختلافات و گسست ازهویت ملی جوامعی که اندکی بر سیاست­های قومی خود استوار مانده­اند آنان در عوض بین ترویج و گسترش دامنه جذب گروه ­های قومی منفرد و مجزا و حراست از مرزهای قومی و یا نفی وجود اقوام در حال نوسان بودند به همین منوال در سیاست های اقتصادی خود بین توزیع برابر منافع اقتصادی و سیاسی از یک طرف و بین اتخاذ تدابیر جهت تحقق نابرابری، در حال نوسان بودند. (مارجر،۱۳۷۵: ۲۲۸)
اینکه چرا حاکمیت­ها در تعامل با اقوام سیاست­های متفاوتی را بر می گزینند، بستگی به عوامل متعدد تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی و ایدئولوژیک دارد نوع ساختار سیاسی از نظر دموکراتیک یا سلطه­گر، متمرکز یا غیر متمرکز و یا مردم سالار و یا اقتدارگرا می تواند بر نوع سیاست نظام در برابر اقلیت­های قومی تاثیر گذارد اصولاً قشر بندی قومی در یک جامعه بستگی دارد به ماهیت تماس داخلی بین گروه­ ها و منابع کمیابی است که آنان برایشان رقابت می کنند، از طرفی تاثیر دولت بر تمایل به آن گروه یا این گروه قومی، موجب به هم خوردن معادله قدرت در یک سیستم متکثر قومی می شود. گر چه امروزه ما شاهد دگرگونی بسیار سریع در ماهیت روابط دولت با سایر اقلیت ها هستیم، و نوعی تقارب اجتماعی در اصول جهانی بشر، مانع استفاده مفرط از خشونت علیه گروه ­های اقلیت در یک ساختاری سیاسی می باشیم، ولی در کشورهایی که دارای نظام سیاسی سرکوبگر و غیر دموکراتیک است، سیاست های قومی بر اساس نوعی فضیلت یا برتری قوم حاکم بر سایر اقلیت ها طراحی می شوند با این تصور که قدرت حکومت مرکزی قوم اکثریت، با مطالبات اقوام اقلیت نسبت عکس دارد یعنی هر اندازه حکومت مرکزی اکثریت بتواند از ابزار زور و سرکوب و یا سیاست­های ضد قومی استفاد نماید می توان تمایلات قومی را نزد سایر اقلیت­ها کاهش دهد.
غافل از اینکه اساساً قرار گرفتن، معادلات سیاسی بر مدار قدرت و زور در سیستم سیاسی داخلی یک کشور، حاکی از نوعی گسست سیاسی است (غراباق زندی،۱۳۸۵: ۱۱۲)
که می تواند زمینه مداخله سیاسی و یا نظامی کشورهای دیگر را فراهم نماید تحولات سیاسی چند دهه اخیر در خاورمیانه و حتی تحولات امروزی نظیر انقلاب­های سوریه، عراق، لیبی، سودان، کوزوو، روسیه و… نشان از دگرگونی در جغرافیای سیاسی کشورها است. جدایی جغرافیایی و فاصله مرزها نمی تواند مانع از آن شود که سایر کشورها در نظم داخلی کشورهای دیگر دخالت نکنند بکارگیری زور و خشونت مفرط علیه گروه های قومی و نژادی و یا اتخاذ سیاست های تبعیض آمیز در توزیع عادلانه منابع می تواند افکارعمومی را تحت تاثیر قرار دهد و زمینه ی حمایت از اقلیت های قومی را با تمسک به اصول اولیه حقوق بشر دوستانه که مورد قبول جامعه جهانی باشد را فراهم نماید.
با این توصیف از حوزه سیاسی مطالعات سیاسی و مطالعات قومی، مشاهده می شود که این حوزه از مرزهای جغرافیایی یک کشور بسیار گسترده تر است لذا پیگیری روش های سنتی و قدیمی، نظیر یکپارچه سازی قومی، یا اعمال زور و خشونت و یا تبلیغ یک ایدئولوژی خاص و یا زبان و فرهنگ خاص، نمی­تواند پاسخگوی نیازهای فعلی جوامع چند قومیتی باشد و به همگرایی ملی و وحدت ملی نمی انجامد.
در واقع رابطه قدرت حاکم و اقوام و میزان نفوذ و مشروعیت آن بین اقوام ساکن در یک کشور بستگی به عملکرد یک نظام سیاسی در یک بازی قاعده مند دو طرفه و مبتنی بر قبول سرنوشت یکسان برای همه آحاد و اقوام ساکن در آن محدوده ی سیاسی است منسجم ترین دولت ها، آنهایی هستند که دارای علت وجودی یا آرمان سیاسی بوده که موجب هم بستگی مردم کلیه مناطق شود. (مقصودی، ۲۸) این نیروی برتر می تواند بر کلیه عوامل واگرا ساز غلبه کند و مانع از هم پاشیدگی وحدت ملی گردد.
با این توضیحات اهمیت توجه به حوزه ی سیاسی در سیاست قومی حوزه مطالعات سیاسی اقوام، برای کسی پوشیده نخواهد ماند به همین جهت آشنایی هر چه بیشتر با سیاست های قومی متداول به شرح چند نمونه ازآنها خواهیم پرداخت.
سیاست همانند سازی : همانند سازی عبارت از فرایند تقلیل تمایز است و زمانی بکار می رود که اعضاء دو یا چند جامعه، از گروه ­های نژادی و یا اجتماعی مختلف، با یکدیگر روبرو شوند هدف از این سیاست ها عبارت از ترکیب بیولوژیکی، فرهنگی، اجتماعی و روانی گروه ­های متمایز به منظور ایجاد جامعه یک­دست قومی است.
نتیجه این سیاست پیدایش یک جامعه متجانس و همگن است که موجب حل شدن گروه ­های اقلیت قومی در گروه ­های قومی اکثریت شده و دیگر هیچگونه ادعایی علیه دولت، مبنی بر توزیع غیر عادلانه منابع ثروت و قدرت پیش نمی آید. این سیاست ممکن است مشتمل بر دو بعد فرهنگی و ساختاری باشد بعد فرهنگی بیانگر تبعیت و پیروی یک گروه قومی از خصایص فرهنگی گروه دیگر در زمینه زبان، مذهب، و… می باشد هدف از اجرای این سیاست رفع تمایز رفتاری و ارزشی بین گروه ­های قومی است. این نوع پذیرش فرهنگی برخاسته ازمقوله انتخاب آزادانه فرد است ولی تجربه نشان داده است که پذیرش این سیاست توسط گروه ­های فقیر قومی با رضایت مندی نیست، بلکه به منظور استفاده از منابع مختلف اقتصادی و یا منزلتی گروه قومی مسلط، صورت می گیرد.(ساعی، ۱۳۷۴: ۱۲۰)
نوع دوم از همانند سازی، همانند سازی ساختاری است بر خلاف سیاست همانند سازی فرهنگی که هدف از آن تاثیر گذاری روی رفتارها و ارزش­ها و عقاید بود، همانند سازی ساختاری عبارت از پخش شدن گروه ­های قومی اقلیت در نهادهای مختلف جامعه به همراه ایجاد قرار دادهای اجتماعی با گروه حاکم است، که در نهایت منجر به انحلال اقلیت قومی می شود. این سیاست در دو سطح صورت می گیرد:
۱-سطح ابتدایی (شخصی)
۲-سطح ثانویه (رسمی) (مرشدی، ۱۳۸۶: ۲۵)
در نوع اول تعامل اجتماعی به صورت نشست های اجتماعی دوستانه، کلوپ همسایگی جلسات دوستانه و نهایتاً ازدواج می باشد.
در سطح ثانویه مستلزم مساوات در دست یابی به قدرت و مزایا در درون نهادهای عمده جامعه نظیر اقتصاد، سیاست، آموزش و پرورش است. این سیاست مستلزم تصویب و اتخاذ سیاست هایی برای ارتقاء بخشی جایگاه اقوام و یا حداقل لغو ممنوعیت اشتغال و تحصیل آنان می باشد. در این سطح دولت می تواند همانند سازی بیشتری را انجام دهد. دولت با اتخاذ تدابیر حقوقی، تسهیل ورود اقلیت ها را به سیستم رسمی حکومتی، تضمین می نماید. (همان، ۲۳۴)
سیاست قوم کشی: هدف ازاین سیاست از بین بردن فرهنگ یک قوم و جایگزینی آن با فرهنگ دیگر است. بدون آنکه دست به نابودی فیزیکی آن قوم و یا حتی جابجا کردن سرزمین آنان شود. فرهنگ جایگزین نیز عموماً فرهنگ فاتحان یا استعمارگران و یا قوم مسلط است. با فرهنگ زدایی از یک قوم، در نهایت آن قوم به عنوان یک گروه متمایز از بین می رود. ( برتون،۱۳۸۰: ۱۸۹)
سیاست زبان کشی: این سیاست منجر به از میان رفتن زبان یک قوم می شود این سیاست غالباً با خشونت یا سرکوب گیری صورت نمی گیرد زیرا این سیاست ها مخالف افکار عمومی و قوانین حقوق بشری را به همراه دارد.
در عوض سیاست زبان کشی از طریق آموزش اجباری زبان قوم مسلط یا زبان رسمی دولت صورت می­گیرد که نوعی سیاست توسعه فرهنگی است (همان، ۱۸۹)
سیاست جابجایی جمعیت: نوعی از سیاست قومی که دولت ها برای ایجاد تغییر فرهنگی در یک منطقه و یا کاهش نسبت اکثریت قوم بومی در منطقه، اقدام به اجرای آن می نماید در طول تاریخ و در حاکمیت های متفاوت در ایران این سیاست ها جهت کنترل اقوام بومی منطقه اجرا شده است
سیاست تکثر گرایی: هدف از این سیاست، حفظ یا تشدید تفاوت­های موجود میان گروه ­های قومی است بر خلاف سیاست همانند سازی ارائه سیاست های تکثرگرایانه بر اساس اصل حقوق جمعی و گروهی و نه حقوق فردی بنا شده اند.(فرهانی، ۱۳۸۳: ۴۴)
این سیاست به صورت زیر اجرا می شود : ۱- تکثر گرایی مساوات طلبانه ۲- تکثر غیر مساوات طلبانه، در سیاست تکثر گرایی برابر، گروه ­های قومی تبدیل به گروه ­های ذینفع سیاسی می شوند که بر منافعی با یکدیگر رقابت می کنند که بر اساس ضوابط سیاسی مورد پذیرش عموم طراحی شده است (همان، ۱۹۲)
سیاست تکثر گرایی برابر می تواند شامل کثرت فرهنگی و یا سیاست ترجیحی قومی باشد اولی در قالب دو زبانه با هدف مساعدت اقلیت ها در صیانت از همبستگی فرهنگی شان و ترویج مساوات قومی و دسترسی به موسسات اجتماعی و اقتصادی و رفع تبعیض قومی است دومی هم عبارت است از برنامه های ارتقاء وضعیت اقتصادی و آموزشی اقلیت های قومی است که در گذشته شدیداً قربانی تبعیض شده اند (مارجر،۱۳۷۵: ۲۴-۲۴۲). سیاست پذیرش چند گانگی که به سیاست فرهنگ، سیاست هویت و یا چند فرهنگ گرایی نامیده می شود، فقط حوزه سیاسی را حوزه همسان می داند، در آن حوزه، حقوق گروهی و فرهنگی جایگزین حقوق فردی و شخصی می شود. (غراباق زندی،۱۳۸۵: ۳۵)

و
با توجه به نگاشت‌های منبع و هدف گروه‌وار داریم:
و
همچنین داریم:
گزاره ۲-۱۳٫ اگر یک ریخت بین گروه‌وارهای و باشد، آن‌گاه:

 

1. 1. 1. برای هر،.

   

 

1. 1. برای هر، .

 

برهان قسمت۱-
ابتدا نشان می‌دهیم برای ، . از آن‌جا که نگاشت پوشاست، موجود است که . بنابراین
پس
قرار می‌دهیم، و =. در این‌صورت داریم:
بنابراین طبق گزاره۲-۳ قسمت ۱ ، . یعنی.
برهان قسمت۲-
قرار می‌دهیمو. داریم:
و
در نتیجه طبق گزاره ۲-۳ قسمت۴،. یعنی.■
تعریف ۲-۱۴٫ ریخت پوششی گروه‌وارها
فرض کنید و دو گروه‌وار باشند. اگر برای هر ، تحدید یعنی دوسویی باشد، ریخت از گروه‌وارها، یک ریخت پوششی نامیده می‌شود.
تعریف ۲-۱۵٫ ریخت پوششی منظم
فرض کنید و دو گروه‌وار باشند. اگر برای تمام اشیاء از و تمام عناصر ، همه‌ی عناصر طوقه باشند یا هیچکدام طوقه نباشد، ریخت پوششی از گروه‌وارها را منظم می‌نامیم.
تعریف ۲-۱۶٫ گروه مشخصه
فرض کنیدیک ریخت از گروه‌وارها باشد. برای یک شئ ، زیرگروه از گروه مشخصه ی درنامیده می‌شود.
نتیجه ۲-۱۷٫ اگر ریخت پوششی باشد، آن‌گاه ،را به ‌طور یکریخت بهمی‌نگارد.
برهان. چون یک ریخت پوششی است پسدوسویی است. اگررا بهتحدید کنیم،یک نگاشت دوسویی است. از طرفی چون عمل گروه شی‌ای را همان عمل گروه‌وار تعریف می‌کنیم ونیز یک ریخت گروه‌واری است پس، یعنیهمریختی گروهی نیز می‌باشد. بنابراین یک همریختی یک‌به‌یک و پوشاست، پس یکریختی می‌باشد.
تعریف ۲-۱۸٫ ریخت پوششی جهانی
فرض کنید و دو گروه‌وار باشند. اگر هرپوشش را بپوشاند، یعنی اگر برای هر ریخت پوششی یک ریخت پوششی یکتایازگروه‌وارها موجود باشد به‌‌طوری‌که، آن‌گاه ریخت پوششی از گروه‌وارهای متعدی، ریخت پوششی جهانی نامیده می‌شود.
تعریف ۲-۱۹٫ زیرگروه‌وار
یک زیرگره‌وار از گروه‌وار یک جفت از زیرمجموعه‌ها می‌باشد که ، و شرایط زیر برقرار باشد:
۱-، و
۲- برای هراگر تعریف شده باشد، آن‌گاه . یعنیتحت عمل ترکیب بسته باشد.
۳- برای هر ،باشد.
مثال ۲-۲۰٫اگر یک گروه‌وار باشد، مجموعه‌ییک زیر گروه‌وار از رویمی‌باشد، زیرا
بنابراین
۱-
و همچنین داریم:
و
۲- فرض کنیدوتعریف شده باشد. در این‌صورت داریم:
بنابراین ، پس .
درنتیجه
۳- فرض کنید، داریم:
با قرار دادن و، طبق گزاره۲-۳،قسمت۴، چون=
بنابراین . لذا .
هموتوپی مسیرها در گروه‌وار:
هموتوپی بین دو مسیر در گروه‌وار به دو دسته تقسیم می‌شود:

سیب زمینی و حنا و گیاهانی که طبع سرد دارند را بر روی قسمتهای سوخته بدن می گذارند. و این امر موجب تسکین درد و حتی مانع تورم سوختگی های سطحی می شود.
۲-۶-۶- درمان سرما خوردگی
برگ درخت بید را می کوبند و در آب گرم می جوشانند و با همان آب به خود بخور می دهند.
۲-۶-۷- درمان دررفتگی استخوان
با روغن محلی حیوانی، محلی را که در رفته را به آرامی ماساژ می دهند و با مهارت و فنونی خاص آن را می کشند و یا ضربه ای ماهرانه به محل در رفتگی می زنند تا استخوان جا بیفتد، که هم اکنون استادان محلی از این شیوه درمانی زیاد استفاده می کنند.
۲-۶-۸- درمان درد پهلو و سینه
سرگین (فضولات) گاو و خر را پودر می نمودند و آنها را داغ می کردند و در درون کیسه ای می ریختند و به سینه خودمی بستند تا گرم نگه دارد و موجب کاهش درد می شود.
۲-۶-۹- درمان سر درد
رگ خاصی از درون پیشانی را پیدا می نمودند و با مهارت افرادی خاص که در این زمینه تجربه داشته اند، مقدار بسیار کمی از آن رگ را می شکافتند و بعد از آنکه چند قطره خون از آن خارج می شد آن را با پارچه ای پانسمان می نمودند و این کار به مرور زمان موجب رفع درد سر می شده است و بعضا برای رفع درد سر برگ حنا را که طبع سرد دارد می کوبند و بر سر می مالند.

۲-۶-۱۰- درمان یبوست
برای روانی شکم از گیاهانی مانند چهار ماهنگ، هلیله سیاه، میوه درخت کنار و هندوانه ابوجهل«گلگلانجک» و سایر گیاهانی که مسهل هستند مصرف می کنند.
۲-۶-۱۱- درمان چشم گرفتگی نوزاد
برای رفع چشم گرفتگی نوزاد شیر مادر را در چشمان او می ریزند.
۲-۶-۱۲- درمان چشم زخم
انسانها معتقد به چشم زخم، شئ و یا کار مورد نظر را با نفس می دمند، سپس آب دهان به طرف آن می ریزند که در اصطلاح عامه «تف زدن» یا«نظر چین» میگویند.
۲-۶-۱۳- شکست و بند در طبابت عامیانه
استاد محلی بعد از اینکه استخوان محل شکسته شده را با فن و فوتی خاص و در عین ملایمت با روغن حیوانی مشت و مال می دهد. عدس را کاملا پودر می نمایند و با تخم مرغ قاطی می کند و آنقدر هم می زند که به حالت خمیر مایه ای چسپناک در بیاید و این خمیر مایه را به قسمت شکسته شده استخوان می چسباند و بعد از آن چوب های صاف درخت خرما را به صورت منظم دور تا دور محل شکسته شده قرار می دهند و بعد از جوش خوردن محل شکسته شده، آنها را باز می کنند. که در طبابت عملی و امروزی محل شکسته شده را اصطلاحا (گچ گیری) می کنند.
۲-۶-۱۴- آئین داغ و پوست
«آخرین چاره داغ است»این ضرب المثل رایج است و نیمه آیینی در هرمزگان و به ویژه در مناطق سندرک و بشاگرد است.
کوششی است در جهت درمان افرادی که بر اثر سقوط از بلندی دچار گرفتگی شدید عضلانی شده یا به خاطر سرما خوردگی و سرما زدگی به رخوت و سستی و بی رمقی مبتلا می شوند. بیمار زمانی از روش طب سنتی استفاده می کند که از مراجعه به پزشک و استفاده از داروها نتیجه نگرفته باشد. پس به توصیه بزرگان قوم و پیران با تجربه مراسم داغ و پوست برگزار می شود.در اجرای این مراسم به سعد و نحس روز و ساعت توجه ویژه می شود. پیش ملای محل رفته ساعت خوش می کنند و با توجه به اینکه زمان اجرای مراسم شب است سعی می کنند شب های زوج را انتخاب نمایند به جز شب شنبه که آن را بدشگون می دانند. برای درمان بیماری بزی سالم و فربه و درشت اندام را بر می گزینند و به گونه ای که پوست آن متناسب با تن بیمار باشد. رنگ موی بز باید سیاه یک دست بوده و بر پوست آن هیچ نشانه زخم و بریدگی نباشد.برای بیمار مرد از پوست بز ماده و نزار (نازا) و برای بیمار زن از پوست بز نر استفاده می شود.بز را سه روز قبل از انجام مراسم آب و گیاهانی کافی می دهند و به اصطلاح«پاک خوار» می کنند.این باور در میان اقدام دیگر نیز سابقه دارد.در شب مراسم،استاد (دلاک) یا دایه (ماما) و در صورت نبودن آن ها مرد یا زن با با تجربه ای وسایل کار آماده می کند. از میخ بلندی با دسته چوبی یا نوک انبری برای داغ کردن استفاده می شود،مقداری داروی گیاهی مثل قرص کمر،زنجبیل، هل ، اویشن، مورد ، زدر چوبه و پوست خشک شده درخت کرت را فراهم کرده ،؛ می کوبند و به صورت پودر در می آورند صاحب مجلس برای شب موعود بستگان و آشنایان و همسایگان را دعوت می کند و سعی می شود در میان دعوت شنوندگان پیرمردان و پیرزنان خوش مشرب باشند تا به مجلس شور و گرمی بخشد.قبل از انجام مراسم بیمار را به حمام می برند و او را آماده اجرای مراسم می کنند سپس بز را با آدابی خاص همراه با صلوات حاضران ذبح می کنند.
پیش از ذبح بر پیشانی بز خاک سرد سرخ (گلک) می مالند و سپس هفت گام به سوی قبله می برند بعد به آن آب داده و ذبح می کنند. بیمار انگشت شصت پا را در خون می زند و اندکی از خون را به پیشانی بیمار هم می کشند.آن گاه پوست بز را می کنند به گونه ای که هیچ آسیبی نبیند، همانگونه که برای ساختن مشک پوست را می کنند. سپس داروهای آماده شده را درون پوست ریخته و آن را آغشته به دارو می کنند.در اتاق بیمار آتشی از چوب درخت کهور، کرت می افروزند تا هم اتاق گرم شود و هم ابزار دفاع فراهم گردد.استاد بیمار را به پشت سر خوابانده چند نقطه از بدن او را که کوفتگی شدید دارد و بیشتر نزدیک شانه ها و اطراف مهره های کمر است با میخ سرخ شده در آتش داغ می کند، عمل داغ کردن را نقطه داغ و درد می نامند آن گاه پوست را گرم بر تن بیمار می پوشانند و برای اینکه پوست راحت به تن برود در قسمت گردن آن را کمی چاک می دهند.بیمار را در بستر زیر چند پتو جل پوش می کنند تا گرما و حرارت عضلات و استخوان ها را فرا گیرد و بدن به عرق بنشیند و باور دارند هرچه این حرارت بیشتر باشد در شفای بیمار بیشتر تاثیر دارد. گاه نیز برای نتیجه گیری بهتر بیمار را در چاله ای که از قبل در آن آتش افروخته و گرم کرده اند می خوابانند اهالی مجلس با فرستادن صلوات و دعا و آرزوی سلامتی بیمار سعی می کنند او را دلداری دهند و نگذارند بخوابد. پس اینکه بیمار هفت تکه گوشت کباب شده از بز را که از قسمت های مختلف لاشه جدا کرده شده بخورد، می تواند بخوابد، اما اطرافیان تا صبح بیدار می مانند و همه گوشتها را در همان مجلس می خورند.هیچ کس حق ندارد تکه ای از گوشت یا استخوان را از مجلس خارج کند زیرا بر این باورند که هیچ یک از اعضای بز نباید به چنگ حیوانی بیفتد یا سگ و گربه به این گوشت ها و استخوان ها دندان بزنند، که در اینصورت نه تنها بیمار بهبود نمی یابد بلکه درد و مرض او نیز بیشتر می شود. اهل مجلس برای اینکه تا صبح بیدار بمانند و همه گوشتها نیز همان شب خورده شود با گفتن قصه به خواندن شروه و خنده و شوخی شب را به سحر می کشانند. در این مدت بیمار همچنان جل پوش است و حق برخاستن از بستر را ندارد غیر از مدعوین هر کس که بخواهد به مجلس بیاید آزاد است اما باید نجس و جنب نباشد.همچنین سرپرستان بیمار دقت می کنند افراد شور چشم دعوت نشوند و نیز سعی می کنند تکه ای گوشت بز چه خام و چه پخته سرقت نرود، زیرا می پندارند آدمهای حسود و کینه توز به سبب دشمنی گوشت را جلوی سگها می اندازند تا بیمار شفا نیابد.هنگام سحر استاد که مراقب بیمار است و معتقد است تن او هفت عرق کرده به آرامی پوست را از تن او در آورده و بیمار را مدتی کوتاه همچنان جل پوش نگاه می دارد تا پوست و عضلات عرق کرده در معرض هوا قرار نگیرد و کم کم با هوای اتاق مانوس شود.
با کم کردن پتو بیمار به اصطلاح سبک می شود. و او را به حمام می برند و با آب گرم می شویند و بر او لباس می پوشند و با پاشیدن گلاب او را خوشبو می سازند.اگر بیمار جوان باشد بر چشم هایش سرمه می کشند و تا سه روز او را از چشم نامحرمان دور می کنند. در این مدت همچنان او را گرم نگه می دارند و به او غذای گرم می دهند.پوستی را که از تن بیمار بیرون آورده شده همراه با کله، پاچه با استخوانها در گودال عمیق، دور از چشم دیگران پنهانی به خاک می سپارند تا هیچ حیوانی نتواند بخورد. در بعضی مناطق پوست را بر درختی میان خارها پنهان کرده و تنها استخوانها را دفن می کنند.با دفن پوست و استخوان بز مراسم پایان می گیرد و همه امیدوار به بهبودی بیمار می شوند.آنچه این مراسم را به گونه ای آیینی می نمایند باورهای نهفته در آن است.نخست انتخاب حیوان قربانی است. بز حیوانی است که جن و غول با آن مانوس است و گاه اجنبه و غولها به شکل بز در می آیند. اعراب بادیه نشین قبل از اسلام بر اساس این باورها شعرها و داستان ها گفته اند.در مروج الذهب آمده است: پاهای غول به شکل پای بز است. وقتی غول در بیابان ها معترض ایشان می شد شعری می خواند که مضون آن این است:
«ای پای بز هرچه خواهی بانگ بزن که ما زمین همواره و راه را رها نخواهیم کرد.»
و در جای دیگر می نویسند:
«من با یک غول در بیابان گیر کردم که وقتی شب در آمد صدا می کرد.»
یکی از شعرا در وصف آن می گوید:
«شم بز باساق پای چاق و مژه ای که به خلاف مژه انسان دراز است.»
بز ذر افسانه ها و باورهای مردم جهان هم شریر توصیف شده و هم مقدس است. در هند بز نر به عنوان نماد آتش میل جنسی و آتش قربانی است که از آن زندگی زاده می شود، زندگی جدید و مقدس. پس انتخاب بز برای درمان بیمار بی دلیل نمی تواند باشد. زیرا قادر است بیماریها را از تن بیمار گرفته با خود در زمین دفن کند و زندگی تازه ای به بیمار می بخشد.یهودیان نیز باور دارند که ارواح خبیث را می توان به درون حیوانات راند.«در مراسم تطهیر، کاهن بزرگ بین دو بز نر قرعه می ریخت. یکی را برای یهودا (فدا) و دیگری را برای عزازل(شیطان) بر می گزید. بزی که مخصوص عزازل بود با بار گناهان قوم بنی اسرائیل به بیابان رانده می شود».مورد دیگر دفن کردن پوست و استخوان بز است که این باور نیز در میان اقوام و ملل دیگر دیده می شود.بامبارهای آفریقایی استخوان را نماد مادیت زندگی و نشانه بازسازی نوع بشر می دانند. بعضی از اقوام هم معتقدند روح در استخوان ماوا دارد و اعزای که بر استخوان روا می شود به همین خاطر است. مغولان آلتایی مانند فنلاندی ها همواره اسکلت شکار را بزرگ و محترم می دارند.
در اساطیر ژرمن همین احترام به استخوان که حامل اصلی زندگی بود به جای آورده می شود.
« خدا تور منزل یک روستایی میهمان بود، روستایی بزهایش را برای او ذبح می کند و می جوشاند اما قبل از غذا به پسرانش دستور می دهد که استخوان ها را در پوست حیوان قرار دهند و آن را نزدیک اجاق بگذارند. صبح روز بعد تور چکش خود را بر می دارد و پوست را تبرک می کند. بزها دوباره زنده می شوند.»
با توجه به نمونه های یاد شده می توان پذیرفت که انتخاب بز برای مراسم داغ و پوست ریشه در باورهایی دارد که با باورهای ملل دیگر مرتبط است. و نیز محافظت از استخوان و پوست آن نیز در محدوده همین باورها قرار می گیرد و این مراسم را آیینی می سازد.این سنت دیر پای با تغییرات جزئی و با کیفیت های گوناگون در فرهنگ و آداب و سنن مردم منطقه سندرک جریان دارد(موجاوا ،۱۳۹۰،۲۹-۲۸).
۲-۷- آداب و رسوم تولد و پس از آن
برای جلوگیری از آل زدگی و جن زدگی داسی را در زیر سر زائو قرار می دهند و چند مدتی بعد از زایمان آن را به منزله پاسبان و مانع از نفوذ أجنه همراه خود می برند.
غذای زائو بیشتر نبات داغ، دوشاب خرما، زنجبیل، کلپوره و از این قبیل می باشد.
اگر زنی به دیدار نوزاد آمد و بعد از آن دهان نوزاد قفل شد و شیر نگرفت آن زن را بر می گردانند و تکه ای از چادر آنرا پاره می کنند و با آب می شویند و آب را به نوزاد می خورانند.
در قدیم الایام ناف نوزاد را با نخی محکم می بستند، قسمت بریده شده از ناف را خشک می کردند و سپس آنرا می کوبیدند و بر چشم نوزادان می کشیدند تا به وسیله آن چشم ناپاکان در امان باشد.
پس از چهل روز از تولد نوزاد، برگ انواع درختان سبز را چیده و مدتی کوتاه در آب قرار می دهند و با آن آب نوزاد را استحمام می کنند و باقیمانده آب را بر روی سایر وسایل خانه می پاشند و در ضمن همه لباس ها و وسایل مادر و نوزاد شسته می شوند و با این کار چله را از خانه به در می کنند.
شب های اول تولد نوزاد (۷ الی ۱۰ شب) اطرافیان و نزدیکان برای شب نشینی و خوشگذرانی دور هم جمع می شوند و به بازیهای سنتی، مجلسی و قصه گویی می پردازند.
۲-۸- ختنه
در این منطقه تا چند دهه قبل هم کودکان را از ده تا دوازده سالگی ختنه می کردند به گونه ای که مراسم جشنی را بر پا می کردند، دلاک محل سر و صورت بچه ها را اصلاح می کرد لباس های گلی منگلی خاصی به آنها می پوشاندند. سپس دلاک با اسباب، تجهیزات و وسایل سنتی آنها را ختنه می کرد. و معمولا کودکان به صورت جمعی ختنه می شدند. اما از دهه هفتاد به بعد با توجه به توسعه شبکه بهداشت اکثر بوسیله افراد متخصص ختنه می شوند.
۲-۹- عیدی مرده ها { ۲۵ و ۲۶ رمضان ، شام مرده ها}
سنت پسندیده و دیر پائی است که ۲۵ و ۲۶ رمضان هر سال را ضیافت میهمانی مردگان به جای می آورند و اصطلاحا به آن«شام مرده ها» می گویند.
به این معنی که در چنین شبی گوسفندی را با نیت بر پائی میهمانی و قرائت فاتحه و قرآن به روح اموات ذبح می کنند و پس از آن به صرف گوشت قربانی شده می پردازند و تک تک اموات را در نظر می آورند و به روحشان فاتحه قرائت می کنند و از درگاه خدای کریم برایشان طلب عفو و آمرزش می نمایند.
۲-۱۰- تعبیر خواب
این مردم هر خوابی را خودشان بر اساس پیشامدهای زندگی تعبیر می کنند و تعبیر خواب کلیشه شده نیست مثلا اگر کسی خواب باغ میوه را ببیند وضع کارش خوب می شود و یا آدم خواب ببیند در باغی است که میوه ندارد و نظایر آن این است که تعبیر آن سر درازی دارد و نمی توان تعبیر آن گردآوری کرد.
هر کس خواب ببیند که مرده است و یا یکی مرده است باعث طول عمر می شود اگر مرده چیزی را از زنده بخواهد باید برای مرده فاتحه بدهند چون ممکن است کسی بمیرد، اما اگر مرده چیزی به زنده بدهد خیر و برکتی به شخص زنده خواهد رسید. اگر مرده در خواب خوشحال ببینند بهشتی است و اگر غمگین ببینند دوزخی است.
در خواب اگر کسی در جای بلندی و دارای ارتفاع ببیند بلند مرتبه می شود و اگر خود را در لباس سفید ببیند حرمتش زیاد می شود و اگر در لباس سرخ و یا سیاه خواب ببیند یا بیمار می شود یا عزادار.
اگر زن خواب ببیند که اصلاح می کند و یا موی خودش را کوتاه کرده غمی پیش می آید و درباره مرد برعکس است اگر کسی از بلندی سقوط کند خطری در کمین است. در خواب اگر کسی در آب غرق شود می میرد اگر در دریا شنا می کند و یا سوار کشتی می شود پولدار می شود. اگر سوار خر باشد خبری درباره خود و و یا شخص سوار دریافت می کند. اگر خواب ببیند خرش بار دارد خیلی خوب است. اگر کسی خواب گوشت پخته ببیند خطری او را تهدید می کند مخصوصا اگر خواب ببیند که بز دارد و یا سروکارش با بز است با کسی اختلاف پیدا می کند و یا غمی وارد می شود. دیدن آب در خواب نشانه گشایش مشکلات است.
اگر کسی خواب ببیند که درنده ای مثل میمون، گربه و سگ و جانور وحشی دیگری به او حمله ور می شوند دشمن در کمین دارد، دیدن مار دلیل داشتن نذر است که باید ادا کند و اگر مار حمله کند دشمن است.
۲-۱۱- خرافات
بیهوده گویی در اثر ترس، اضطراب و نگرانی که حاصل از عدم اطمینان به آینده باشد، خرافات تلقی می شود. در مواقع حساس که انسان در مقابل حوادث روزگار امیدی ندارد دست به انجام و منع بسیاری از امور می زند که باعث پدید آمدن خرافات می گردد.از آنجائیکه آدمی نمی توانسته است از راه علم و منطق مسائلی همچون مرگ، تولد، فقر، جنگ و سایر حوادث طبیعی را که باعث اضطراب می شدند تشخیص بدهد، دچار ترس، شکست و نگرانی می شدند از اعتقادات خرافی و پیشگویانه برای آرامش خود استفاده می کردند.مطالعه داستان ها و افسانه ها نشان می دهد که قبل از هجوم مغول مردم زندگی آرامی داشتند و بعد از آن تعادل فکری مردم به هم خورد و به دلیل رواج مسائلی مانند قتل، کشتار و نا امنی مردم به قضای آسمانی معتقد شدند و خود را بیش از گذشته اسیر سرنوشت می گرفتند. برای نجات از دست ناملایمات و آگاهی نسبت به آینده دست به پیش بینی ها و تفائلاتی از طریق های مختلف می زدند.این پیش گوئی ها باعث پر رونق شدن بازار پیشگویان شد و پیروان مذاهبی مانند اشعریان و جبریان بیشتر مجال یافتند تا در میدان بی فکری و خرافه پرستی عقاید خود را ترویج دهند زیرا آنان علوم عقلی را انکار می کردند و جهان را بر قوانین ثابت نمی دانستند. رواج این عقاید باعث شد که مردم مسائل غیر طبیعی را به سادگی بپذیرند. از دیدگاه خردگرایان زمانی که عقل خدادای به وسیله اوهام و پنداری های بیهوده به خواب رود جهل و شومی به گونه های مختلف در موضوع های متفاوت دامان انسان را می گیرد(صادقی،۱۳۸۶،۵۲).
۲-۱۱-۱- پیشگویی خرافی
سنگ به سنگ زدن باعث جنگ و درگیری در آینده می شود و آن را نحس می دانند.
ناخن پا در خانه چیدن و یا ریختن آن در خانه باعث جنگ و درگیری در بین اعضاء خانواده می شود.
ماست دادن زیاد برای مایه شیر به همسایه باعث کم شدن شیر آن حیوان می شود.
غذا در گلو گیر کردن بیانگر گرسنگی یکی از نزدیکان آن فرد است.

علاوه برتاثیر مستقیم خودکارآمدی برعملکرد ، واسطه شدن در نقش دیگر متغیرها نیزاز جمله کارکردهای دیگر خودکارآمدی است . خودکارآمدی نقش واسطه ای در عملکرد وانتخاب تحصیلی دارد. بدین معنا که بسیاری ازاثرات خودکارآمدی به علت اثراتی است که دیگر متغیرها به طور غیر مستقیم برخودکارآمدی دارند(بندورا ، ۱۹۷۷ ).
۲-۱-۱-۱۰ تأثیرزمینه های فرهنگی واجتماعی روی باورها ی خودکارآمدی
بندورا(۱۹۸۶)مشاهده کرد که تعدادی از شرایط وجود دارد که تحت آنها باورهای خودکارآمدی نمی توانند نقش تاثیرگذار ،پیش بینی کننده یامیانجی را در کارکرد انسانی انجام دهند . برای مثال در سیستم هایی با ساختار متعصبانه دانش آموزان ممکن است دریابند که مقدار تلاش مهارت آمیزی برای نتایج طراحی شده را فراهم نیاورده اند. در چنین مواردی دانش آموزان ممکن است مهارت ضروری وخودکارآمدی بالا رابرای پیشرفت داراباشند. ولی دست به کار نشوند. به این دلیل که فاقد مشوق های ضروری هستند. همچنین در صورتیکه مدارس فاقد معلمان موثروتجهیزات ضروری ومنابع مورد نیاز برای رسیدن دانش آموزان به عملکرد مناسب تحصیلی باشند، خودکارآمدی روی عملکردتاثیر نمی گذارد. بندورا معتقداست که وقتی فشار های اجتماعی ومنابع نا مناسب در عملکرد تحصیلی مداخله کنند، خودکارآمدی ممکن ازعملکرد واقعی تجاوز کند. زیرامشکل، ندانستن آنچه باید انجام دهند نیست، بلکه مشکل اینجاست که آنها توانایی انجام آنچه را می دانند، ندارند(پاچارز،۱۹۹۷ ).

به نظر میرسد برخی مفاهیم اساسی نیازی به تجدید نظردارند. تفاوت های مفهومی بین خودکارآمدی وخود پنداری همیشه روشن نیست .اهمیت این موضوع ازاین جهت است که ویژگی های تعریفی هریک ازاین سازه ها فهمیده شود،خود کار آمدی وخود پنداری دیدگاه های نسبتاً مختلفی به خود را نشان می دهند.خود کار آمدی عبارت است از قضاوت نسبت به توانایی برای عملکرد در یک تکلیف یا مشغول شدن در یک فعالیت است.در صورتی که خود پنداری عبارت است از توصیف شخصی از خود ادراک شده به همراه قضاوت خود ارزشی وخصوصاً بستگی به این دارد که چگونه یک فرهنگ یا ساختار اجتماعی به اسناد هایی که افراد احساسات خود ارزشی کرده اند ،ارزش می دهد(پاجارز، ۱۹۹۶)
۲-۱-۱-۱۱ نقش باورهای خود کارآمدی در انگیزش رفتار و انتخاب اهداف آگاهانه
باورهای خودکارآمدی شخصی در نظم دهی انگیزش فرد نقش مهمی ایفا می کنند (بندورا، ۱۹۹۱والترز^[۴۰]، ۱۹۹۸). مطالعات متعدد نشان داده است که باورها بطورکلی باورهای خود کار آمدی بطور اخص در نظم دهی انگیزش وهدایت عمل ورفتار انسان مکانیسم کلیدی وباارزشی است(مثلا پاچاریزی، ۱۹۹۴،پینریچ،مارکس، بویل،۱۹۹۳، به نقل از حسین آبادی، ۱۳۸۰ ). بندورا (۱۹۹۱و۱۹۹۳).میان سه نوع برانگیزاننده شناختی^[۴۱] وباورهای کارآمدی، ضمن تفاوت قائل شدن ارتباط برقرار کرده است. اسنادهای علی در نظریه اسناد،انتظارات پیامددر نظریه ارزش وتعیین هدفهای آگاهانه در نظریه هدف.اوبرانگیزانندهای شخصی شناختی را بصورت شکل زیر بازنمایی کرده است(بندورا ،۱۹۹۱ ).
شکل ۲-۲ :ارتباط بین برانگیزاننده های شناختی وعملکرد (بندورا،۱۹۹۱،ترجمه سیف،۱۳۸۴)
افرادی که خودشان رادرسطح بالای اثر بخش می پندارند ،شکست هایشان رابه تلاش ناکافی نسبت می دهند وبرعکس آنهایی که به توانایی خودشک دارند، کوشش های خودرا کاهش داده وبه سرعت راه حل های سطوح پایین تر را انتخاب می کنند (بندورا،۱۹۸۹،۱۹۹۳، به نقل ازعبدی نیا،۱۳۷۷)در نظریه انتظار –ارزش انگیزش به وسیله ای آنی انتظار که رفتارپیامد خاصی را ایجاد خواهد کرد واین پیامددارای ارزش می باشد نظم دهی می شود (ویگفیلد، ۱۹۹۴،۱۹۹۷، ویگفیلد و اکلز،۱۹۹۲) . همان طور افراد درباره نتایج احتمالی عملکرد شان می اندیشند ، به باورهایشان درباره آنچه که آنها می توانند انجام دهند ، نیز فکرمی کند(بندورا،۱۹۹۱ ). اهداف آگاهانه نیز با باورهای خودکارآمدی افراد ارتباط متقابل دارند . رفتار به وسیله اهداف از پیش تعیین شده برانگیخته وهدایت میشود. شواهدی وجوددارد که نشان می دهد اهداف چالش برانگیز خود کارآمدی فرد را افزایش میدهند (مثلا پنتریچ و همکاران ،۱۹۹۳، دوئک ولگیت، ۱۹۸۸ والترز، ۱۹۸۹، به نقل از حسین آبادی، ۱۳۸۰).
افرادبرای اینکه از روی عملکرد خود درباره کارآمدی خود قضاوت کنند، تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می گیرند. سختی کار ،میزان تلاش ، شرایط مطلوب ونا مطلوب ، میزان کمک بیرونی که دریافت کرده اند ، حالات عاطفی وبدنی آنها در حین انجام کار وچگونگی موفقیت ها وشکست ها ، قضاوت درباره کارآمدی را تحت تاثیر قرار می دهند . باورهای افراددرموردلیاقت هایشان برمیزان فشارروانی^[۴۲]، افسردگی^[۴۳] واضطراب^[۴۴] که در موقعیت های تهدیدآمیز تجربه می کنند اثرگذاراست .
کسانی که اعتقاددارندکه می توانند این فشارهای بالقوه را تحت کنترل خود درآورند الگوهای فکری نگران کننده را به ذهن راه نمی دهند ودر نتیجه مضطرب نمی شوند. برعکس کسانی که به کارآمدی خود برای کنترل بالقوه تهدیدهامعتقد نباشند، تهدیدها منجربه فشارروانی واضطراب می گردد
( بندورا،۱۹۸۹و۱۹۹۳به نقل از حمیدی پور،۱۳۷۷) .
اهداف انتخاب شده ممکن است تغییر کنند. این تغییر به کاربرد آن اهداف ومیزان موفقیت فرد در رسیدن به آنهابستگی دارد . برخی از اهداف اصلی برای مدت طولانی تری ثابت می ماند ووقتی افرادبه هدف خود می رسند، این امکان وجودداردکه هدف تازه ای برگزینندبه میزانی که آمادگی فرد برای تجدید نظردر خود واهدافش بیشتر باشد، تلاش بیشتری می کند( بندورا،۱۹۸۹و۱۹۹۳، به نقل از حمیدی پور،۱۳۷۷).
انسان ها تلاش می کنند اهدافی را انتخاب کنند که می دانند، توانایی انجام آنهارادارندواز انتخاب اهداف فراتر از حد توانایی خود اجتناب می ورزند(بندورا،۱۹۹۳).
۲-۱-۱-۱۲ تحلیل تحولی باورهای خودکارآمدی در گستره زندگی
عوامل متعددی در تحول باورهای خودکارآمدی افراددر گستره زندگی موثرند که در ادامه به طور مختصر مورد تحلیل قرار می گیرند به طور کلی می توان گفت نقش چندین عامل درتحول باورهای خودکارآمدی بسیار برجسته است که شامل خانواده، دوستان ، مدرسه، نفوذمرحله گذرنوجوانی، خودکارآمدی مرتبط با بزرگسالی وارزیابی مجددخودکارآمدی باافزایش سن می باشد .
۱- تاثیربافت خانواده برباورهای خودکارآمدی
ازابتدای نوباوگی ، والدین ویامراقبان نوباوگان تجاربی را فراهم می کنند که تاثیرمختلفی بر خودکارآمدی کودکان دارد . وقتی خانواده به کودک کمک می کند تا به طور اثربخش بامحیط برخورد کند تاثیر مثبتی بر تحول باورها ی خودکارآمدی آنها می گذارد (بندورا، ۱۹۹۷) . والدینی که تجارب در حد تسلط وفرصت های مختلفی را برای کودکانشان ترتیب می دهند ، نوجوانان وجوانان کارآمدتری دارند در مقایسه با والدینی که فرصت محدودی را تدارک می بینند . در تبیین کنش ورزی های خانواده نشان داد ه شده است که بین ابعادساختاری خانواده وتحول باورهای خودکارآمدی رابطه وجود دارد ،جایگاه خواهر وبرادر(ترتیب تولد) کامل بودن خانواده (آیا کودک با پدر یا مادر زندگی می کند یا با هردو؟)وتعدادافرادخانواده در چگونگی شکل گیری باورهای خودکارآمدی کودکان تاثیر می گذارد( فلامر^[۴۵]،۱۹۹۵، به نقل از صمدی، ۱۳۸۶).
۲- تاثیردوستان وهمسالان
تاثیر دوستان در خود کار آمدی کودکان از چند طریق صورت می گیرد .یکی از راه های سرمشق گیری از کودکانی است که شبیه او هستند. مشاهده موفقیت افرادی که کودک، خود را شبیه آنها می داند، انگیزه و خودکارآمدی مشاهده کننده را بالا می برد وآنها به این باور می رسندکه می توانند عملکرد موفقیت آمیز داشته باشند .در عوض با مشاهده شکست افرادی که شبیه کودک هستند این باور را در آنها بنا می کند که آنها فاقد قابلیت و توانایی برای انجام تکالیف هستند واز تلاش وکوشش دست بر می دارند.این موضوع به ویژه در دانش آموزانی که درباره قابلیت های عملکردشان مطمئن نیستند بسیار تاثیر گذاراست. تاثیر دوستان^[۴۶] همچنین ازطریق شبکه دوستان وهمسالان یا گروه های بزرگ دوستان که دانش آموزان با آنها در ارتباط اند برجسته می گردد( شانک وپاجاریس، ۲۰۰۲).
۳- نقش مدرسه
مدرسه محل صلاحیت های شناختی وکسب دانش ومهارت های ضروری حل مسئله برای مواجهه اثربخش با اجتماع بزرگ تر می باشد ، محلی است که کودکان مهارت ها وتفکرودانش خود را به بوته آزمایش می گذارند، ارزیابی می کنند وبادیگرافراد جامعه مقایسه می کنند . وقتی کودکان برمهارتهای شناخت مسلط می شوند احساس کارآمدی شناختی شان افزایش می یابد واین در نظام مدرسه که شامل ابزارهای آموزشی، عملکردهای معلمان وهمکلاسی ها، بافت اجتماعی مدرسه وساختار کلاسها می باشد، بنا می شود. بنابراین نظام مدرسه وبافت تعاملی بین اعضا مدرسه بایدبه شکلی باشد که احساس باورهای خودکارآمدی در دانش آموزان نیرومند گردد وبه دانش آموزان این باورهارا تحمیل کند که می توانند وقابلیت توانایی انجام کار را دارند (بندورا، ۱۹۹۴).
شکل۲-۳: الگوی وحدت یافته برای مطالعه باورهای مهار (خودکارآمدی) در بافت خانواده ، اقتباس از آشنیوایند.(۱۹۹۵.ص۱۳۹ ، به نقل از صمدی ، ۱۳۸۶).
۲-۱-۱-۱۳ رشدخودکارآمدی به واسطه تجارب مرحله گذر نوجوانی^[۴۷]
اگرچه هیچ دوره ای از تحول خالی از مشکلات وبحران نیست ، از نوجوانی به عنوان دوره سرشار از اظطراب وآشوب روانی – اجتماعی^[۴۸] نام برده شده است . تجارب مرحله گذر نوجوانی شامل کنارآمدن با خواست ها وتنش ها وتنیدگی ها ، چالشهای ناشی از بلوغ ،سرمایه گذاری جنسی وهیجانی برا ی شریک زندگی ، انتخاب دانشگاه وشغل است. در هر موقعیتی که مستلزم سازش یافتگی است ، نوجوان باید صلاحیت های جدید ومهارت های جدید را بیاموزند و ارزیابی های جدید از قابلیت ها وتوانایی هایشان بپرورانند. موفقیت این مرحله گذر بین کودکی وبزرگسالی به سطح کارآمدی ایجاد شده در خلال سالهای کودکی بستگی دارد(بندورا،۱۹۹۴).
۲-۱-۱-۱۴ خودکارآمدی مرتبط با بزرگسالی
بندورا(۱۹۹۴)بزرگسالی را به اوان بزرگسالی وسالهای میانی بزرگسالی تقسیم کرده است . اوان بزرگسالی مستلزم یادگیری سازش یافتگی وکنار آمدن با ابعاد جدیدی از زندگی مانند ازدواج ، پدرومادری کردن وارتقاء شغلی می باشد . خودکارآمدی بالا برای عملکرد موفقیت آمیز در این تکالیف ضروری است. سالهای میانی نیز تنیدگی زا هستند. به طوریکه افراد زندگی خودرا مورد ارزیابی قرارمی دهند وبا محدودیت هایشان مواجه می شوند وباورهای خودکارآمدییشان را تصحیح مجدد می نمایند.
۲-۱-۱-۱۵ ارزیابی مجدد خودکارآمدی با افزایش سن
ارزیابی باورهای خود کارآمدی در پیری بسیار دشوار است . توانایی های ذهنی وجسمی رو به کاهش می رودوبازنشستگی از کار فعال وکناره گیری از زندگی اجتماعی ،دور جدیدی از خود سنجی را منجر می شود. احساس کارآمدی شخصی پایین تأثیر بیشتری بر کنش ورزی های جسمی و ذهنی به جای می گذارد . برای مثال کاهش احساس کارآمدی شخصی در مورد میل جنسی می تواند کاهش فعالیت جنسی را به همراه داشته باشد. کارآمدی شخصی پایین می تواند به خستگی ومحدود شدن فعالیت های جسمی منجرشود .
در یک جمع بندی کلی می توان گفت خودکارآمدی ادراک شده ، باورهای افراد در باره قابلیت هایشان برای تمرین مهار کنش ورزی هایشان وتمرین مهار رویدادهایی که بر زندگی شان تاثیر گذارند سروکاردارد. باورهای کارآمدی شخصی برانتخاب در زندگی ، سطح انگیزش، کیفیت کنش ورزی ها ،مقاومت در برابر پریشانی هاوآسیب پذیری در مقابل تنیدگی افسردگی واظطراب تاثیر می گذارد. باورهای افراد درباره کارآمدی شان تحت تاثیر منبع پنجگانه قراردارد که شامل تجارب مسلط ، قانع سازی اجتماعی، تجارب جانشینی، حالت های فیزیولوژیکی وهیجانی وتصویر سازی ذهنی می باشد.
باورهای خودکارآمدی در خلال زمان وبه واسطه تجربه تحول می یابند . تحول چنین باورهایی از نوباوگی شروع می شود ودر سراسر زندگی ادامه می یابد وعواملی مانند خانواده ،دوستان وهمسالان ، مدرسه ، مرحله گذارنوجوانی و….درآن موثرهستند(اعرابیان،۱۳۸۳).
۲-۱-۱-۱۶ راهبردهای بهبود خودکارآمدی
سه راهبرد عمومی برای خودکارآمدی وجود دارد:الگوسازی^[۴۹] ،استفاده از باز خورد اطلاعاتی^[۵۰] وبازآموزی اسناد. ازاین سه راهبرد ،الگوسازی به دودلیل مهم تراست :
دلیل اول اینکه الگوبرداری به ویژه میان همسالان از سایر متغیرها بیشتر برخودکارآمدی موثراست .
دلیل دوم این است که الگوبرداری در بسیاری اشکال با آموزش کلاسی وآزمایشگاهی تلفیق می شود.
الگوبرداری به فرایند عمومی باز نمایی وتوصیف بخش های تشکیل دهنده یک مهارت به دانش به دانش آموز نوآموز گفته می شود. الگوبرداری ،اطلاعات واضحی درمورد مهارت می دهد این انتظار نوآموز که می تواند در آن ماهر شود را بالا می برد. همه الگوها مانند هم نیستند. معلم غالبا کسی است که می تواند در رویه های پیچیده کلاس ، الگوی مناسبی باشد.
الگوبرداری،خودکارآمدی واستفاده از راهبردهارا افزایش می دهد(شانک،۱۹۹۱). به جزآموزش معلم محور ، روش های دیگری برای الگوسازی یک مهارت جدید وجوددارند.یکی ازاین روشها تدریس دوجانبه است که دوتا چهار دانش آموز در گروه های یادگیری مشارکتی باهم کار می کنند. بازخورد دریافت شده ازمعلم، هم عملکرد وهم خودکارآمدی دانش آموزان را تحت تاثیر قرار می دهد. دانش آموزانی که در کلاس به دیگر دانش آموزان باز خورد می دهند در بسیار موقعیت ها موفق ترند (باتلرودان^[۵۱]،۱۹۹۵).
پژوهش ها نشان می دهند که انواع متفاوت با زخورد تاثیر های مختلفی روی عملکرد وکارآمدی دانش آموزان دارد. بازخورد پیامد، اطلاعات ویژه ای در مورد عملکرد می دهد واثرکمی بر تصحیح اولیه یا عملکرد درآزمون های بعدی دارد . باز خورد شناختی -که تاکیدش برارتباط بین عملکرد وماهیت تکلیف است –درک عمیقی از چگونگی انجام کامل تکلیف را فراهم آورده وتاثیر مثبت تری برعملکرد های بعدی می گذارد. مطالعات نشان می دهند که بازخورد شناختی با کیفیت بالا در مورد عملکرد ضعیف، خودکارآمدی وعملکرد بعدی را بهبود می بخشد. (شراو وبروکس^[۵۲]،۲۰۰۰). بازآموزی اسنادی به دانش آموزان کمک می کند تا پاسخ های اسنادیشان را بهتر درک کنند. وپاسخ هایی را گسترش دهند که درگیری درتکلیف را تشویق می کنند. اکثر برنامه های بازآموزی اسنادی کاملا موفقیت آمیزند. پیامد عمومی این است که:
-به افرادی یادداده می شود که چگونه رفتارهای نا مطلوب مثل اجتناب از تکلیف راتعریف کنند.
- اسنادهای تحت رفتار اجتناب از تکلیف را تعریف کنند.
- اسنادهای تحت رفتاراجتماعی ارزیابی شوند.
-الگوهای اسنادی مطلوب تکمیل شوند.
بازآموزی اسناد، شرکت در تکالیف، پافشاری وپیشرفت را افزایش می دهد. اکثر برنامه های بازآموزی تلاش می کنند که اسنادهای یادگیرندگان رادر جهتی تغییر دهند که یادگیرندگان موفقیت را به تلاش نسبت دهند. تلاش یک متغیر قابل کنترل وتوانایی یک متغیر غیر قابل کنترل است. برنامه های منطبق براین راهبرد ، مبین افزایش شرکت در تکالیف ، پافشاری وسطوح پیشرفت بوده اند تفکیک تلاش وتوانایی برای دانش آموزان ضروری است.دانش آموزان باید درک کنند که توانایی و تلاش نیز شیوه ای جهت افزایش دانش ، استفاده از راهبرد و حل مسئله کارآمد است .
۲-۲- سلامت روان
ریشه لغوی واژه انگلیسی «health» در واژه های«haelth» ،«haelp» به معنی کل و (heal) «haelen» انگلیسی قدیم و کلمه آلمانی قدیم «heilen» و «heilida» به معنی کل قرار دارد.
گراهام ۱(۱۹۹۲) این ریشه لغوی را با کلمات انگلیسی «halig» و آلمانی قدیم «heilig» که به معنی مقدس است ارتباط داده است. بنابراین از نظر ریشه شناسی لغوی سالم بودن به معنی کلیت داشتن یا مقدس بودن است بدین ترتیب شامل ویژگی های معنوی و فیزیکی است. از نظر سارتریوس سلامتی غیر قابل رویت است. و مستلزم تظاهر کارکرد بخش های مستقل روانی جسمی و اجتماعی است. مانی این رویکردهای کل نگر در مورد سلامتی را به کل جهان گسترش می دهد و سلامتی بشر را از سلامتی سیاره زمین جدایی ناپذیر می داند. تودور(۱۹۹۶) سلامتی روان را به شرح زیر تعریف می کند. سلامت روان شامل: توانایی زندگی کردن همراه با شادی، بهره وری و بدون وجود دردسر است. سلامت روان مفهوم انتزاعی و ارزیابی نسبی گری از روابط انسان با خود، جامعه و ارزش هایش است و نمی توان آن را جدای از سایر پدیده های چند عاملی فهمید که فرد را به موازاتی که در جامعه به عمل می پردازد، می سازند. سلامت روان، شیوه سازگاری آدمی با دنیاست، انسان هایی که موثر، شاد و راضی هستند و حالت یکنواختی خلقی رفتار ملاحظه گرانه و گرایش شاد را حفظ می کنند. سلامت روان عنوان و برچسبی است که دیدگاه ها و موضوعات مختلف مانند: عدم وجود علایم احساسات مرتبط با بهزیستی اخلاقی و معنوی و مانند آن را در بر می گیرد. برای ارائه یک تئوری در مورد سلامت روان، موفقیت برون روانی کافی نیست باید سلامت درونی روانی را به حساب آوریم. سلامت روان ظرفیت رشد و نمو شخصی می باشد. و یک موضوع مربوط به پختگی است. سلامت روان یعنی هماهنگی بین ارزش ها، علایق ها و نگرش ها در حوزه عمل افراد و در نتیجه برنامه ریزی واقع بینانه برای زندگی و تحقق هدفمند مفاهیم زندگی است. سلامت روان، سلامت جسم نیست بلکه به دیدگاه و سطح روانشناختی ارتباطات فرد، محیط اشاره دارد. بخش مرکزی سلامت، سلامت روان است زیرا تمامی تعاملات مربوط به سلامتی به وسیله روان انجام می شود. سلامت روان ظرفیت کامل زندگی کردن به شیوه ای است که ما را قادر به درک ظرفیتهای طبیعی خود می کند و به جای جدا کردن ما از سایر انسانهایی که دنیای ما را می سازند، نوعی وحدت بین ما و دیگران بوجود می آورد .سلامت روان، توانایی عشق ورزیدن و خلق کردن است، نوعی حس هویت بر تجربه خود به عنوان موضوع و عامل قدرت فرد، که همراه است با درک واقعیت درون و بیرون از خود و رشد واقع بینی و استدلال.
۲-۲-۱ سلامت روانی^۱
پیش از پرداختن به تعریف سلامتی روانی لازم است به یک نکته اشاره نماییم. سه واژه ی« بهداشت روانی» و«سلامت روانی» و « بهزیستی روانی۲»گر چه دارای معانی متفاوتی هستند، ولی در مواردی بجای یکدیگر به کار می روند(هرشن سن۳ و پاور۴، ۱۹۸۸،ترجمه منشی طوسی،۱۳۷۴).
کارشناسان سازمان بهداشت جهانی سلامت فکر و روان را این طور تعریف می کنند: «سلامت فکر عبارت است از قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور منطقی، عادلانه و مناسب»( میلانی فر،۱۳۷۶).
بهداشت روانی یک زمینه تخصصی در محدوده ی روانپزشکی است و هدف آن ایجاد سلامت روان بوسیله پیشگیری از ابتلاء به بیماریهای روانی، کنترل عوامل موثر در بروز بیماریهای روانی، تشخیص زودرس بیماریهای روانی، پیشگیری از عوارض ناشی از برگشت بیماریهای روانی و ایجاد محیط سالم برای برقراری روابط صحیح انسانی است. پس بهداشت روانی علمی است برای بهزیستی، رفاه اجتماعی و سازش منطقی با پیش آمدهای زندگی ( میلانی فر،۱۳۷۶).
۲-۲-۲ تعریف سلامت روانی

تبلیغات رسانه‌ ای

 

۱۵-۱۷

 

 

 

ارتباطات یکپارچه بازاریابی

 

۱۸-۲۱

 

 

 

تکنولوژی

 

۲۲-۲۴

 

 

 

درک مشترک از برند

 

۲۵-۲۸

 

 

 

۳-۷-۲-نحوه‌ امتیازبندی پرسشنامه
مقیاس اندازه‌گیری پرسشنامه، امتیازدهی پرسش‌شوندگان از صفر تا ۱۰۰ می‌باشد.
۳-۸-روایی و پایایی پرسشنامه
معمولا در پژوهش­های اجتماعی، اثبات این نکته که آیا پژوهش انجام شده نتایج پایا و معتبری داشته ‌یا خیر، بسیار ضروری است. در عرف علمی، سنجش یک پدیده آن‌گونه که به وسیله ‌یک مفهوم خاص طراحی شده به‌ هنگامی اعتبار دارد که‌ان پدیده واقعا مورد سنجش قرار گرفته باشد. اعتبار سنجش ممکن است به ‌این بستگی داشته باشد که تا چه ‌اندازه تفاوت در نمرات، نشانگر تفاوت میان ویژگی‌های افراد یا ویژگی‌های مورد نظر و تا چه ‌اندازه ناشی از خطای تصادفی است.
۳-۸-۱-روایی
مفهوم اعتبار (روایی) به ‌این سوالات پاسخ می‌دهد که‌ ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می‌سنجد. بدون آگاهی از اعتبار ابزار اندازه‌گیری نمی‌توان به دقت داده‌های حاصل از آن اطمینان داشت. ابزار اندازه‌گیری، ممکن است برای اندازه‌گیری یک خصیصه ویژه دارای اعتبار باشد، در حالی که برای سنجش همان خصیصه بر روی جامعه دیگر از هیچ گونه‌ اعتباری برخودار نباشد.

اعتبار محتوا
محتوا نوعی اعتبار است، که معمولا برای بررسی اجزای تشکیل دهنده ‌یک ابزار اندازه‌گیری به کاربرده می‌شود. به عنوان مثال، برای یک آزمون پیشرفت تحصیلی، باید اعتبار محتوای آن را مورد نظر قرار داد.
اعتبار محتوای یک ابزار اندازه‌گیری به سوال‌های تشکیل دهنده‌ان بستگی دارد. اگر سوال‌های ابزار معرف ویژگی‌ها و مهارت‌های ویژه‌ای باشد که محقق قصد اندازه‌گیری آنها را داشته باشد، آزمون دارای اعتبار محتوا است.
اعتبار محتوای یک آزمون معمولا توسط افرادی که متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین می‌شود. از این رو اعتبار محتوا به قضاوت داوران بستگی دارد. در تحقیق حاضر، خبرگان و اساتید راهنما و مشاور، روایی پرسشنامه را مورد تایید قرار داده‌اند. با توجه به ‌اینکه سوالات پرسشنامه موارد مورد نیاز تحقق را اندازه‌گیری می‌کند. بنابراین وسیله گردآوری اطلاعات دارای روایی محتوای است.
۳-۸-۲-پایایی
اصطلاح پایایی که گاهی اوقات مترداف با قابلیت اعتماد، ثبات، همسانی، قابلیت پیش بینی، دقت یا صحت و اعتبار به کار می‌رود عبارت است از ثبات اندازه‌ها در دفعات اندازه‌گیری.
در پژوهش حاضر، از روش‌های آلفای کرونباخ استفاده شده ‌است. معمولا در مقیاس‌های نگرش سنجش، برای سوالاهای آزمون پاسخ‌های درست و غلط وجود ندارد و هیچ یک از پاسخ‌ها به خودی خود درست یا غلط نیست. کرونباخ برای برآورد همسانی درونی مقیاس‌هایی که پاسخ درست یا غلط ندارند، این روش را ابداع کرده ‌است که به نام خود او مطرح است. دامنه ضریب آلفای کرونباخ بین صفر تا یک است و هرچه ضریب بیشتر باشد، اعتبار مقیاس بیشتر است. طبق قاعده‌ی آلفا، دست کم باید ۷۰% باشد تا بتوان مقیاس را دارای اعتبار دانست (ازکپا،۱۳۸۲)
پژوهشی پایا است که‌ اگر ابزار اندازه‌گیری را در یک فاصله زمان کوتاه چند بار به گروه واحدی از افراد بدهیم، نتایج حاصل نزدیک به ‌هم باشد.
در پژوهش حاضر پایایی پرسشنامه به وسیله آزمون آلفای کرونباخ سنجیده می‌شود. هر قدر این عدد به‌ یک نزدیکتر باشد پرسشنامه‌از پایایی بیشتر برخودار می‌باشد. در این پرسشنامه، میزان آلفای کرونباخ کلی برابر با ۸۴% است. حال برای ‌هر متغیر به صورت جداگانه‌ الفای کرونباخ را محاسبه می‌کنیم.
(جدول۳-۲) نتایج آلفای کرونباخ

 

 

متغیر

 

آلفای کرونباخ

 

 

 

روابط عمومی

 

۸۹۸ %

 

 

 

فروش حضوری

 

۷۸۷ %

 

 

 

بازاریابی مستقیم

 

۸۰۱ %

 

 

 

پیشبرد فروش

۶-۶ سیاست خارجی (Foreign Policy)
سیاست خارجی «مجموعه توانایی ها، قابلیت ها و مکانیسم های یک واحد سیاسی به نام دولت- ملت جهت افزایش بهره وری نُرم های موجود در ارتباط با واحدهای دیگر سازمان های بین المللی غیر دولتی و دولتی را سیاست خارجی گویند». نُرم های یک واحد سیاسی در این مقطع می تواند اعم از اهداف و منافع ملی و فراملی، ترتیبات و الزامات امنیتی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در ابعاد منطقه و فرامنطقه ای یا جهانی باشد (امیری، ۱۳۸۵: ۲۸۴).
در تعریفی دیگر «سیاست خارجی جهتی است که یک دولت بر می گزیند و در آن از خود تحرک نشان می دهد و این در حقیقت شیوه و نگرش دولت نسبت به جامعه بین المللی است». دولت ها بازیگران اصلی سیاست بین المللی تلقی می شوند و بر این اساس جهت گیری ها، اهداف و منافع آنها در چارچوب سیاست خارجی مورد مطالعه قرار خواهند گرفت (قوام، ۱۳۸۹: ۲۹۲).
می توان گفت منظور از سیاست خارجی «تدوین راهبرد یا برنامه ای بلند مدت توسط تصمیم گیرندگان یک دولت برای اقدام در برابر سایر دولت ها یا واحدهای بین المللی و به منظور نیل به اهداف شخصی که بر حسب منافع ملی تعیین شده می باشند» (سی پلانو و اولتون، ۱۳۷۶: ۲۰).

در تعریفی دیگر «سیاست خارجی مجموعه خط مشی ها، تدابیر، روش ها و انتخاب مواضعی است که یک دولت در برخورد با امور و مسائل خارجی در چارچوب اهداف کلی حاکم بر نظام سیاسی اعمال می نماید»، بنا بر تعریف فوق سیاست خارجی شامل دو قسمت مجزا می باشد:
الف: اهداف ملی که هر کشوری در صحنه بین الملل تعقیب و درصدد تحصیل آنها می باشد.
ب: سیاست ها و روش هایی که برای رسیدن به اهداف مزبور اتخاذ می گردد (مولانا و محمدی، ۱۳۸۸: ۱۱).
۷-۶ لابی (Labbying)
لابی، اصطلاحی است معادل «درخواست از نمایندگان خود برای تصویب قانون و یا تغییر در آن به نفع گروه یا دسته ای خاص». همچنین به گروه و یا نمایندگانی از مردم اطلاق می شود که برای تصویب و یا تغییر قانون از طریق مجلس و نمایندگان آن، فعالیت و یا اقداماتی انجام می دهند. به تماس های شخصی که در راهروها و قسمت هایی از ساختمان قوه مقننه یا نمایندگان مجلس برای تصویب یا تغییر قانون در جهت حمایت از اهداف و خواسته های خویش و کسب امتیازات منطبق با منافع خود (طیفی یا صنعتی) هم گفته می شود (بابازاده، ۱۳۸۳: ۱۸۵).
«لابی یا گروه هایی ذی نفوذ در ایالات متحده، گروه هایی هستند که برای تحقق اهداف و منافع خود با بهره گیری از ساختار و ظرفیت های حقوقی و سیاسی این کشور به دنبال تأثیرگذاری بر روند و جهت گیری های سیاسی، داخلی یا خارجی، آن می باشند» (احمدی لفورکی، ۱۳۸۷: ۱۹).

 

7. 7. ادبیات و پیشینه تحقیق

 

در مورد تحریم های صورت گرفته علیه جمهوری اسلامی ایران و اهداف کشورهای غربی به رهبری آمریکا، کتاب ها و مقالات متعددی به چاپ رسیده اسـت که از جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:
تحریم ایران؛ شکست یک سیاست که نوشته حسین علیخانی است و توسط محمد متقی نژاد ترجمه و توسط انتشارات وزارت امور خارجه در ۱۳۸۰ به چاپ رسیده، این کتاب مجدداً در پاییز ۱۳۸۴ تجدید چاپ شده است. این کتاب به بررسی گذشته، حال و آینده تحریم های آمریکا علیه ایران از جنبه نظری و عملی پرداخته و به تفصیل، فرایند تیرگی فزاینده روابط تجاری ایران و آمریکا را تشریح می کند که از زمان سقوط شاه و بحران گروگانگیری سال ۸۰-۱۹۷۹ آغاز شده است، تحریم ایران به صورت یک طرفه باقی است و ناگزیر شرکت های غیر آمریکایی و عمدتاً اروپایی- غربی تجارت با ایران را در دست گرفته اند در حالی که آمریکایی ها مجبور به معامله نکردن با ایران هستند آمریکا برای پاسخ دادن به این اقدام کوشید در خصوص هر کشور ثالثی که تحریم را بشکند قوانین فرامرزی وضع کند اما اعتراض متحدان رسمی آمریکا که نمی توانستند با ایران قطع رابطه کنند این رهیافت را نا ممکن ساخت. خصومت رسمی آمریکا با ایران با نقش گروه های صاحب نفوذ طرفدار اسرائیل فزونی گرفته و مسأله رفع تحریم ها را مشکل ساخته است، اما عده زیادی از ناظران آمریکایی اکنون معتقد شده اند که تنها نتیجه سیاست تحریم، محروم شدن آمریکا از بخش سودآور تجارت بین المللی است. این کتاب جزئیات وضع قوانین فرامرزی تحریم را به دقت بررسی کرده و تحلیل نقادانه و جامع از این سیاست عرضه می کند، این اثر همچنین به شکلی جامع و با استناد به مدارک متقن، منابع مکتوب مهمی را بررسی و تأثیر تحریم ها بر ایران را ارزیابی کرده است.
کتاب بعدی، تحریم های آمریکا علیه ایران، نوشته روح الله سخائی اردکانی است که توسط انتشارات آروَن در سال ۱۳۸۹ چاپ شده است. در این کتاب، نویسنده به این موضوع اشاره کرده که تحریم همواره ابزاری قدرتمند در سیاست خارجی آمریکا بوده است، دولت آمریکا اختیارات قانونی لازم را برای تحمیل تحریم های اقتصادی دارد، که قانون تجارت با دشمن، قانون اداره صادرات و قانون اختیارات اقتصادی اضطراری بین المللی از جمله این قوانین است در سه دهه اخیر نیز تحریم اقتصادی وجه قالب سیاست آمریکا در برابر ایران می باشد اعمال تحریم از نوامبر ۱۹۷۹ پس از تصرف سفارت آمریکا در تهران آغاز شد و به رغم حل بحران گروگانگیری، دولت آمریکا با استناد به برخی استدلال ها همچنان به اعمال تحریم ادامه می دهد و روز به روز نیز بر شدت آن می افزاید منع همه واردات از ایران به آمریکا و منع صادرات و فروش کلیه تجهیزات نظامی به ایران در دوره ریگان، پایان دادن به کمک های اقتصادی به ایران و… در زمان جورج بوش پدر و جلوگیری از سرمایه گذاری شرکت های خارجی در صنعت نفت ایران و اعمال تحریم ثانویه در مورد ایران در زمان کلینتون از نمونه های این تحریم هستند. این تحریم ها به رغم اینکه نتوانسته اند آمریکا را در نیل به اهداف خود یعنی تغییر رژیم، انزوای رژیم و حتی تغییر رفتار ایران موفق کند اما هزینه های هنگفتی را به ایران تحمیل نموده اند که در حوزه های مختلف اقتصادی- مادی، صنعت نفت و حمل نقل هوایی قابل مشاهده است هدف این کتاب بررسی تأثیر سیاسی این تحریم ها و همچنین اوضاع و شرایطی که سبب کاربرد این امر باشد، هست.
در کتاب دیگری تحت عنوان شناخت راهبرد جنگ اقتصادی آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران، نوشته ناصر پورحسن، که توسط معاونت سیاسی سازمان عقیدتی سیاسی نیروی انتظامی، در سال ۱۳۸۶ چاپ شده، آمده است که تحریم های اقتصادی یک جانبه ی آمریکا و چند جانبه بین المللی علیه ایران هر روز ابعاد جدیدی به خود می گیرد هدف کلی تلاش های جدید، رساندن بیشترین صدمه مستقیم به توده مردم است، تا دولت جمهوری اسلامی ایران سیاست های هسته ای خود را خاتمه دهد، آنچه که به عنوان مبنای این پروژه در نظر گرفته شده این است که با اعمال تحریم ها فشارهای اقتصادی از جمله تورم، بیکاری و غیره باعث جدایی دولت و مردم ایران خواهد شد.
کتاب تحریم های اقتصادی آثار و پیامدها، سیاست ها و راهکارها، نوشته مصطفی آذری، نشر مؤسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد، که در سال ۱۳۸۷ به چاپ رسیده، حول محورش ابتدا بررسی تحریم اقتصادی و جایگاه حقوقی تحریم در منشور ملل متحد می باشد. همچنین سیر تاریخی تحریم علیه ایران از جانب آمریکا به صورت یک جانبه بررسی شده است. با توجه به تلاش های ایران جهت برخورداری از انرژی صلح آمیز هسته ای و در پی آن ارجاع پرونده به شورای امنیت با تهدید تحریم های اقتصادی بویژه تحریم های مالی و بانکی رو به رو بوده است. این نوشتار قصد ندارد بطور جدی بر اهمیت تحریم صحه بگذارد، بلکه تلاش دارد تا راهکارهایی را برای کاهش هزینه های کشور و افزایش کارایی اقدامات متقابل ارائه نماید. همچنین ضمن تشریح ویژگی های گوناگون تحریم های بین المللی هوشمند که شکل نوینی از تحریم های اقتصادی بود، هدف های خاصی را به جای کلیت کشور نشانه می رود تحریم های اقتصادی علیه جمهوری اسلامی را بررسی می نمود و اثرات و پیامدهای آن را بر اقتصاد کشور ارزیابی می کند. در نهایت با ارائه توصیه هایی کاربردی راهکارهای کاهش اثرات تحریم و راه های برون رفت از آن را مشخص می نماید.
از جمله منابعی که به صورت مقاله نوشته شده و با موضوع تحقیق این پایان نامه مرتبط است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
قاسمی، مصطفی. «تحریم های یک جانبه آمریکا علیه ایران و آثار آن»، مجله علوم انسانی مربیان، سال هشتم، ش۲۷، (بهار ۱۳۸۷). از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون همواره ایالات متحده به اعمال تحریم های مختلف اقتصادی یک جانبه و وضع قوانین و مقررات گوناگون علیه نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. در چند سال اخیر نیز آمریکا با بهانه قرار دادن فعالیت های هسته ای ایران تلاش های زیادی را برای محروم کردن کشورمان از دستیابی به فعالیت های هسته ای انجام داده است و با فشار بر کشورهای اروپایی، چین و روسیه تحریم های را علیه ایران در شورای امنیت به تصویب رسانده است. پس از همکاری های گسترده ایران با آژانس، روسیه و چین به این نتیجه رسیدند که وقتی ایران به سؤال های آژانس پاسخ می دهد دلیلی برای اعمال تحریم های جدید علیه این کشور در شورای امنیت وجود ندارد. شاید به همین دلیل باشد که آمریکا و غرب برای پیشبرد اهداف خود، تحریم های یک جانبه را دنبال می کنند و در این راستا تحرکات نوینی جهت تشدید تحریم های مالی علیه ایران و تسریع فشار علیه شرکت های ایرانی صورت گرفته است. با توجه به اینکه ایران بعد از پیروزی انقلاب همواره مورد تحریم آمریکا قرار دارد می توان گفت که در دور جدید تحریم های یک جانبه آمریکا علیه ایران و مؤسسات ایرانی عملاً اتفاق جدیدی نخواهد افتاد جز آنکه از طریق فضا سازی علیه ایران هزینه های معامله با ایران را بالا ببرند. اینکه گفته می شود عملاً اتفاق جدیدی رخ نخواهد داد، به این معنی نیست که به آثار اقتصادی این تحریم و افزایش هزینه های آن بی توجه باشیم بلکه اساس، طرح این نکته است که آمریکا با آگاهی به آثار تحمیل هزینه به اقتصاد ایران از طریق اعمال تحریم ها، تلاش دارد تا اقتصاد کشور را ناکارآمد سازد.
ساعد، نادر. «تحریم های نظامی جمهوری اسلامی ایران در قطعنامه های شورای امنیت» مبناشناسی و کالبد شکافی در رهیافت انتقادی». فصلنامه راهبرد دفاعی، سال۸، ش۲۹، (تابستان ۱۳۸۹). شورای امنیت سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۰۶ و به موجب قطعنامه ۱۷۳۷، به بهانه قصور در برخی فعالیت های هسته ای صلح آمیز کشورمان و نگرانی شورای حکام از این بابت، ماده ۴۱ منشور ملل متحد دایر بر تحریم های اقتصادی را علیه کشورمان وضع نمود و به خواسته های غرب در این زمینه تن داد. شورا در این قطعنامه و قطعنامه های بعدی حتی تحریم ها را به حوزه نظامی و دفاعی یعنی قابلیت های بازدارنده کشور نیز گستراند. هدف از این قطعنامه های سیاسی، تضعیف قدرت نفوذ ایران در منطقه و جهان و همچنین تضعیف توانمندی های بازدارنده دفاعی است. این نوشتار به بررسی این تحریم ها که مبتنی بر تصمیم ها و تشخیص های نادرست و نامشروع برخی دولت های غربی (اما به نام و از مجرای رکن اجرایی و سازمانی بین المللی شورای امنیت) بوده، خواهد پرداخت و انگیزه ها و مؤلفه های مؤثر در تحریم تسلیحاتی کشورمان را در پرتو قطعنامه های پنج گانه تحریم (۲۰۱۰-۲۰۰۶) مورد تحلیل قرار خواهد داد.
طباطبائی، سید علی. «لابی یهودیان آمریکا کارگزار تحریم ایران»، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیستم، ش۱، بهار (۱۳۸۵). لابی یهودیان آمریکا به دلیل قدرت و کارایی و توانایی شکل بخشی به نتایج سیاست خارجی آمریکا جایگاه ویژه ای دارد. یهودیان آمریکا در حالی که تنها حدود ۲ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند حجم قابل توجهی از سرمایه در گردش و مجموعه فراگیری از ابزارهای اطلاع رسانی آمریکا و مراکز قدرت سیاسی را در اختیار دارند. یکی از سیاست های عمده آمریکا در سال های اخیر بویژه در دهه ۱۹۹۰ سیاست تحریم بوده است. آمریکا از تحریم به عنوان یکی از ابزارهای سیاست خارجی خود و به عنوان یک عامل فشار برای تغییر رفتارهای دیگر کشورها استفاده می کند در این زمینه لابی یهودیان آمریکا در اواسط دهه ۱۹۹۰ به دلایل متفاوت سعی نموده اند ایده تحریم ایران را که تبدیل به استراتژی تحریم ایران، در درون لابی یهودیان گردیده بود را به عنوان یک قانون تصویب کند. این لابی با بهره گرفتن از نفوذ خود در دستگاه های تصمیم گیری و اجرایی آمریکا مراکز فکری و تحقیقاتی توانست به شکل بسیار تعیین کننده ای این ایده (تحریم) را به استراتژی تحریم تبدیل کند. این لابی آیپک (American Israel Public Affairs Committee (AIPAC)) در اولین اولویت برنامه های کاری اشان به طور مستقیم به نام ایران و همچنین جلوگیری از دستیابی این کشور به سلاح های اتمی اشاره کرده اند. این لابی در پی سیاست رژیم اسرئیل برای بزرگ نمایی خطر ایران و محدود سازی قدرت تهران، سیاست تحریم ایران را در داخل ایالات متحده، با شدت پیگیری کرده که نتیجه نهایی آن گزارش ۷۶ صفحه ای بود که با عنوان «تحریم های جامع آمریکا علیه ایران: برنامه ای برای عمل» به اعضای کنگره آمریکا در سال ۱۹۹۵ ارائه گردید. در ادامه، لابی یهودیان آمریکا با بهره گرفتن از داماتو- سناتور ایتالیایی الاصل کنگره آمریکا و از جمهوری خواهان محافظه کار- مهره خود در کنگره آمریکا و با توجه به نفوذ در کنگره، توانست قانون تحریم ایران را به تصویب برساند.
حسینی، امیر حسین. «شورای امنیت و برنامه هسته ای ایران»، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیستم، ش۲و۳، (تابستان و پائیز ۱۳۸۵). این مقاله به طور خاص به بررسی موضوع تحریم احتمالی جمهوری اسلامی ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد به دلیل پیگیری برنامه صلح آمیز هسته ای آن پرداخته است. سؤال اصلی این است که با توجه به سابقه کار شورای امنیت و نیز تلاش ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی برای جا انداختن برنامه هسته ای کشورمان به عنوان تهدید علیه صلح و امنیت بین المللی و تشدید فشارهای بین المللی از جمله تصویب و اعمال تحریم های اقتصادی علیه ایران از طریق کسب مجوز لازم از شورای امنیت، تصویب تحریم های اقتصادی کشورمان توسط شورا، تا چه حد محتمل است؟ مقاله در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول کلیات اصلی مربوط به نحوه تصمیم گیری و اعمال تحریم های اقتصادی توسط شورای امنیت مطرح می شود و در بخش دوم وضعیت های احتمالی طرح موضوع هسته ای ایران در شورای امنیت مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. شورای امنیت وظیفه دارد وضعیتی که در آن یک دولت عضو سازمان ملل متحد، به عدم پایبندی نسبت به الزامات رژیم خلع سلاح و عدم اشاعه محکوم شده است را مورد رسیدگی قرار دهد. ایران برخلاف سایر کشورها نظیر اسرائیل فعالیت های هسته ای اش هیچ تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی ندارد به همین جهت زمینه عینی ضرورت برای تصویب یک قطعنامه بر اساس فصل هفتم منشور ملل متحد به چشم نمی خورد، هر چند فشارهای سیاسی سایر کشورها (آمریکا) چنین قطعنامه ای را تصویب کرد. در روال منطقی کار شورای امنیت، رسیدگی به موضوع تحریم اقتصادی ایران بر طبق فصل هفتم منشور ملل متحد زمانی متصور است که شورا تهدید برنامه هسته ای ایران علیه صلح و امنیت بین الملل را احراز کند. شورای امنیت یک باشگاه سیاسی است که در آن منافع قدرت های بزرگ حرف اول را می زند، تحریم های اقتصادی سازمان ملل متحد در دهه ۱۹۹۰ به عنوان «ابزاری برای همه فصول» (Tool of all Seasons) تعریف شد.
منصوری، جواد. «چالش های امنیتی ایران و آمریکا»، نشریه تاریخ اندیشه انقلاب اسلامی، ش۶، (تابستان ۱۳۸۲). انقلاب اسلامی در ایران آغاز تحول و دگرگونی عمیقی در روابط ایران و آمریکا شد. ایران که روزی جزیره‌ ثبات و بهشت سرمایه‌داری و ژاندارم منافع دولت ایالات متحده بود، در یک چالش گسترده با سیاست‌ ها و برنامه‌های آن دولت قرار گرفت، وجود ذخایر عظیم نفت و بازار کالاهای سرمایه‌داری، موقعیت استراتژیک و ژئواستراتژیک موجودیت، امنیت و سلطه‌ اسرائیل- متحد استراتژیک آن دولت در منطقه- با وقوع انقلاب اسلامی در معرض تهدید قرار گرفت. در سه دهه گذشته استراتژی سقوط جمهوری اسلامی با روش‌های براندازی از درون، براندازی از بیرون، براندازی از درون و فشار از بیرون با صرف هزینه‌های قابل ملاحظه و بکارگیری دیپلماسی عمومی، استحاله‌ فرهنگی، جنگ داخلی و خارجی، تحریم اقتصادی، جنگ روانی و تبلیغاتی، چالش امنیتی ایران و آمریکا بوده است. چالش ایران و آمریکا در سال‌های اخیر وارد مرحله‌ جدیدی شد که تشدید اقدامات و تهدیدات و طرح مسأله‌ «سلاح هسته‌ای و کشتار جمعی» بر چالش‌های قبلی افزود و جنجال‌آفرینی‌ها، اغتشاشات، هرج و مرج برای تکمیل و تأثیرگذاری بیشتر تهدیدات امنیتی سازماندهی و اجرا شد، اما نتیجه‌ چندانی برای آمریکا نداشت، زیرا ملت و دستگاه های جمهوری اسلامی ایران با وجود دشواری‌ها و خسارات سنگین، استقلال، حاکمیت و منافع ملی و ارزش‌هایش را به معامله نمی‌گذارد و از این ‌رو درگیری همچنان ادامه دارد. تاریخ روابط دو کشور ایران و آمریکا در جریان انقلاب اسلامی و بعد از پیروزی انقلاب، فراز و نشیب‌های بسیاری دارد و به همین دلیل تحقیق ویژه‌ای را می‌طلبد. موقعیت و جایگاه جهانی این کشور و تأثیرگذاری آن بر بسیاری از سیاستگذاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، خصوصاً در ارتباط با امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران ایجاب می‌کند، مطالعات و تحقیقات گسترده‌ای در این زمینه صورت گیرد، و مراکز مطالعاتی امکانات و فرصت‌های بیشتری را به این موضوع اختصاص دهند.
سجادپور، محمد کاظم و اجتهادی، سعیده. «نگرش امنیتی غرب و تهدیدات بین المللی پس از جنگ سرد؛ مطالعه موردی برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران»، مجله دانش سیاسی، سال۶، ش اول، (بهار و تابستان ۱۳۸۹). پس از جنگ سرد نگرش خاصی در مورد امنیت بین المللی، تهدیدات و تدابیر مربوط به آن در بین کشورهای غربی- اروپایی و آمریکایی- شکل گرفت. چارچوب شناختی مزبور مبتنی بر نگرش غرب به برنامه هسته ای ایران است. در این پژوهش، پرسش کلیدی آن است که نگرش امنیتی غرب به تهدیدات امنیت بین المللی بعد از جنگ سرد تحت تأثیر چه عوامل مهمی شکل گرفته است؟ فهم چرایی رفتار خاص غرب در رویکرد امنیتی خود نسبت به برنامه هسته ای ایران، این پژوهش را با مسائلی رو به رو می کند که در پاسخ به آنها با تلفیقی از نظریات روابط بین الملل در حوزه های رئالیستی و سازه انگاری می توان امکان شناخت نظام نگرشی غرب در مورد امنیت بین الملل و موضوع هسته ای را فراهم کرد. در چارچوب این نگرش، برنامه هسته ای ایران در پیوند با چالش های نوین امنیت بین المللی برای غرب قرار می گیرد. بدون فهم نظام شناختی غرب در زمینه امنیت بین الملل، درک رفتار مجموعه کشورهای غربی در پرونده هسته ای ایران امکان ندارد. در این چارچوب ترکیبی، هم ساختار سیاست و قدرت بین المللی و هم نگرش نخبگان به صورت توأمان باید مدنظر قرار گیرد. با بررسی نظام شناختی غرب در قالب مدل تلفیقی می توان از یک سو، علت اصلی تأکید غرب بر عوامل خارجی دستیابی ایران به فناوری هسته ای را دریافت و از سوی دیگر، با توجه به ساختارهای غیر مادی و هنجاری، ریشه امنیت و نا امنی در نحوه تفکر غرب نسبت به برنامه هسته ای ایران را مطالعه کرد. در نهایت بر مبنای جایگاه ویژه ای که ایران در سیاست های امنیتی غرب پیدا می کند، موضوع هسته ای ایران نمی تواند از موضوع کلی این کشور در رویکردهای امنیتی غرب جدایی ناپذیر باشد و موضع گیری منفی بازیگران غربی در قبال مسأله هسته ای ایران، خارج از راهبردهای کلان غرب در نگاه به امنیت بین الملل و تغییرات ایجاد شده در مفهوم تهدیدات نیست.
در چکیده پایان نامه، نقش لابی اسرائیل در شکل گیری و تصویب قانون تحریم ایران با تأکید بر نقش ایپک، نوشته ابراهیم علومی که در مقطع کارشناسی ارشد رشته روابط بین الملل و در آبان ۱۳۸۲ در دانشگاه علامه طباطبایی دفاع شده است؛ به بررسی نقش لابی اسرائیل در شکل گیری و تصویب قانون تحریم ایران (ایلسا) پرداخته است. در این پایان نامه علاوه بر بررسی جایگاه تحریم در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا، به بررسی تحریم های ایالات متحده علیه جمهوری اسلامی ایران که مبحث مهار دوگانه را نیز در بر می گیرد مورد بررسی قرار داده است. یکی از ابعاد مهار دوگانه بُعد اقتصادی آن (تحریم) بود که مورد نظر لابی اسرائیل بود و تحریم های بعدی ایران به طور عام و قانون داماتو- قانونی است که در سال ۱۹۹۶، دولت آمریکا برای تحریم ایران به تصویب رساند، که بر اساس این قانون شرکت هایی که در یک سال بیش از چهل میلیون دلار در ایران سرمایه گذاری کنند از داد و ستد با دولت آمریکا محروم خواهند شد این قانون هر پنج سال یک بار باز بینی می شود- به طور خاص جزئی از سیاست مهار دوگانه ای بود که طراحی و معماری آن توسط لابی اسرائیل صورت گرفته بود. ایالات متحده دلایل تحریم ایران را عواملی چون: حمایت ایران از تروریسم، تلاش ایران جهت دستیابی به سلاح های کشتار جمعی، مخالفت ایران با روند صلح خاورمیانه می دانند اما به گفته صاحب نظران دلیل اصلی سیاست های خصمانه ایالات متحده و اسرائیل علیه جمهوری اسلامی ایران، مخالفت ایران با روند صلح خاورمیانه می باشد و بقیه بیشتر جنبه حاشیه ای دارند. با توجه به قابلیت های گروه های فشار اسرائیل در ایالات متحده و نفوذ بسیار بالای آنها بخصوص در دوران کلینتون می توان گفت که عامل اصلی شکل دهنده به رفتار ایالات متحده نسبت به مسائل خاورمیانه و بخصوص ایران، سیاست های گروه های طرفدار اسرائیل می باشد در واقع از آنجایی که اسرائیلی ها جمهوری اسلامی ایران را مخالف روند صلح خاورمیانه می دانند با توجه به نفوذ خود بر ایالات متحده، تمام هم و غم خود را جهت اتخاذ سیاست های خصمانه از جانب ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران مصروف می دارند، خواه این سیاست در جهت منافع ملی ایالات متحده باشد یا خواه نه.

 

8. 8. اهداف تحقیق

 

* بررسی جایگاه تحریم در سیاست خارجی آمریکا، و اینکه چرا تحریم به عنوان ابزار سیاست خارجی آمریکا علیه ایران جهت اعمال نفوذ، استفاده می شود.
* مطالعه پیامدهای سیاست تحریم در تشدید تقابل جمهوری اسلامی ایران و آمریکا پس از طرح پرونده هسته ای ایران در نظام بین الملل، تا از این طریق به چرایی اتخاذ سیاست تحریم و نقش آن در تشدید خصومت و دشمنی فی ما بین آنها بپردازد.
* بررسی تأثیرات سیاست تحریم ها و همچنین اوضاع و شرایطی که سبب کاربرد این امر شده است.
* پی بردن به این مطلب که چرا با وجود تأکید ایران بر صلح آمیز بودن دانش و توان هسته ای، ایالات متحده و متحدان اش، فعالیت های هسته ای ایران را غیر صلح آمیز، خطرناک و خلاف مصالح مردم منطقه اعلام کرده اند.

 

9. 9. روش تحقیق

 

در این پایان نامه روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی می باشد و روش تحلیلی که برای پایان نامه انتخاب شده روش توصیفی و تحلیلی است، از روش توصیفی بخاطر روشن شدن مسائل، و از روش تحلیلی هم برای استنباط موضوع و تجزیه و تحلیل استفاده شده است، نوع کار تحقیقی نظری- کاربردی می باشد.

 

10. 10. موانع و مشکلات تحقیق

 

هر تحقیق و پژوهشی با موانعی مواجه خواهد بود. از مهمترین تنگناهای این پژوهش عدم دسترسی به منابع موثق و ترجمه شده به زبان فارسی برای بعضی مباحث پژوهش بود. همچنین عدم همکاری کارکنان برخی کتابخانه ها برای دسترسی به کتب و مقالات موجود بود.

 

11. 11. سازماندهی تحقیق

 

این پایان نامه در ۵ فصل سازماندهی شده است:
فصل اول؛ مشتمل بر طرح تحقیق و کلیات مربوط به آن است.
فصل دوم؛ این فصل تحقیق به بررسی نظری نقش تحریم ها در روابط بین الملل اختصاص دارد. در این فصل نظریه رئالیستی و انواع آن بررسی شده است؛ در این فصل نظریه رئالیسم تهاجمی به عنوان چارچوب نظری تحقیق قرار داده شده است. در پایان فصل به ارتباط نظری تحقیق با موضوع تحقیق پرداخته می شود.
فصل سوم: این فصل در دو گفتار تعبیه شده است. گفتار اول به بررسی جایگاه تحریم در سیاست خارجی ایالات متحده آمریکا می پردازد. در گفتار دوم لابی صهیونیسم و تأثیر آن بر سیاست خارجی آمریکا بحث می شود.
فصل چهارم؛ این فصل نیز در دو گفتار تقسیم بندی شده است. گفتار نخست تحریم را از دیدگاه حقوقی مورد بررسی قرار می دهد، گفتار دوم نیز به بحث مربوط به آمریکا و سیاست تحریم علیه جمهوری اسلامی ایران؛ علل آغاز و ابعاد مختلف آن در برهه زمانی ۲۰۰۳- ۱۹۷۹ می پردازد. پایان این فصل نیز مشمول تئوریزه کردن بحث می باشد.

عرشه­ها و پانل­های باربر می­توانند سطوح مناسبی برای ساخت کف­ها، سقف­ها و دیوارها فراهم آورد.

عرشه­ها و پانل­های باربر نه تنها در برابر بارهای عمود بر سطوح آن­ها مقاومت می­ کنند، بلکه می­توانند به عنوان دیافراگم­های برشی برای مقاومت در برابر نیروی داخل صفحه­ای آن­ها، درصورتی­که به اندازه کافی و به خوبی به هم و به اعضای تکیه­گاهی متصل باشند، عمل کنند.]۲۳[
شکل ۴-۱: مقاطع سرد­نورد شده
در مقایسه با سایر مصالح، برای فولاد سرد نورد شده می­توان خصوصیات متعددی از جمله سبکی، مقاومت و سختی بالا، کیفیت یکنواخت، قابلیت بازیافت مصالح و غیره را متصور شد.
ترکیب مزیت­های فوق می ­تواند منجر به صرفه­جویی اقتصادی قابل توجه در ساخت شود.

تعریف اصطلاحات عمومی

اصطلاحات تعریف­شده در زیر در طراحی فولاد سرد نورد شده استفاده می­ شود ]۲۳[:

جزء فشاری سخت­نشده^[۴۲] :

یک جزء فشاری سخت­نشده، جزء فشاری تختی است که فقط در یک لبه موازی جهت تنش سخت شده باشد. علاوه برآن، بخشی از ورق پوششی در مقطع ساخته­شده به طرف بیرون از مرکز اتصال نیز به عنوان جزء فشاری سخت­نشده در نظر گرفته می­ شود چناچه فواصل وسایل اتصال به اندازه کافی به هم نزدیک باشد.

شکل ۴-۲: جزء فشاری سخت­نشده

جزء فشاری سخت­شده یا قسمتی سخت­شده^[۴۳] :

یک جزء فشاری سخت­شده یا قسمتی سخت­شده، جزء فشاری تختی است که در هر دو لبه موازی جهت تنش به وسیله جان، بال، لبه سخت کننده، سخت کننده میانی یا موارد مشابه سخت شده باشد.

شکل ۴-۴: جزء فشاری سخت­شده چندگانه
شکل ۴-۳: جزء فشاری سخت­شده

جزء سخت­شده چند­گانه^[۴۴] :

یک جزء سخت­شده چند­گانه جزئی است که بین جان­ها، یا بین جان و لبه سخت­کننده، به وسیله سخت­کننده­ های میانی که موازی جهت تنش هستند، سخت شده باشد. بخش بین سخت­کننده­ها یا بین جان و سخت­کننده میانی یا بین لبه و سخت­کننده­ های میانی زیر جز^[۴۵] نامیده می­ شود.
زیرجزء

عرض تخت^[۴۶] :

عرض تخت که در طراحی اعضای فولادی سرد نورد استفاده می­ شود، عرض قسمت تخت جزء بوده و شامل بخش خم­شده مقطع نمی ­باشد. برای بال­های غیر سخت­شده، عرض تخت w عرض پیش آمده بال می­باشد که از انتهای خم نزدیک جان تا لبه آزاد بال اندازه ­گیری می­ شود.

شکل ۴-۵: عرض تخت

عرض موثر طراحی^[۴۷] :

عرض موثر طراحی ،b، عرض کاهش ­یافته طراحی برای محاسبه خواص مقطع اعضای خمشی و فشاری می­باشد، چنانچه نسبت عرض تخت به ضخامت جزء از حد مشخصی تجاوز کند.

شکل ۴-۶: عرض موثر طراحی

شکل­پذیری فولاد سرد نورد شده

شکل­پذیری به صورت «محدوده­ای که مصالح می ­تواند تغییر شکل پلاستیک را بدون پارگی تحمل کند» تعریف می­ شود. شکل­پذیری نه تنها در مرحله شکل دادن مورد نیاز است، بلکه برای باز توزیع تنش پلاستیک در اعضا و اتصالات، هنگامی که تمرکز تنش وجود داشته باشد، لازم است. شکل­پذیری مورد نیاز برای اعضای سازه­ای سرد نورد شده اساسا بستگی به نوع کاربرد و مناسب بودن مصالح دارد.]۲۳[
شکل­پذیری می ­تواند توسط آزمایش کشش، آزمایش خمش و آزمایش ضربه در قطعه دارای شکاف، اندازه ­گیری می­ شود. میزان تغییر طول نسبی ماندگار قطعه در آزمایش کشش به طور وسیع برای نشان دادن شکل­پذیری استفاده می­ شود.
اندازه ­گیری شکل­پذیری در آزمایش کشش استاندارد دربرگیرنده شکل­پذیری موضعی و شکل­پذیری یکنواخت می­باشد. شکل­پذیری موضعی به تغییر طول موضعی در ناحیه شکست نهایی اطلاق می­ شود. شکل­پذیری یکنواخت قابلیت نمونه کششی مشخصه را برای فراهم کردن تغییر شکل­های نسبی پلاستیک قابل توجه در تمام طول عضو قبل از باریک­شدگی مقطع نشان می­دهد.
برای تفکیک تقریبی فولادهای با شکل­پذیری کم از فولادهای با شکل­پذیری زیاد پیشنهاد می­ شود که: ۱) حداقل تغییر طول نسبی در نمونه آزمایشی به طول ۲ اینچ حداقل برابر ۱۰% باشد و ۲) حداقل مقاومت کششی به نقطه جاری شدن ( Fu/Fy ) برابر ۰۸/۱ باشد. این محدودیت­ها در بخش A-3-3-1 ویرایش سال ۱۹۸۶ ضوابط AISI بیان شده است و برای اعضای سازه­ای و اتصالات به­کار می­رود. این الزامات حداقل، شکل­پذیری کافی را تضمین می­ کند. ]۲۲[

اصول طراحی

موسسه آهن و فولاد آمریکا دو نوع ضوابط جداگانه برای طراحی اعضای سازه­ای فولادی سرد نورد شده، اتصالات و مجموعه­های سازه­ای منتشر کرد]۲۲[. یکی مربوط به روش تنش مجاز طراحی^[۴۸] (ASD) و دیگری مربوط به روش ضریب بار و مقاومت^[۴۹] (LRFD) می­باشد. این دو ضابطه طراحی در سال ۱۹۹۶ در قالب استاندارد واحدی با هم ترکیب شد. هر دو روش اکنون به یک اندازه مورد قبول طراحی سازه­های سرد نورد می­باشد، هر چند منجر به نتایج طراحی یکسانی نشود.

طراحی به روش تنش مجاز ( ASD )

در این روش، مقاومت­های مورد نیاز (نیروهای محوری، لنگر خمشی، نیرو برشی و غیره) برای اعضای سازه­ای و اتصالات، با در نظر گرفتن بارهای سرویس در تمام ترکیب بارهای آیین­ نامه­ای محاسبه می­ شود.
مقاومت مجاز طراحی به وسیله مقاومت اسمی و ضریب اطمینان معلوم تعیین می­ شود که مقاومت اسمی یا ظرفیت جزء یک عضو برای یک حالت حدی یا یک مود گسیختگی مورد نظر می­باشد که با داشتن روابط موجود با بهره گرفتن از خواص مقاطع و خواص مصالح محاسبه می­ شود. ضرایب اطمینان برای جبران عدم قطعیت­های ذاتی در طراحی، ساخت و نصب اجزای سازه­ای و اتصالات و هم­چنین عدم قطعیت در تخمین بارهای وارده می­باشد.

طراحی به روش ضریب بار و مقاومت طراحی ( LRFD )

در طراحی به روش LRFD از ضرایب دوگانه بار و مقاومت استفاده می­ شود، تا این که بهبودی در طراحی فراهم آید که در آن درجات متفاوت عدم قطعیت­ها و تغییرات تحلیل، طراحی، بارگذاری، خواص مواد و ساخت به حساب آورده شود. شکل طراحی برای تامین نیاز ایمنی سازه با معادله ۴-۱ بیان می­ شود:
۴-۱
مقاومت اسمی R_n ، کل مقاومت جزء یا عضو برای حالت حدی مورد نظر می­باشد، که با بهره گرفتن از خواص مقطع و مصالح، مطابق معیارهای قابل کاربرد طراحی محاسبه می­ شود. ضریب مقاومت ، مربوط به عدم قطعیت­ها و تغییرات ذاتی در R_n می­باشد که معمولا کم­تر از واحد می­باشد. اثرات بار Q_i نیروهایی در مقطع می­باشند که از تحلیل سازه مشخص می­شوند و ضرایب بار مربوط می­باشد که برای به حساب آوردن عدم قطعیت­ها و تغییرات بارهای اعمالی به کار برده می­ شود. ضرایب بار معمولا بیش­تر از واحد می­باشد.
مزیت­های روش LRFD عبارتند از : ۱) عدم قطعیت­ها و تغییرات انواع بارهای متفاوت و مقاومت­ها با احتساب ضرایب مختلف منظور می­ شود و ۲) با بهره گرفتن از تئوری احتمالات، تمام طراحی­ها به طور ایده­آل به قابلیت اطمینان متناسب دست پیدا می­ کند. بنابراین، روش LRFD بستری برای طراحی منطقی­تر و صحیح­تر نسبت به طراحی به روش تنش مجاز فراهم می­آورد.

مقاومت پس از کمانش و عرض موثر طراحی

برخلاف اعضای سازه­ای یک بعدی مانند ستون­ها، اجزای سخت­شده فشاری ورق­ها در تنش کمانشی گسیخته نمی­ شود. بار اضافی توسط عضو، پس از کمانش از طریق بازتوزیع تنش تحمل می­ شود. این پدیده به مقاومت پس از کمانش مشهور است و در نسبت بزرگ عرض به ضخامت (w/t) دارای اهمیت بیشتری است.
مکانیزم عمل پس از کمانش به آسانی در مدل ورق نشان داده شده در شکل ۴-۷ قابل مشاهده است. در لحظه­ای که ورق شروع به کمانش می­ کند، میله­های افقی در شبکه مدل همانند میله­های مهاری برای تقابل با افزایش تغییر مکان میله­های فشاری طولی عمل می­ کند.

شکل ۴-۷: مدل ورق مربعی برای عملکرد پس از کمانش
توزیع تنش در ورق قبل از کمانش یکنواخت می­باشد که در شکل ۴-۸-الف نشان داده شده است. بعد از کمانش، بخشی از بار قبل از کمانش ناحیه مرکزی نوار به بخش لبه­ای ورق منتقل می­ شود. در نتیجه، توزیع تنش غیر یکنواختی ایجاد می­ شود که در شکل ۴-۸-ب نشان داده شده است. باز توزیع تنش تا وقتی­که تنش لبه­ای به نقطه جاری شدن فولاد برسد، ادامه می­یابد و آنگاه ورق شروع به گسیخته شدن می­ کند. این حالت نیز در شکل ۴-۸-پ نشان داده شده است.

( پ )
(ب )
( الف )

 

 

۷٫۰۱۱

 

.۰۰۰

 

 

 

کیفیت خدمات دولت الکترونیک

 

.۴۷۳

 

.۰۷۵

 

.۶۷۴

 

۶٫۳۱۹

 

.۰۰۰

 

 

 

متغیر وابسته: اعتماد عمومی

 

 

 

جدول ۴-۷: نتایج آزمون رگرسیون میان کیفیت خدمات دولت الکترونیک و اعتماد عمومی
با توجه به خروجی SPSS، ضریب رگرسیون میان کیفیت خدمات دولت الکترونیک و اعتماد عمومی برابر است با ۶۷۴/۰ و مقدار عدد معنی‌داری (P-Value) مشاهده شده برای این ضریب کوچکتر از ۰۱/۰ و در واقع صفر (۰۰۰/۰ = P-Value) می‌باشد که از سطح معنی‌داری استاندارد (۰۱/۰= a) کمتر است. بنابراین فرضیه صفر در سطح اطمینان ۹۹ درصد رد و نقیض آن تائید می شود. با توجه به این که ضریب دارای علامت مثبت می‌باشد ، بنابراین می‌توان گفت که جهت تغییرات این دو متغیر با یکدیگر هم جهت می باشد. حال که وجود رابطه میان این دو متغیر تائید گردید به بررسی رابطه علّی میان آنها خواهیم پرداخت. همانطور که در فصل سه مطرح گردید برای آزمون رابطه علّی میان متغیرها از روش مدلسازی معادلات ساختاری استفاده خواهد شد.

شکل های ۱ و ۲ نتایج آزمون فرضیه اصلی (اجرای مدل ۱) به روش مذکور را نشان می دهند. این شکل ها نمایانگر ضریب استاندارد ® و ضریب معناداری(T-value) می باشند. شکل اول نیز R (ضریب استاندارد) ، ارزش t ^[۶۴] و شاخص های برازش مدل از قبیل کای دو ، RMSEA،GFI و… را نشان می‌دهد. همانطور که پیشتر ذکر شد، اگرمقدار  کم ، نسبت  به درجه آزادی(df) کوچکتر از ۳،RMSE ^[۶۵] کوچکتر از ۱/۰ و نیز GFI^[66] و AGFI^[67] بزرگتر از ۹۰ % باشند، می توان نتیجه گرفت که مدل اجرا شده برازش مناسبی دارد. ضریب استاندارد رابطه موجود نیز در صورتی که ارزش t ، از ۹۶/۱ بزرگتر یا از ۹۶/۱- کوچکتر باشد، در سطح اطمینان ۹۵ درصد معنی دار خواهد بود.

شکل ۴-۱ : خروجی آزمون رابطه میان کیفیت خدمات دولت الکترونیک و اعتماد عمومی (حالت استاندارد)

 

شکل ۴-۲: خروجی آزمون رابطه کیفیت خدمات دولت الکترونیک و اعتماد عمومی (حالت معنی داری)

 

 

 

R

 

T- Value

 

Chi-Square

 

df

 

P- value

 

RMSEA

 

GFI

 

AGFI

 

 

 

۶۷/۰

 

۷۹/۲

 

۴۰/۷۳

 

۴۳

 

۰۰۲۶۳/۰

 

۱۱۹/۰

 

۹۲/۰

 

۸۹/۰

 

 

که در آن:

 

(۳-۱۳)

برای یک تغییر بار پله ای و ضریب نفوذ مشخّصی از تولید بادی ، لختی توربین‌های بادی موقّتاً به لختی شبکه اضافه شود. به عبارت دیگر با تحویل توان اضافی، علاوه بر توان حالت ماندگار تحویلی توربین‌های بادی به کنترلر مبدل پاور الکترونیک، با جذب انرژی ذخیره شده در قسمت چرخان توربین‌ها لختی شبکه نیز به نسبت افزایش می‌یابد.

سهم لختی توربین بادی ، بر اساس مدل تاخیری توربین- گاورنر که در [۳۵] [۵۷] بیان شده، بدست آمده است. ثابت لختی مجدّداً می‌تواند برای ضریب نفوذ مشخّصی از تولید بادی و همچنین سطح مشخّصی از پشتیبانی موقّت توان اکتیو محاسبه شده و برای اصلاح ثابت لختی معادل سیستم، در معادله ۳-۱۰ وارد شود.
مجموع تاخیر زمانی که در معادله ۳-۱۲ عنوان شد، بر اساس مدلی است که در [۵۷] بیان شده است. زمانی است که در آن بیشترین تغییر فرکانس پس از بروز اغتشاشی در بار پدید می‌آید. این تاخیر متشکّل است از ثابت زمانی گاورنر ، ثابت زمانی ناشی ازحرکت دریچه شیر بخار و همچنین تأخیر ناشی از پاسخ توربین .

 

(۳-۱۴)

از اینرو، مجموع تاخیر زمانی ، برای هر واحد تولیدی منحصر به فرد می‌باشد. برای نیروگاه‌های حرارتی می‌توان تأخیر زمانی را به صورتی که در ادامه می‌آید، نتیجه گرفت:
تأخیر زمانی مرتبط با گاورنر:
تأخیر زمانی ناشی از حرکت دریچه شیر بخار :

 

برای توربین بخار باز گرم کن:

تأخیر ناشی از پاسخ توربین :

 

برای تورین بخار باز گرم کن [۳۵] :

همانطور که عنوان شد، قابلیّت تنظیم فرکانس بر اساس رابطه ۳-۸ برای ضرایب نفوذ مختلف باد و شدّت باد، تغییر می‌کند. تغییر در لختی سیستم در ازای ضرایب مختلف نفوذ تولید بادی، متناسب با نقشی که تولید بادی در کنترل فرکانس شبکه می پذیرد، متفاوت است. تغییر لختی سیستم وقتی تولید بادی در کنترل فرکانس شرکت نمی‌کند مطابق رابطه ۳-۱۰ و وقتی در آن شرکت دارد برابر رابطه ۳-۱۱ تعیین می‌شود. با حضور تولید بادی DFIG بدون آنکه مدل جامع DFIGدر آن وارد شود، مقادیر تخمینی تنظیم فرکانس و ثابت لختی شبکه در مدل خطی سیستم دوناحیه ای قدرت نشان داده شده در شکل ۱-۸ تغییر کرده و تاثیرات حضور سیستم کنترلی در آن در نظر گرفته می‌شود. جدول ۳-۱ مقادیر تخمینی تنظیم دروپ و لختی سیستم قدرت در حضور تولید بادی DFIG برای افزایش توان اکتیو معادل ۰.۰۵ توان مبنای مزرعه بادی در حضور ضرایب نفوذ متفاوت تولید بادی را نشان می‌دهد.

 

در حضور قابلیت پشتیبانی فرکانس				بدون پشتیبانی فرکانسی				شاخص
۳۰%

در نمودار ۴-۱۳، نیز متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ۵۰ درجه سلسیوس در ضرایب مختلف همرفتی هوای خشک کننده زمانی که از ۱۲ عدد ذره بی اثر به همراه هر دانه استفاده شود، آورده شده است. همان گونه که مشاهده می شود، با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش می یابد. البته از این نمودار به راحتی می توان متوجه شد که بعد از گذشت زمان حدود ۲۵۰ ثانیه متوسط دمای دانه ذرت در هر سه حالت نمودار به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است. که در مقایسه با حالتی که از ۸ عدد ذره بی اثر در اطراف هر دانه استفاده می شد، زمان کمتری است. پس می توان استنباط کرد که با وجود افزایش تعداد ذرات بی اثر در اطراف هر دانه، زمان افزایش دمای دانه کمتر شده که می تواند موجب خشک شدن سریعتر دانه نیز بشود. در نمودارهای ۱۴ تا ۱۷ نیز تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ۶۰ درجه سلسیوس، ضرایب مختلف همرفتی هوای خشک کننده و در حالت ثابتی از حضور یا عدم حضور ذرات بی اثر آورده شده است.
نمودار۴-۱۳- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۵۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۱۲عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
نمودار۴-۱۴- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۵۰ و ضرایب همرفتی مختلف، بدون حضور ذرات بی اثر
از نمودار ۴-۱۴ استنباط می شود که با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت نیز افزایش می یابد. البته بعد از گذشت زمان حدود ۵۰۰ ثانیه در همه حالت های این نمودار، دمای متوسط دانه ذرت به همدیگر و به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است.
نمودار۴-۱۵- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۶۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۴ عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
از نمودار ۴-۱۵ نیز می توان متوجه شد که با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش یافته و زودتر به دمای هوای خشک کننده می رسد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۱۴ به راحتی می توان فهمید که در حالتی که از ذرات بی اثر استفاده شود، متوسط دمای دانه ذرت، در زمان کمتری به دمای هوای خشک کننده می رسد (حدوداً در زمان۳۵۰ ثانیه هر سه حالت نمودار به دمای هوای خشک کننده رسیده اند).
نمودار۴-۱۶- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۶۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۸ عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
در نمودار ۴-۱۶، نیز متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ۶۰ درجه سلسیوس و در ضرایب مختلف همرفتی هوای خشک کننده آورده شده است. همان گونه که مشاهده می شود، با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با حالتی که از تعداد ذرات بی اثر کمتری استفاده می شود، (نمودار ۴-۱۵) می توان فهمید که با افزایش تعداد ذرات بی اثر، زمان افزایش دمای دانه ذرت نیز کمتر خواهد شد و بعد از گذشت تقریباً کمتر از ۳۰۰ ثانیه در هر سه حالت نمودار به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است.
نمودار۴-۱۷- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۶۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۱۲عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
در نمودار ۴-۱۷، نیز متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ۶۰ درجه سلسیوس در ضرایب مختلف همرفتی هوای خشک کننده زمانی که از ۱۲ عدد ذره بی اثر همراه هر دانه استفاده شود، آورده شده است. همان گونه که مشاهده می شود، با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش می یابد. البته از این نمودار به راحتی می توان متوجه شد که بعد از گذشت زمان حدود ۲۵۰ ثانیه متوسط دمای دانه ذرت در هر سه حالت نمودار به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است. بنابراین در مقایسه با حالتی که از ۸ عدد ذره بی اثر در اطراف هر دانه استفاده می شد، زمان کمتری است. در نتیجه می توان استنباط کرد که با وجود افزایش تعداد ذرات بی اثر در اطراف هر دانه، زمان افزایش دمای آن کمتر می شود که می تواند موجب خشک شدن سریعتر دانه نیز شود.

نمودار۴-۱۸- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۷۰ و ضرایب همرفتی مختلف، بدون حضور ذرات بی اثر
از نمودار ۴-۱۸ استنباط می شود که با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت نیز افزایش می یابد. البته بعد از گذشت زمان حدود ۵۰۰ ثانیه در همه حالت های این نمودار، دمای متوسط دانه ذرت به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است.
نمودار۴-۱۹- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۷۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۴ عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
از نمودار ۴-۱۹ نیز می توان متوجه شد که با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش یافته و زودتر به دمای هوای خشک کننده می رسد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۱۸ به راحتی می توان فهمید که در حالتی که از ذرات بی اثر استفاده شود، متوسط دمای دانه ذرت، در زمان کمتری به دمای هوای خشک کننده می رسد (حدوداً در زمان۳۵۰ ثانیه هر سه حالت این نمودار به دمای هوای خشک کننده رسیده اند).
نمودار۴-۲۰- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۷۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۸ عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
در نمودار ۴-۲۰، نیز متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ۷۰ درجه سلسیوس و در ضرایب مختلف همرفتی هوای خشک کننده آورده شده است. همان گونه که مشاهده می شود، با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با حالتی که از تعداد ذرات بی اثر کمتری استفاده می شود، (نمودار ۴-۱۹) می توان فهمید که با افزایش تعداد ذرات بی اثر، زمان افزایش دمای دانه ذرت نیز کمتر خواهد شد و بعد از گذشت تقریباً ۳۰۰ ثانیه در هر سه حالت نمودار به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است.
نمودار۴-۲۱- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ثابت C˚۷۰ و ضرایب همرفتی مختلف، در حالتی که از ۱۲عدد ذره حامل انرژی استفاده شود.
در نمودار ۴-۲۱، نیز متوسط دمای دانه ذرت تحت دمای هوای خشک کننده ۷۰ درجه سلسیوس در ضرایب مختلف همرفتی هوای خشک کننده زمانی که از ۱۲ عدد ذره بی اثر همراه هر دانه استفاده شود، آورده شده است. همان گونه که مشاهده می شود، با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده، متوسط دمای دانه ذرت، سریعتر افزایش می یابد. البته از این نمودار به راحتی می توان متوجه شد که بعد از گذشت زمان حدود ۲۵۰ ثانیه متوسط دمای دانه ذرت در هر سه حالت نمودار به دمای هوای خشک کننده بسیار نزدیک شده است. که در مقایسه با حالتی که از ۸ عدد ذره بی اثر در اطراف هر دانه استفاده می شد، زمان کمتری است. پس می توان استنباط کرد که با وجود افزایش تعداد ذرات بی اثر در اطراف هر دانه، زمان افزایش دمای آن دانه کمتر می شود که می تواند موجب خشک شدن سریعتر دانه نیز شود.
همچنین در ادامه تغییرات نظری متوسط دمای دانه ذرت در نمودارهای۴-۲۲ تا ۴-۳۳، در حالتی که درجه حرارت هوای خشک کننده متفاوت باشد، آورده می شود.
در نمودار ۴-۲۲، تغییرات دمای متوسط دانه ذرت، تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده و ضریب همرفتی ۷۴/۱۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و بدون حضور ذرات بی اثر آورده شده است. همان گونه که از این نمودار می توان استنباط کرد، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت نیز بیشتر خواهد شد.
نمودار۴-۲۲- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 74/18 و بدون حضور ذرات بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی ۶۱/۲۹ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و بدون حضور ذرات بی اثر در نمودار ۴-۲۳ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۲ می توان متوجه شد که با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده نرخ افزایش متوسط دمای دانه ذرت بیشتر خواهد بود.
نمودار۴-۲۳- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 61/29 و بدون حضور ذرات بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی ۷۰/۳۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و بدون حضور ذرات بی اثر در نمودار ۴-۲۴ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۳ می توان متوجه شد که با افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده نرخ افزایش متوسط دمای دانه ذرت بیشتر خواهد بود.
نمودار۴-۲۴- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت تاثیر ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 70/38 و بدون حضور ذرات بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی ۷۴/۱۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۴ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۲۵ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۲ می توان متوجه شد که حضور ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۲۵- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 74/18 و حضور ۴ عدد ذره بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی ۶۱/۲۹ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۴ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۲۶ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۳ می توان متوجه شد که حضور ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد. همچنین با مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۵ می توان به راحتی فهمید که افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده موجب تسریع در گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۲۶- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 61/29 و حضور ۴ عدد ذره بی اثر
در نمودار ۴-۲۷ تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی ۷۰/۳۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۴ عدد ذره بی اثر استفاده شود، آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۴ می توان متوجه شد که حضور ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد. همچنین با مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۶ می توان به راحتی فهمید که افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده موجب تسریع در گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۲۷- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 70/38 و حضور ۴ عدد ذره بی اثر
در نمودار ۴-۲۸ تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی ۷۴/۱۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۸ عدد ذره بی اثر استفاده شود، آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۵ می توان متوجه شد که افزایش تعداد ذرات بی اثر موجب تسریع در نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۲۸- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 74/18 و حضور ۸ عدد ذره بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی۶۱/۲۹ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۸ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۲۹ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۶ می توان متوجه شد که افزایش تعداد ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۸ می توان استنباط کرد که افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده موجب تسریع در روند گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۲۹- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 61/29 و حضور ۸ عدد ذره بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی۷۰/۳۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۸ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۳۰ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۷ می توان متوجه شد که افزایش تعداد ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۹ می توان استنباط کرد که افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده موجب تسریع در روند گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۳۰- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 70/38 و حضور ۸ عدد ذره بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی۷۴/۱۸وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۱۲ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۳۱ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۸ می توان متوجه شد که افزایش تعداد ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۳۱- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 74/18 و حضور ۱۲ عدد ذره بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی۶۱/۲۹ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۱۲ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۳۲ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۲۹ می توان متوجه شد که افزایش تعداد ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۳۱ می توان استنباط کرد که افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده موجب تسریع در روند گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۳۲- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 61/29 و حضور ۱۲ عدد ذره بی اثر
تغییرات دمای متوسط دانه ذرت تحت تاثیر دماهای مختلف هوای خشک کننده، ضریب همرفتی۷۰/۳۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس و زمانی که از ۱۲ عدد ذره بی اثر استفاده شود، در نمودار ۴-۳۳ آورده شده است. همان گونه که در این نمودار مشاهده می شود، با افزایش دمای هوای خشک کننده، دمای متوسط دانه ذرت سریع تر افزایش می یابد. از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۳۰ می توان متوجه شد که افزایش تعداد ذرات بی اثر موجب افزایش نرخ گرم شدن دانه ذرت خواهد شد. همچنین از مقایسه این نمودار با نمودار ۴-۳۲ می توان استنباط کرد که افزایش ضریب همرفتی هوای خشک کننده موجب تسریع در روند گرم شدن دانه ذرت خواهد شد.
نمودار۴-۳۳- تغییرات متوسط دمای دانه ذرت تحت ضریب همرفتی ثابتW/m²˚C 70/38 و حضور ۱۲ عدد ذره بی اثر
نتایج حاصل از این امکان سنجی به صورت هیستوگرام نیز در ادامه نمایش داده شده است.
میانگین دمای دانه ذرت(درجه سلسیوس)
نمودار۴-۳۴- مقایسه دمای میانگین دانه ذرت در حالت های مختلف خشک شدن
در نمودار ۴-۳۴، میانگین دمای دانه ذرت در حالت های مختلف خشک شدن که در امکان سنجی مورد استفاده قرار گرفته بود، آورده شده است. محور افقی این نمودار نشان دهنده حالت های مختلف هوای خشک کننده از نظر دما و ضریب همرفتی می باشد. در این منحنی، h₁ برابر با ۷۴/۱۸، h₂ برابر با ۶۱/۲۹ و h₃ مساوی ۷/۳۸ وات بر متر مربع درجه سلسیوس می باشند. نتایج حاصله از این هیستوگرام عبارتند از:
با افزایش تعداد ذرات بی اثر، میانگین دمای دانه ذرت بیشتر می شود. زیرا با افزایش تعداد ذرات بی اثر، میزان حرارت انتقالی به درون دانه ذرت به روش رسانایی افزایش یافته و در نتیجه دمای دانه ذرت بیشتر خواهد شد.
اختلاف بین میانگین دمای دانه ذرت در تعداد ذرات بی اثر مختلف، با افزایش ضریب همرفتی کمتر می شود. زیرا با افزایش ضریب همرفتی، دانه ذرت سریعتر به دمای هوای خشک کننده رسیده در نتیجه اثر کاربرد ذرات حامل انرژی در ضرایب همرفتی کمتر، محسوس تر می باشد.
اختلاف بین میانگین دمای دانه ذرت در تعداد ذرات بی اثر مختلف، با افزایش دمای هوای خشک کننده افزایش می یابد. زیرا با افزایش دمای هوای خشک کننده، میزان انتقال حرارت به روش رسانایی از ذرات بی اثر به درون دانه ذرت افزایش می یابد.

• ابزار انتقال دانش‏ها و آگاهی و تجربه است. تجربه‏ی اموری که قابل دیدن نیستند.

 

• ابزار بیان احساسات و هیجانات و مکنونات درونی انسان است.

 

• امکان بیان آگاهی‏های برتر را می‏دهد. لحظه‏های شاعرانه و شهودی، حاوی آگاهی‏هایی فراتر از قلمرو عقل است و ادبیات امکان گزارش این لحظه‏ها را فراهم می‏آورد.

 

• ادبیات نشان دهنده‏ی حقایق اموری است که بر اثر عادت‏زندگی قادر به درک آن‏ها نیستم.

 

• ادبیات قادر است با ایجاد درنگی و تأمّل در روند عادی زندگی، پرسش‏های هوشمندانه‏ای درباره‏ی زندگی و هستی طرح کند.

 

• قادر است به شیوه‏ای هنری و تخیلی تاریخ را بازسازی کند و آن را زنده، پویا و مؤثر سازد.

 

• ارزش‏‏های انسانی اصیل، همچون عشق و محبت را در شکل‏های جاودانه به تصویر می‏کشد.

 

• از طریق گزارش از درون هنرمند و اشخاص داستان به شناسایی روان پیچیده‏ی انسان می‏پردازد و با روانشناسی هم‏آوا می‏شود (فتوحی و عباسی، ۱۳۹۳: ۱۸-۱۷).

 

۲-۲-۲ ادبیات و اجتماع
ادبیات، جلوه‏گاه تمام مفاهیم اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نمود ساختار یک جامعه است. فردی که در حیطه ادبیات وارد می‏شود و اثری را از خود برجای می‏گذارد، در فضای عصر خویش زندگی می‏کند و معمولاً عناصر مورد نیاز برای خلق اثر خویش را از همان فضای جامعه خود کسب می‏کند. به همین دلیل است که بازتاب تحولات جامعه در آثار هر نویسنده هویدا و نمود پیدا می‏کند. برای بررسی این مقوله‏ها، علمی به نام جامعه‏شناسی مطرح می‏شود که در حیطه ادبیات به بررسی عوامل اجتماعی دخیل در آثار نویسندگان و ادبا می‏پردازد. «جامعه‏شناسی به کمک روش‏های علمی خاص، نهادها، روابط و رفتارهای اجتماعی انسان را از نظر ساخت، کارکرد، پویش و دگرگونی بررسی و تجزیه و تحلیل، مقایسه و طبقه‏بندی می‏کند و با نگرشی ویژه به علل اجتماعی، در جستجوی قوانین حاکم بر حیات جامعه از دیدگاه‏های گوناگون است» (محسنی، ۱۳۶۶: ۱۳۰). این تعریف نشان می‏دهد که رابطه‏ای مستحکم بین ادبیات و جامعه برقرار است، زیرا کارکردها و مقصد یکسانی را پی‏گیری می‏کنند. «جامعه‏شناسی هنر و ادبیات، شاخه‏ای از علم جامعه‏شناسی است که ساخت و کارکرد اجتماعی هنر و ادبیات و رابطه‏ی میان جامعه و هنر و قوانین حاکم بر آن‏ها را بررسی می‏کند» (فاضلی، ۱۳۷۴: ۱۱۰). رابطه میان ادبیات و جامعه را می‏توان این‏گونه شرح نمود که «یک اثر هنری و ادبی، فرآورده یا تولیدی اجتماعی است، اما در رهیافت‏ سنّتی، هنر و ادبیات معمولاً پدیده‏ای رمانتیک، راز آمیز، آفریده‏ی سرآمدها و نخبگان است و این رویکرد، اساساً هنر و ادبیات را پدیده‏ای برتر از هستی، جامعه و زمان می‏شمارد» (همان).

۲-۲-۳ ادبیات مقاومت (پایداری)
شعر فارسی همواره در پیدایش خود متأثر از عوامل گوناگون اجتماع بوده است. ادبیات مقاومت و پایداری یکی از مباحث و بخش‏های مهم در ادبیات جهان است که هر کشور و فرهنگی را با خود درگیر نموده است. «ادبیات پایداری نوعی از ادبیات متعهّد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان فکری جامعه در برابر آنچه حیات معنوی و مادی آن‏ها را تهدید می‏کند، به وجود می‏آید» (امیری خراسانی، ۱۳۸۷: ۹۰).
ادبیّات پایداری عبارت است از آثاری که تحت تأثیر شرایطی چون اختناق و استبداد داخلی، نبود آزادی فردی و اجتماعی، قانون گریزی و قانون ستیزی، غضب، سرزمین و سرمایه‌های ملی و فردی و … شکل می‌گیرند. بنابراین جان‏مایه‏ی این آثار با بیداد داخلی یا تجاوز بیرونی از همه‏ی حوزه‌های سیاسی‌، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ایستادگی در برابر جریان‌های ضد آزادی است.
کارکرد ادبیات مقاومت آن است که لغزش‏ها و اندیشه‏هایی که در پس هر واکنش اجتماعی نسبت به تهدیدات بشری را بیان کند. «ادبیاتی که نشان‏دهنده‏ی وجدان بیدار در برابر خشونت دشمنان و بازگردان حقوق انسانی است. گاهی ادبیات مقاومت را با اصطلاحی مثل «ادبیات انقلابی»، «ادبیات مقابله» و … می‏سنجد. ادبیات مقاومت شامل همه‏ی آن ادبیات ذکر شده است و حتی ظرفیتی بالاتر نیز دارد» (محنایه، ۱۳۸۹: ۸۱).
مفهوم مقاومت و پایداری در همه فرهنگ‏ها، مفهومی کاملاً ارزشی‏ست، زیرا حسّ مقاومت و دفاع در انسان‏ها، حسّی غریزی – روانی در برخورد با هرگونه خطر، از جمله تهاجم دشمن است. «ادبیات برخاسته از مقاومت نیز، خود به نوعی، مقاومت و دفاع از آرمان‏های انسانی – اعتقادی‏ست و از چنین منظری‏ست که دفاع، رنگ تقدّس به خود می‏گیرد و همین تقدّس است که هنرمندان را به تعهّد در قبال جامعه و دین دعوت می‏کند و شاید در همین مرز است که نظریّه‏ی «هنر برای تعهّد» در مقابل نشریّه‏ی «هنر برای هنر» رخ می‏نماید» (پاشا، ۱۳۷۶: ۷۴).
شعر جنگ نیز ناشی از احساس تعهّد شاعران در قبال رخدادهای جامعه و انسان‏هاست نه جنگ. بنابراین نمی‏توان این‏گونه شعر را به زمان و مکان معیّن یا به تاریخ و جغرافیای سیاسی و اجتماعی خاصّی نسبت داد و تا زمانی که شاعران آزاداندیش و عدالت خواه، به آرمان‏های انسانی و اعتقادی – دینی خود پایبندند، شعر جنگ و مقاومت نیز وجود دارد.
«تاریخ مقاومت از زمانی که انسان ساکن غار بوده و یا روی شاخه‏های درختان زندگی می‏کرده است، آغاز شد. به هر حال، درگیری چه «فردی» باشد و چه «گروهی» پایانی ندارد و در اوج و در بالاترین مرتبه، فقط معنای «جنگ» را دربرمی‏گیرد و همه‏ی این‏ها فقط برای زنده ماندن و رسیدن به زندگی برتر است… در این رابطه، ادییات انسانی به معنای بیداری وجدان و وفاداری نسبت به میراث گذشته است و نیز فراخوانی صلح و آشتی و اقامه‏ی عدالت اجتماعی، و همه‏ی این‏ها در سایه‏ی ادبیات مقاومت امکان‏پذیر می‏شود» (محنایه، ۱۳۸۹: ۸۲). این تعامل نشان دهنده وجود رابطه‏ای تنگاتنگ بین «ادبیات مقاومت» و «ادبیات جنگ» است.
«ولی این مفهوم در انقلاب اسلامی ایران‌، با یک فاصله زمانی کوتاه ـ که نوزده ماه بعد از آن جنگ تحمیلی آغاز شد با پذیرش قطعنامه در بیست و هفتم تیرماه ۱۳۶۷ توقف نسبی یافت، همراه با خود، جریان نیرومند فرهنگی در حوزه شعر، قصه‏، نمایشنامه‏، نقاشی و … را بوجود آورد که تجربه‌های تازه و بدیع در لابه‌لای شبکه عظیم فرهنگی آن با خود به همراه داشت‏. مطالعه‏، تحلیل‏، تبین، بررسی‏، نقد، شناخت و بازیافت این حادثه عظیم،  درهمه ابعاد بایسته و ضروری است» (سنگری، ج ۱ ، ۱۳۸۰: ۹). بنابراین آنچه را که در خلال این بررسی‌ها‏، به صورت سروده‌ها و نوشته‌هایی به کار رفته  به نوعی همدلی میهنی یا قومی در برابر تجاوز طبیعت را در پی دارد که به عنوان ادبیّات پایداری قابل طرح هستند‏. به عبارتی ساده‌تر، سروده‌ها و نوشته‌هایی که موضوع اصلی آن دعوت مردم به مبارزه و پایداری در برابر متجاوزین بود‏، تحت عنوان ادبیّات پایداری / مقاومت قابل تقسیم بندی است.
شعر مقاومت در ایران به‌طور جـدی از زمـان مشروطیت آغاز شده است، اما بـا توجه بـه تعریفی کـه ‌‌از‌ شـعر مـقاومت ارائه شد، می‌توان مصداق‏هایی از آن را در طول‌ تاریخ ادبیات فارسی نـشان‌ داد. در‌ قـرن‌ دوم و سوم که شعر فارسی غالباً در خدمت درباریان بود، شاهد برخی جریانات ملی و مـذهبی هـستیم‌ که با سلطه حکام‌ ستمگر به رویـارویی برمی‌خیزند. دیوان ناصر خسرو و شـاهنامه فـردوسی اوج‌ این‌ مخالفت‏ها را می‌نمایاند. در قرن‌ هـفتم‌ و هـشتم به دلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران، شعر متعهد و ملتزم نیز رنگ سیاسی و اجتماعی بـه خـود می‌گیرد و به شعر مقاومت‌ نزدیک مـی‌شود. موضوعاتی چـون انـتقاد از سلاطین و اوضاع‌ روزگـار و مـذمت‌ محتسب و شحنه در شعر این دوره درخـششی ویـژه دارد. در قرن نهم، جامی در اشعار خود از پریشانی روزگار شکوه می‌کند و گاهی حکم و شاهان را از طمع‌ورزی بر حذر می‌دارد. در‌ قـرن‌ دهـم، توجه شاعران به الفاظ و تعبیرات محاوره‌ای و ضـرب‌‏المثل‏های عـامیانه بیشتر مـی‌شود کـه ایـن زبان برای بیان دردهـا و مشکلات اجتماعی‌ مناسب بیشتری دارد. در دوره صفویان، که بازار تعصبات و خونریزی‏های مذهبی‌ رواج‌ داشت، شاعران‌ اشعار تند و دقیقی سروده و عوام‌فریبان را بـه بـاد انتقاد گرفته‌اند. انتقاد از ریاکاران و ظالمان، شاید زیباترین بخش از دیـوان پرحـجم صائب‌ باشد (بصیری،۱۳۷۶: ۳۴).
در دوره قـاجاریه، رابطه میان شاعران و دربار از هم گسیخته شد. به موازات افزایش حضور مردم در سیاست و اجتماع، در عرصه ادبیات و هنر نیز مضامین و اندیشه‌های تازه‌ای پدیدار شدند که بیشتر‌ از‌ تحولات‌ نهضت مشروطیت الهام می‌گرفتند. با وقوع جنگ‌ جهانی‌ اول‌ و انقلاب اکتبر روسیه در تمام شئون‌ کشور ایران به ویژه بر شعر و ادب‌ ایران تأثیری عمیق گذاشت و موجب پدید آمدن ادبیات‌ کارگری و تمایلات سوسیالیستی در میان شاعران این دوره‌ شد.
«در ایران، شعر جنگ و مقاومت، به هشت سال دفاع مقدّس محدود نمی‏شود. اگرچه تبلور ارزش‏های دینی و اسلامی، همراه با باور شیعی از جهاد، دفاع و ظلم‏ستیری در اعتقادات شاعران پس از انقلاب، شعر دفاع مقدّس را به «شعر مقدّس» تبدیل کرده است، لیکن سابقه‏ی شعر مقاومت و پایداری را در ادبیات معاصر ایران می‏توان، در شعرهای سروده شده‏ی سال‏های جنگ جهانی اول و دوم و نیز شاعران مشروطه جستجو کرد. با این حال، میان اشعار ارائه شده در برهه‏های گوناگون جنگ و مقاومت ایران با اشعار دفاع مقدّس، تفاوت‏های اعتقادی اساسی وجود دارد» (ترابی، ۱۳۸۵: ۱۷).
پس از این‏که قاجاریه سقوط نمود و پهلوی جای آن را در سلطنت ایران گرفت، دوره‏ای جدید در شعر و ادب ایجاد شد. «قتل فرخی یزدی‌ و آواردگی‌ و سرانجام، مهاجرت ابو القاسم لاهوتی به اتحاد جماهیر شوروی از پیامدهای آن به شمار می‌رود. در این‌ دوره بـتدریج‌ پایه‌های نوجویی و نوپردازی‌ گذاشته شد و درحـالی‌که شـاعرانی مانند محمد تقی بهار و ادیب‌ الممالک‌ فراهانی‌ به سنّتهای ادبی ایرانی سخت پایبند بودند، شاعرانی مانند سید اشرف الدین گیلانی، میرزاده عشقی‌ و عارف‌ قزوینی، زبان کوچه و بازار را بـرگزیدند و بـا صمیمیتی که در این طـریق از خـود‌ نشان‌ دادند از قبول عام برخوردار شدند. به ترتیب در این دوره‌ پایه‌های نوجویی و نوپردازی‌ گذاشته‌ شد‌ و بتدریج پیکار کهنه و نو اوج گفت و سرانجام به ظهور نیما کفه ترازو به‌ سود‌ تجدد و شعر نو سنگین شـد» (عظیم زاده، ۱۳۸۶: ۱۶۵-۱۶۶).
شعر مـقاومت در قالب نو (نیمایی) با قطعه «محبس» نیما‌ آغاز‌ شد‌ و به وسیله‌ شاعرانی مانند مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، سیاووش کسرایی، اسماعیل خویی، خسرو گلسرخی و دیگران ادامه یافت. «اگرچه‌ شاعران‌ قبل‌ از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از آزادی بیان نسبی برخوردار بودند، غالباً تحت تأثیر‌ احزاب‌ مـختلف و روزنـامه‌های طرفدار آن‏ها بویژه حزب توده قرار داشتند. پس از کودتا، قدرت‌ شاعران محدودتر شد و شاعر مقاومت‌ که‌ هم‌جان خود را در خطر می‌دید و هم بـه‌ تقلید از نیما ابهام‌ را‌ برای بیان مطالب برگزیده بود، شعر را از‌ صراحت‌ بیان‌ خارج‌ کرد؛ولی بـیشتر شـعرا بـه علت ترس از‌ ساواک، علاقه‌ و وضع موجود و یا کلاً بی‌‏اعتنایی به رسالت شعر به مسائل اجتماعی‌ توجهی‌ نشان نـمی‌دادند‏‌ ‌و اقـسام فجایحی‌ که‌ در‌ زمان شاه‌ وجود‌ داشت‌ و نیز برخی حوادث تاریخی، مانند قیام‌ پانزده‌ خرداد، در شـعر مـورد تـوجه قرار نگرفته است.دلایل اوج و حضیض شعر مقاومت‌ به‌ اختناق‌ حاکم بر جامعه، مبارزات مردمی و مسلحانه‌ و همچنین با امـید‌ و ناامیدی شاعر ارتباطی مستقیم دارد؛ چنان‏که پس‌ از‌ کودتای ۲۸ مرداد، شعر مقاومت دچار رکود شد؛ اما بعد از سال ۱۳۴۰ بـه دلیل مبارزات‌ امام‌ خـمینی(ره) و مـبارزات مسلحانه مردم‌ به اوج‌ خود‌ رسید» (محمدی شکیبا، ۱۳۷۸: ۳۲۴).
در دوران انقلاب، ادبیات نیز خود را درگیر جریان‏های انقلابی نمود و با ایجاد شعر و شعار، در جریان پیروزی انقلاب شرکت نمود. ادبیات مقاومت آن دوران دارای ویژگی‏هایی نزدیک به ادبیات عامه بود مانند: «انتخاب وزن‏های سـاده، ادبیات کـوتاه‌ و سـروده‌های آهنگین و شعر در مفهوم عام آن به عـنوان رایـجترین نمودار ادبی بین مردم ایران به یاری این مبارزه آمد. انتخاب اوزان‌ ساده و کوتاهی مضامین‌ در‌ شعرها و سروده‌ها به همه‌گیر‌ شدن‌ آن در تظاهرات‌ مردم کمک کـرد. چنین سـروده‌هایی تـا پیروزی انقلاب اسلامی در همه راهپیمایی‏های‌ بزرگ خیابانی، شبنامه‌ها، اعلامیه‌ها، سخنرانی‏ها و..کاربرد گـسترده‌ای داشـت و به‌ عنوان سلاحی شفاهی،توسط توده مردم بر‌ ضد‌ نظام شاهنشاهی به کار‌ گرفته‌ می‌شد» (بهبودی،۱۳۷۳: ۸۳). سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ سرنگونی رژیم پهلوی، ایران دچار جنگ تحمیلی گشت و با دوره‏ای جدید در ادبیات مقاومت خود مواجه شد که به آن «ادبیات دفاع مقدس» می‏گویند.
۲-۲-۴ ادبیات جنگ
انسان در طول تاریخ حیات خود، از آن‏ ابتدا تا امروز، همواره بر سر خواسته‏ها و نیازهای شخصی و جمعی خود، به مجادله و جنگ با همنوعان خود پرداخته است. این نظریه که انسان همیشه با جنگ درگیر است، همواره در زندگی هر فرد، نقش ایفا می‏کند. کسانی که جنگ‏های بزرگ را طراحی و ایجاد می‏کنند، خودشان معمولاً از کشته شدگان و آسیب‏دیدگان این بلای خونین نیستند. در این میان تنها این خانواده‏ی عظیم انسانی است که زخم برمی‏دارد و هربار گروهی از مردان، جوانان، زنان و کودکان خود را از دست می‏دهد. هنرمندان، نویسندگان و شعرا، در هر برهه از تاریخ و شرایط اجتماعی و زمانی که باشند، وظیفه دارند با خلق آثار خود، چه در گسترده‏ی ادبیات، چه در هنرهای دیگر، مانع فراموش شدن و از یاد بردن این مصیبت‏های عظیم که در پس جنگ برای عالم بشریت روی می‏دهد، شوند.
در این‏که «ادبیات مقاومت» یک ادبیات کینه‏توزانه و خصمانه نیست، شکی نمی‏باشد و بالطبع آن ادبیات جنگ نیز، برای بیان واقعیات و رویدادهای جنگ است و جزئی از ادبیات مقاومت محسوب می‏شود.
«ادبیات جنگ، نوشته‏ها و آثاری است که بر نوعی به جنگ و مسائل مرتبط با آن می‏پردازد. جنگ‏نامه‏ها و ظفرنامه‏ها و جهادیه‏ها و فتح نامه‏ها را می‏توان از این نوع ادبیات دانست. در دوره معاصر ادبیات جنگی به نوشته‏ها و آثاری اطلاق می‏گردد که محور اصلی مضامین آن‏ها جنگ ایران و عراق است و در این معنی یا عناوین دیگری چون ادبیات مقاومت یا ادب مقاومت نیز مورد اشاره قرار می‏گیرد. منظومه جُنگ‏نامه کشم و زمان زمین سوخته (کتاب) و اغلب اشعار سلمان هراتی، نمونه‏های قدیم و جدید از این ادبیات در زبان فارسی است (جعفری شریفی، ۱۳۸۷: ۱۰۱).
در ایران نیز ادبیات مقاومت و زیرمجموعه‏ی آن، ادبیات جنگ با درگیری ایران با جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹ نمود بیشتری پیدا کرده است. البته در طول تاریخ ایران، همواره ادبیات مقاومتی وجود داشته است اما ادبیات جنگ در آثاری که به مقوله‏ی جنگ تحمیلی پرداخته‏اند بیشتر نمود پیدا می‏کند. جنگ تحمیلی یکی از بزرگ‏ترین و طولانی‏ترین نبرد رسمی دو کشور در تمام قرن بیستم محسوب می‏شود. زیرا در آن، «اکثریت نزدیک به همه قدرت‏های استکباری جهان، همراه با بخش اعظم جهان غرب، با بسیج کلیه امکانات و حمایت‏های وسیع و بی‏دریغ مادی و غیرمادی خود، طی یک نقشه‏ی دقیق از پیش طراحی و تأیید شده، کمر همت به نابودی یک انقلاب نوپای عقیده‏ای مبتنی بر مذهب مربوط به یک کشور کوچک بستند… در واقع این جنگ، از هر دو سو، جنبه‏ی عقیده‏ای داشت» (سرشار، ۱۳۸۲: ۲۶). با این دید است که ادبیاتی از دل ادبیات مقاومتی ایران متولد شده که ادبیات جنگ در ایران را تشکیل می‏دهد.
«چیزی نزدیک به سی سال از آغاز جنگ می‌گذرد، پدیده‌ای تاریخی که علاوه بر تأثیرهای رفتاری و زیستی‌ای که بر انسان ایرانی گذاشت، مفاهیم و ایده‌هایی را وارد فرهنگ ادبیات ما کرد که تا سال‌های سال شاهد بازخوانی جنبه‌های مختلف آن در نوشته‌‌هایی داستانی خواهیم بود» (یزدانی خرم، ۱۳۸۷: ۱۴).
۲-۲-۵ ادبیات دفاع مقدس
با توجه به اینکه شعر پدیده‌ای است هنری که در چهارچوب خاص جان می‌گیرد و در یک ساختار کلامی در قالب مشخصی معین ارائه شده و برخاسته از احساس و اندیشه خاص مشخص است به عنوان یکی از بارزترین حوزه‌های ادبیّات مقاومت برای دعوت مردم به مبارزه و پایداری مردم در برابر متجاوزین مطرح است‏. همچنین با توجه به مبانی دفاع در برابر تجاوز، گاهی در بازسازی همدلی میهنی یا قومی در برابر گونه‌هایی از تجاوز طبیعت بشری قابل طرح است .‏بنابراین شعر مقاومت در سراسر حیات خود در این سرزمین، تمام دگرگونی‌هایی را که در جریان تحولات اجتماعی به وقوع پیوسته است با دقت و حساسیت زیاد سروده و آرمان‏های انسان دوستانه را که از پیرامون اسلام در ایران شکل گرفته بازتاب می‌دهد‏. شعر پایداری دفاع مقدّس، برای آزادی اجتماعی و عدالت طلبی و دفاع مشروع، بیش از همه از فرهنگ عاشورا استفاده می‌کند‏؛ به طوری که فرهنگ عاشورا به عنوان تجربه تاریخی مسلمانان مطرح است که یکی از سرچشمه‌های آزادی و عدالت طلبی ایران محسوب می‌شود‏. شعر مقاومت کلمه‌ای از نماد بزرگترین حجم فرهنگ اسلامی است‏. بنابراین شاعر همواره با کمک از بن مایه‌های فرهنگی‏، اسلامی و عاشورایی‏، مقاومت خویش را اعلام می کند و با مجموعه داشته‌های خود به معرفی و پایگاه مقاومت خویش مشارکت می‌دهد و از این رو به ایفای نقش شعر به عنوان یکی از عوامل تحریک بخش مقاومت کمک می‏کند. «از مزیت‏هایی که ادبیات دفاع مقدس می‏تواند در تاریخ شکوهمند انقلاب اسلامی داشته باشد، مزیت سندسازی است که امروزه ادبیات علاوه بر جذب مخاطبین خود و اقناع نویسندگان و پرکردن اوقات مخاطب و فعال نمودن زمینه‏های فرهنگی و هنری می‏تواند به عنوان سندی غیرقابل انکار از ادبیات و تاریخ این کشور برای آیندگان باقی بماند» (فصیحی، ۱۳۸۷: ۶۶).
جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (۳۱ شهریور ۱۳۵۹) بعد از رویدادهای انقلاب اسلامی یکی از مهم‏ترین جریاناتی است که مقوله فرهنگی این سرزمین را درگیر خود نموده است. «شعر مقاومت پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شعرهایی است که در دوران نبرد هشت ساله میان ایران و عراق، توسط شاعران متعهد سروده شد و پشتوانه نیروی رزمی و ایمانی مردم و زرمندگان غیور ایران اسلامی گشت» (محمدی شکیبا، ۱۳۷۸: ۴۲). از نظر سیدحسن حسینی شعر دفاع مقدس شامل: «مجموعه سروده‏هایی را که در قالب‏های گوناگون اعم از سنتی و نو – نیمایی و سپید – شکل گرفته‏اند و درون‏مایه‏ی اصلی آن‏ها تشویق و تکریم «دوست» و تحقیر و تحدید «دشمن» و تقویت روحیه مذهبی ملی برای حفظ وطن و انقلاب است، شعر جنگ می‏نامیم. شعر جنگ به لحاظ زمانی حد فاصل بین شروع تجاوز دشمن تا روز پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را در برمی‏گیرد» (حسینی، ۱۳۸۹: ۱۱).
ادبیّات دفاع مقدّس به مجموعه نوشته‌ها و سروده‌هایی گفته می‌شود که درون مایه و موضوع آن ، به مسائل هشت سال دفاع مقدس و پیامدها و تبعات آن باز می‌گردد‏. در نگاهی وسیع‌تر می‌توان طیفی گسترده‌تر و جغرافیایی فراخ‌تر برای این عنوان تصور کرد و با تکیه بر ویژگی‌های مقدّس بودن که تداعی قلمرو الهی و دینی برای این نوشته‌ها و سروده‌ها می‌کند (‌سنگری ، ج ۳ ، ۱۳۸۰: ۱۵ ) .
براى بررسى عینى و واقع بینانه شعر دفاع مقدس و تبیین روند تکاملى آن، باید این سبک شعر را به سه دوره تقسیم کنیم. قاسمی در کتاب «صورخیال در شعر مقاومت» شعر دفاع مقدس را به سه دوره تقسیم می‏کند:
«الف. دوره‏ی اول: جوانه‏های شعر جنگ
ب. دوره‏ی دوم: دوران تجرد و درونی شدن شعر جنگ
ج. دوره‏ی سوم: شعر جنگ بعد از خاتمه‏ی جنگ» (قاسمی، ۱۳۸۴: ۶۶).
۲-۲-۵-۱ دوره‏ی اول جوانه‏های شعر جنگ
بعد از دوران پر افت و خیز سال‏های مبارزه و به ثمر نشستن شجره طیبه انقلاب کم‏کم پایه‏های ادبیات انقلاب محکم‏تر گردید. ادبیات نوپای انقلاب به ویژه شعر آیینی هویّت نویافته‏ای بود که بر حضور و پایگاه مردم تکیه داشت. «دین و ارزش‏های دینی و مردم، دو بال و دو محور محسوس و ملموس ادبیات انقلاب و به‏طور بارز و آشکار شعر انقلابند. با شروع جنگ تحمیلی مردم در تلاش برای حفظ استقلال و پاسداری از آرمان‏های مقدس خویش و حفظ حیثیت اسلام در برابر تهاجم کفر جهانی در جبهه‏های غرب و جنوب حماسه‏ای دیگر، آفریدند. شعر انقلاب در سال‏های حماسه، شعر مقاومت است و شعر جنگ و شهادت و شعر فریاد. شاعر در آثارش، آرمان‏هایش را با مروارید سخن به رشته نظم می‏کشد. آرمان‏هایش اگرچه بزرگ و مقدس است، دست نیافتنی و دور از انتظار او و مخاطب نیست، در واقع همان آرمان‏هایی است که مردم برای رسیدن به آن‏ها تا سرحد جان تلاش می‏کنند و خود شاعر نیز جزئی از مردم است» (همان: ۶۷). در دوره اول، که شعر دوره جنگ است، برخی‌ از‌ شاعران و نویسندگان، خود سلاح به دست‌ گرفتند‌ و در خطوط مقدم جبهه به مبارزه پرداختند. این دسته از شاعران، واقعیت‏ها و رویداهای عینی جنگ را با چشم خود دیده و لمس نموده‏اند. بنابراین‌ بازآفرینی واقعیت‏های ملموس‌ و محسوس جـنگ در شـعر این دسته از شاعران از بُعد تخیلی صرف خارج شده و بیشتر‌ جنبه عینی و واقعی به خود‌ گرفته‌ است. «شاعر تافته‏ای جدا بافته نیست، شاعر با مردم است و برای مردم می‏نویسد تا وقایع حیات خویش را لحظه به لحظه با احساس هم صدا شده‏اش با مردم ثبت و ضبط کند. شعار زندگی و کم رنگ بودن عاطفه و تخییل در شعر این دوره سبب کاهش ارزش ادبی آن شده است. شاعران انی دوره گاه در شعر خویش بی‏هیچ تکلّف و تصنّعی با صداقت و صمیمّت هرچه تمام‏تر دعوت‏کننده‏ی رزمندگان و امت مسلمان به ادامه مبارزه و استقامت در مقابل دشمنان می‏شوند و بدین ترتیب می‏کوشند، دین خویش را نسبت به جامعه و مردم خود ادا کنند. «سید حسن حسینی» یکی از این شاعران است. او رد غزلی به نام «سنگر نصر من الله» با مطلع:

ای زده شعله به شب بارقه‏ی باورتان

پیش تا صبح ظفر، دست خدا یاورتان

یک عامل خارجی مانند التهاب، سم باکتریایی و یا یک تروما می‌تواند منجر به نکروز گردد و بنابراین در تعریف مرگ سلول، نباید با مفهوم آپوپتوز (خودکشی برنامه ریزی شده سلول) اشتباه شود. سلولهایی که توسط نکروز می‌میرند معمولاً سیگنال‌های شیمیایی مشابه آپوپتوز را به سیستم ایمنی بدن ارسال نمی‌کنند و به همین دلیل فعال شدن فاگوسیتهای نزدیک به محل انجام نشده و سلولهای مرده هضم و نابود نمی‌شوند و پیامد آن سلول‌های مرده، که منجر به ساخت بافت‌های مرده و بقایای سلولی در نزدیکی یا در محل مرگ سلولی شده است بصورت بخشی سیاه شده و تیره باقی می‌مانند.

واژه آپوپتوز برای اولین بار در سال ۱۹۷۲ میلادی توسط محققی بنام کر جهت توصیف مرگ فیزیولوژیک سلولی بر اساس تغییرات مورفولوژیکی و تمایز آن از نکروز معرفی شد. آپوپتوز کلمه یونانی است و به معنی برگ ریزان می باشد . اغلب منابع دو واژه آپوپتوز و مرگ برنامه ریزی شده سلول را مترادف هم به کار برده، عده ای دیگر نیز آپوپتوز را مهمترین نوع مرگ برنامه ریزی شده سلولی قلمداد کرده اند.et al Kerr ( 1972 ) مرگ برنامه ریزی شده سلولی را به صورت یک عنوان کلی جهت بیان و توصیف مرگ فیزیولوژیک سلولی به کار برده و آن را برحسب عامل ایجاد کننده مرگ سلولی، مکانیسم عمل، تغییرات مورفولوژیک و بیوشیمیایی به دو نوع مرگ برنامه ریزی شده آپوپتوزی و مرگ برنامه ریزی شده غیرآپوپتوزی تقسیم بندی می نمایند.

۱۳-۱ فاکتور رشد Growth Factor

ماده‌ای است که در بدن تولید می‌شود و وظیفه آن تنظیم تقسیم سلولی و بقای سلولی است. برخی از فاکتور‌های رشد در آزمایشگاه هم تولید می‌شوند و در درمان زیست شناختی (بیولوژیک) به‌کار می‌روند.

۱-۱۳-۱ فاکتور رشد اپیدرمی Epidermal Growth Factor:

‌پروتئینی که توسط تعداد زیادی از سلول‌ها در بدن و توسط برخی از انواع تومور ساخته می‌شود. این ‌پروتئین باعث رشد و تمایز (تخصصی‌تر شدن) سلول‌ها می‌شود. فاکتور رشد اپیدرمی نوعی فاکتور رشد و نوعی سیتوکین است. به‌جای Epidermal Growth Factor، از واژه EGF هم استفاده می‌شود.

۱-۱۳-۲ فاکتور رشد اندوتلیال عروقی: Vascular Endothelial Growth Factor

ماده‌ای که توسط سلول‌های محرک تشکیل رگ‌های خونی جدید ساخته می‌شود. به‌جای به‌کارگیری واژه Vascular Endothelial Growth Factor، از VEGF هم استفاده می‌شود.

۱-۱۳-۳ فاکتور رشد خون‌ساز Hematopoietic Growth Factor

گروهی از پروتئین‌ها که باعث رشد و بالغ شدن سلول‌های خونی می‌شوند.

۱-۱۳-۴ فاکتور رشد شبه انسولین Insulin – Like Growth Factor:

پروتئینی که در بدن تولید می‌شود و رشد بسیاری از انواع سلول‌ها را تحریک می‌کند. فاکتور رشد شبه انسولین شبیه انسولین است (انسولین هورمونی است که در لوزالمعده تولید می‌شود)، و دارای دو شکل به نام‌های ۱Igf –و ۲Igf - می‌باشد. اگرسطح Igf –۱ از سطح نرمال بالاتر باشد، امکان دارد باعث افزایش یافتن خطر چند نوع سرطان شود. فاکتور رشد شبه انسولین نوعی فاکتور رشد و نوعی سیتوکین است. از Igf و Somatomedin هم می‌توان به‌جای واژه Insulin – Like Growth Factor استفاده نمود.

۱-۱۳-۵ فاکتور رشد شبه مخدری (اپیوییدی). Opioid Growth Factor:

ماده‌ای که درد را تسکین می‌دهد و اینک کاربرد آن را در درمان برخی از انواع سرطان بررسی می‌کنند. فاکتورهای رشد اپیوییدی خود را به سلول‌هایی در بدن، از جمله به سلول‌های تومور، متصل می‌کنند که روی آنها گیرنده‌های فاکتور رشد اپیوییدی وجود دارد. امکان دارد این امر به متوقف نمودن رشد سلول‌های تومور کمک کند، و ممکن است از رشد رگ‌های خونی هم جلوگیری نماید که تومور‌ها برای رشد خود به آنها احتیاج دارند. فاکتور رشد اپیوییدی نوعی تعدیل‌کننده پاسخ زیست‌شناختی (بیولوژیک) و نوعی عامل ضد رگ‌زایی است. به‌جای واژه Opioid Growth Factor، از OGF هم استفاده می‌شود.

۱-۱۳-۶ فاکتور رشد عصب: Nerve Growth Factor

‌پروتئینی که بدن آن را تولید می‌کند. این ‌پروتئین باعث رشد سلول‌های عصبی خاصی می‌شود و به زنده ماندن آنها کمک می‌کند

۱-۱۳-۷ فاکتور رشد کراتینوسیت Keratinocyte Growth Factor:

ماده‌ای طبیعی که رشد سلول‌های اپیتلیال را در پوست و در آستر دهان، معده، و روده‌ها تحریک می‌کند. شکلی از فاکتور رشد کراتینوسیت که در آزمایشگاه تولید می‌شود را فاکتور رشد کراتینوسیت نوترکیب انسانی می‌نامند. به‌جای Keratinocyte Growth Factor، از واژه KGF هم استفاده می‌شود.

۱-۱۳-۸ فاکتور رها سازنده کورتیکوتروپین انسانی:

ماده‌ای که اینک کاربرد آن را برای درمان سرطان مغز بررسی می‌کنند. این ماده به‌طور طبیعی در هیپوتالاموس (بخشی از مغز) تولید می‌شود و می‌توان آن را در آزمایشگاه هم تولید کرد. ممکن است فاکتور رها سازنده کورتیکوتروپین انسانی به کاهش دادن علائم ناشی از ادم (خیز) مغز کمک کند. فاکتور رها سازنده کورتیکوتروپین انسانی نوعی هورمون عصبی است. به‌جای Human Corticotropin- Releasing Factor، می‌توان از واژه HCRF هم استفاده نمود.

۱-۱۳-۹ فاکتور سلول بنیادی: Stem Cell Factor

ماده‌ای که باعث تغییر یافتن سلول‌های بنیادی خون به انواع مختلف سلول‌های خونی می‌شود، و تعداد و فعالیت این سلول‌ها را در خون افزایش می‌دهد (سلول‌های بنیادی سلول‌هایی هستند که دیگر انواع سلولی از آنها تولید می‌شوند). به‌جای واژه Stem Ccell Factor، از Kit ligand و SCF هم استفاده می‌کنند.

۱-۱۳-۱۰ فاکتور سلول بنیادی متیونیل نوترکیب انسانی Recombinant Human Methionyl Stem Cell Factor:

ماده ای که باعث می‌شود سلول‌های بنیادی خون (سلول‌هایی که دیگر انواع سلول‌ها از آنها تولید می‌شوند) به انواع مختلف سلول‌های خون تغییر یابند، تعداد و فعالیت این سلول‌ها را در خون افزایش می‌دهد، و اینک کاربرد آن را برای درمان میلودیسپلازی بررسی می‌کنند. فاکتور سلول بنیادی متیونیل نوترکیب انسانی نوعی فاکتور رشد سلول بنیادی نوترکیب است. از واژه‌های Ancestim، R - Methuscf، و Stemgen هم به‌جای Recombinant Human Methionyl Stem Cell Factor استفاده می‌شود.

۱-۱۳-۱۱ فاکتور محافظت از بدن در برابر نور آفتاب: Sun Protection Factor

مقیاسی برای درجه‌بندی سطح محافظت از بدن در برابر آفتاب سوختگی در فرآورده‌های ضد نور آفتاب. هرچه این فاکتور بالاتر باشد، محافظت بیشتری از بدن در برابر نور آفتاب به عمل می‌آید. فرآورده‌های ضد نور آفتاب که فاکتور آنها ۲ تا ۱۱ باشد محافظت اندکی در برابر آفتاب سوختگی عرضه می‌کنند. کرم یا لوسیون ضد نور آفتابی که فاکتور آن ۱۲ تا ۲۹ باشد به میزان متوسطی از بدن در برابر آفتاب سوختگی محافظت می‌کند. اگر فاکتور محافظت از بدن در برابر نور آفتاب ۳۰ یا بالاتر باشد، تا حد زیادی از بدن در برابر نور آفتاب محافظت می‌شود. به‌جای واژه Sun protection Factor، از SPF هم استفاده می‌کنند.

۱-۱۳-۱۲ فاکتور محرک رشد کلنی گرانولوسیت Granulocyte Colony – Stimulating Factor:

یکی از فاکتورهای محرک رشد کلنی که تحریک‌کننده تولید نوتروفیل است (نوتروفیل نوعی گلبول سفید خون می‌باشد). این فاکتور رشد یک سیتوکیتین است که نوعی عامل خون‌ساز (Hematopoietic) می‌باشد. از واژه G – Csf و Filgrastim هم می‌توان به‌جای Granular Colony – Stimulating Factor استفاده نمود.

۱-۱۳-۱۳ فاکتور محرک رشد کلنی گرانولوسیت Granulocyte Colony – Stimulating Factor:

یکی از فاکتورهای محرک رشد کلنی که تحریک‌کننده تولید نوتروفیل است (نوتروفیل نوعی گلبول سفید خون می‌باشد). این فاکتور رشد یک سیتوکیتین است که نوعی عامل خون‌ساز (Hematopoietic) می‌باشد. از واژه G – Csf و Filgrastim هم می‌توان به‌جای Granular Colony – Stimulating Factor استفاده نمود.

۱-۱۳-۱۴ فاکتور محرک رشد کلنی گرانولوسیت – ماکروفاژ (درشتخوار) :

Granulocyte – Macrophage Colony – Stimulating Factor

ماده‌ای که به تولید تعداد بیشتری گلبول سفید خون (مخصوصاً گرانولوسیت و ماکروفاژ و سلول‌هایی که به‌صورت پلاکت در می‌آیند) کمک می‌کند. این ماده یک سیتوکین است و نوعی عامل خون‌ساز (Hematopoietic) می‌باشد. از واژه‌های Gm – Csf و Sargramostim هم می‌توان به‌جای Granular – Macrophage Colony – Stimulating Factor استفاده نمود.

 

۱-۱۳-۱۵ عامل رشد مشتق از پلاکت :Platelet-derived growth factor(PDGF)

یکی از عوامل رشد با ساختاری پروتئینی است. این پروتئینها در رشد و متابولیسم سلولهای زیادی دخیل هستند و نوعی سیتوکین هستند.

۱-۱۴ عامل نکروز تومور آلفا، (به انگلیسی: Tumor necrosis factor alpha):

نام یکی از شناخته شده ترین عوامل نکروز تومور است . عوامل نکروز تومور گروهی از سیتوکینها هستند که موجب آپوپتوزیز (خزان یاخته‌ای) سلولها میشوند.عامل نکروز تومور آلفا (TNFα) که بصورت عمده در ماکروفاژها تولید و آزاد میشود (هرچند به وسیله لنفوسیتها و سلولهای کشنده طبیعی نیز میتواند تولید شود) یکی از مهمترین واسطه ها در ایجاد علائم التهاب علائم فاز حاد در بدن انسان است (مانند تب) می باشند. این عامل در شوک سپتیک ، و پشرفت تومور نیز دخالت دارد.

۱-۱۵ کاسپازها:

کاسپازها جزء خانواده سیستئین پروتئاز هستند که نقش محوری در شروع و فاز اجرایی آپوپتوز ایفا می نمایند .et al Ko¨hler ( 2002) بیان داشتند که این آنزیم ها روی سوبسترا های خاصی عمل و تغییرات بیوشیمیایی و مورفولوژیک در سلول آپوپتوتیک ایجاد می نمایند . ازجمله چروک شدن سلول، متراکم شدن کروماتین، به قطعه قطعه شدن DNA و … بنابراین ارزیابی فعالیت کاسپاز به عنوان یک مارکر بیوشیمیایی آپوپتوز مطرح است.
خانواده کاسپازها در پستانداران دارای ۱۴ عضو است . این آنزیم ها به طور پیوسته در تمام سلول ها به صورت پروآنزیم (زیموژن) ساخته می شوند و در پاسخ به محرک های پروآپوپتوتیک فعال می شوند . پروکاسپاز دارای وزن ملکولی۳۲ تا ۵۶ کیلو دالتون بوده و دارای ۴ دمین می باشد که عبارتند از پرودمین N-ترمینال ،، زیر واحد بزرگ (۱۷تا ۲۱کیلودالتون )، زیر واحد کوچک (۱۰تا ۱۳ کیلو دالتون ) و یک ناحیه اتصالی کوتاه بین زیرواحد کوچک و بزرگ. Et al Cohen ( 1997) بیان داشتند که کاسپاز فعال ” تترامر بوده و از دوهترودیمرتشکیل شده است . تمام کاسپازها دو مشخصه مهم مشترک دارند، یکی این که سیستین پروتئاز هستند و دارای توالی پنتاپپتیدی حفظ شده QACXG حاوی جایگاه فعال ، سیستئین می باشند .
فعال شدن کاسپاز به دنبال پروتئولیز پروآنزیم در جایگاه ریشه آسپارتات خاص بین دمین ها صورت می گیرد که منجر به حذف پرودمین و همچنین ناحیه اتصالی گردیده و منجر به تشکیل هترودیمر، متشکل از یک زیر واحد کوچک و یک زیرواحد بزرگ می شود.
همانطور که بیان شد کاسپاز فعال تترامر بوده و از دوهترودیمرتشکیل شده است . تمام کاسپازها دو مشخصه مهم مشترک دارند، یکی این که سیستین پروتئاز هستند و دارای توالی پنتاپپتیدی حفظ شده QACXG حاوی جایگاه فعال ، سیستئین می باشند دوم اینکه در سوبسترا، پیوند پپتیدی بین ریشه آسپارتات با اسید آمینه بعدی را می شکنند . مشاهده شواهدی مبنی بر فعال شدن پی در پی کاسپازها در روند آپوپتوز، منجر به ارائه مسیر واکنش آبشاری برای کاسپاز هاگردید. این واکنش آبشاری با فعال شدن کاسپازهای آغازگر شروع شده و پیام را از طریق فعال کردن کاسپازهای اجرایی منتقل می نماید . پروکاسپازهای (آغازگر )پروکاسپاز۲،۸،۹،۱۰ و۱۲ (و همچنین کاسپازهای التهابی )پروکاسپاز۱،۴،۵،۱۱ و۱۳ (که عموما در آپوپتوز د خالت ندارند، دارای پرودمین طویل هستند)بیش از ۱۰۰ اسید آمینه ، در حالی که کاسپازهای اجرایی، دارای پرودمین کوتاه و معمولا کمتر از ۲۰ اسید آمینه می باشند. کاسپازها را بر اساس ساختار، ویژگی نسبت به سوبسترا، فعالیت فیزیولوژیک و اندازه پرودمین پروکاسپاز، تقسیم بندی می نمایند . اما چیزی که در آپوپتوز بیشتر حائز اهمیت است تقسیم بندی کاسپاز ها به دو گروه کاسپازهای آغازگر(کاسپاز۸و۹و۱۰و۱۲) با پرودمین طویل و کاسپازهای اجرایی(کاسپاز ۳و۶و۷) با پرودمین کوتاه می باشند.

۱-۱۵-۱ سوبستراهای کاسپاز:

تاکنون بیش از ۱۰۰ نوع از سوبستراهای کاسپاز شناخته شده است و مرتباً سوبستراهای جدیدی به این لیست اضافه می گردد .این سوبستراها پروتئین هایی هستند که اعمال مختلفی راانجام می دهند و دارای رزیدوی آسپارتات در وضعیت خاص در ساختار خود هستند که توسط کاسپاز کاتالیز می شوند .تخریب این پروتئین ها در اغلب موارد منجر به غیرفعال شدن آنها و یا فعال شدن پروتئین های هدف می گردد . در میان پروتئین هایی که کاتالیز آن ها توسط کاسپاز منجر به غیر فعال شدن آن ها می شود می توان از پروتئین های اسکلت سلولی نظیر لامین، آلفا فودرین و اکتین نام برد. از پروتئین های دخیل در ترمیمDNA توپوایزومرازI پلی ADP – ریبوز پلی مراز (PARP)و DNA-PK می باشند . از پروتئین های دخیل در چرخه سلولی نیز می توان از پروتئین رتینوبلاستوماP Rb )، _۲۱ P و _۲MDM) را نام برد.
فعال شدن کاسپاز به میزان زیادی، مختص آپوپتوز است وتعیین فعالیت کاسپاز ها برای تمایز بین نکروز و آپوپتوز می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
Sadowski et al ( 2002) بیان داشتند علاوه بر نقش و اهمیت کاسپازهادر فرایند آپوپتوز، کاسپازها در فرایند تکامل، تمایز و التهاب نیز دخالت دارند.

۱-۱۶ سیتوکین ها:

سیتوکین‌ها دسته‌ای از مولکول‌های پروتئینی محلول در آب هستند که از سلول‌های گوناگون و بیشتر در پاسخ به یک تحریک٬ ترشح می‌شوند و وظیفه انتقال پیام بین سلول‌ها را برعهده دارند. پی‌آمد حضور سیتوکین٬ تغییر در رفتار سلول‌های دارای گیرنده سیتوکین ترشح شده ، از جمله رشد٬ تغییر و یا مرگ سلول است. کنش و اثر سیتوکین تولید شده از یک سلول بیشتر بر سلول‌های پیرامون همان سلول را شامل می‌گردد ولی می‌تواند کنش ‌سیستمی و اثر بر تمامی ارگانیزم را بدنبال داشته باشد. سیتوکین دارای اثر اتوکراین (تغییر در خود سلول ترشح کننده) و پاراکراین (تغییر در دیگر سلول‌ها) بوده و می‌تواند مانند یک هورمون اثراتی بر سلول‌های بسیار دورتر از خود نیز داشته باشد.

۱-۱۶-۱ سنتز سیتوکین‌ها در سلول‌ها:

سیتوکین‌ها از سلول‌های مختلف سیستم ایمنی تولید می‌شوند. ساختار آنها پروتئین، پپتید و یا گلیکوپروتئین می‌باشد. سیتوکین‌ها بر اساس عملکرد، سلولهای مترشحه و سلولهای هدف دارای چند زیر گروه اینترلوکین، کموکاین، اینترفرون، فاکتور نکروز کننده تومور (TNF)، لنفوکین و منوکین هستند که هرکدام از سلول متفاوتی ترشح می‌شود. البته امروزه این طبقه بندی کمتر به کار می‌رود.

۱-۱۶-۲ تمایز سیتوکین‌ها از هورمون‌ها:

توانمند سازی^[۸۴]: توانمند سازی عبارتست از واگذاری قدرت به دیگران و برای رهبری خدمتگزار شامل گوش دادن موثر، ایجاد احساس معناداری در افراد، تاکید بر کار تیمی و ارزش نهادن بر عشق و برابری می باشد. توانمند سازی عامل ضروری و حیاتی در اثربخشی سازمان محسوب می گردد. توانمندسازی بر کار تیمی تاکید داشته و ارزش های دوست داشتن و علاقه و برابری را منعکس می سازد. برای توانمندسازی رفتار رهبری باید به دنبال خود کشیدن و جذب باشد نه هدایت. هدف توانمندسازی ایجاد رهبرانی موفق در سطوح مختلف سازمان است (دنیس، ۲۰۰۴: ۳۷-۳۸).

۲-۲٫ میل به تغییر در کارکنان
امروزه تمامی ابعاد زندگی بشر از جمله دانش و فناوری با شتابی بی مانند در حال تحول هستند. سازمان ها برای بقا و پویایی خود ناگزیر به نوآوری و تغییرات مستمر و دایمی هستند. دنیا به طور مداوم در حال تغییر و تحول است و به تعبیر دراکر یگانه امر ثابت در دنیای امروز تغییر است. اگر تغییر، تحول و نوآوری ضرورت نداشت، بشر هنوز در زندگی انسان های اولیه و شاید هم در سطح زندگی جانوران باقی می ماند و هیچ تغییر و تحولی در دانش، نگرش و رفتار او حاصل نمی شد. اگر انسان ها خاصیت تغییرپذیری و اصلاح نداشتند، در چارچوب تنگ فکری خود باقی می ماندند و راه پیشرفت آنان مسدود می شد. در نتیجه در دنیای رقابتی و پرشتاب امروزی، ضرورت تغییرات سریع سازمانی و مدیریت آن یکی از شرایط اساسی موفقیت سازمان ها است.
۲-۲-۱٫ ماهیت تغییر و تعریف آن
تغییر سازمانی بی مقدمه صورت نمی گیرد. محرکهای تغییر معمولاً ار محیط سازمانی یا بازار سرچشمه می گیرند. این محرکها مواردی از قبیل حرکات جسورانه رقبا، تکنولوژی جدید یا تغییر مقررات دولتی را در بر می گیرند. همچنین ناکارایی مدیر می تواند محرکی برای تغییر در سازمان باشد (نقوی،مدرسی، ۱۳۸۷). بارها اشاره شده است که تنها چیزی که در سازمانها ثابت است خود تغییر است .برای اداره تغییر ابتدا باید لازم است که فرایند تغییر را بشناسیم. سازمانها به عنوان یک کل و افراد به طور خاص دوست ندارند که کلمه تغییر را بشنوند. از نظر آنها تغییر دارای معانی ناخوشایندی است. مثل: اخراج، انتقال و جابه جایی و کاهش پرداخت. برای بسیاری از افراد تغییر استرس و تنش هایی را در محل کار و در کارکنان ایجاد می کند و این امر باعث می شود که آنها به مقابله با این پدیده برخیزند (رابرت^[۸۵]، ۲۰۰۸).
رابرت (۲۰۰۸) تغییر را بر اساس فرهنگ لغت وبستر چنین تعریف می کند: تغییر یعنی برداشتن یا گذاشتن یک چیز در محل دیگر. تغییر در سازمان ها نیز به این معناست که فعالیت های سازمان از وضعیت موجود به یک وضعیت متفاوت در می آید.
فریدریک نیکولز تغییر را این گونه تعریف می کند: یک چیزی که از یک مکان به مکان دیگر انتقال داده می شود (انتقال از یک موقعیت مشکل ساز^[۸۶] به یک موقعیت حل مساله^[۸۷]).
رومانلی و تاشمن^[۸۸] (۱۹۹۴): تغییر در پنج حوزه فعالیت سازمان اتفاق می افتد: فرهنگ سازمانی، استراتژی، ساختار، توزیع قدرت، سیستم های نظارتی. اهمیت این پنج حوزه تا آنجایی است که بقا سازمان بدون آنها امکان پذیر نیست و تمام فعالیت های سازمان در درون این پنج حوزه اتفاق می افتند. فعالیت هر یک از این حوزه ها اگرچه ویژه و خاص است، اما در عین حال به یکدیگر وابسته اند؛ به طوری که فعالیتهای متناقض و نامناسب در درون هر یک از این حوزه ها منجر به عملکرد پایین یا شکست می شود.
رومانلی و تاشمن (۱۹۸۵) دو نیروی اساسی را که منجر به تغییر بنیادی می شود را شناسایی کردند:
عملکرد پایین که ناشی از فقدان هماهنگی و سازگاری در بین فعالیتهای حوزه های مختلف است و در نظر نگرفتن جهت گیری استراتژیکی کلی و مناسب
ایجاد جهت گیری استراتژیکی از طریق تغییرات عمده رقابتی، تکنولوژیکی و اجتماعی در محیط (بیوجلسدیج و اسلانگن^[۸۹]، ۲۰۰۱).
مفهوم تغییر سازمانی از نظر مارچ^[۹۰] (۱۹۸۱): چیزی که ما تغییر سازمانی می نامیم مجموعه راه حلهایی از گروه های مختلف در درون یک سارمان است که به آن واکنش نشان می دهند. نیروها و محرکهایی در محیط وجود دارند که نیاز به تغییر را
افزایش می دهند. این محرکها که شامل محرکهای بیرونی و درونی می شوند عبارتند از: محیط، الزامات بازار برای کسب
و کار، الزامات سازمانی، الزامات فرهنگی، ماهیت نیروی کار، تکنولوژی، شوکهای اقتصادی، رقابت، روندهای اجتماعی، سیاست های جهانی، رفتار کارمندان و مدیران، قالب ذهنی رهبر و کارمندان. اکثر مدیران با قلمروهای بیرونی نسبت به
قلمروهای درونی (فرهنگ، طرز فکر، رفتار) آشناتر هستند. قلمروهای درونی با وجود جدید بودنشان نزد اکثریت به اندازه قلمروهای بیرونی مهم هستند. در صورتی که رهبران در قلمروهای درونی دخالت نکنند و بگذارند که تغییرات برآمده از قلمروهای بیرونی به آنها جهت دهد، تلاششان ناکام خواهد ماند. عمده کشمکش های برخاسته از تغییر، نتیجه غفلت مدیران از عوامل درونی در فرایند تغییر است. همچنین عدم توجه به محرکهای بیرونی هم باعث شکست می شود (نقوی، ۱۳۸۷؛ اعرابی، ۱۳۸۷).
۲-۲-۲٫ انواع تغییرات سازمانی
تغییراتی که در محیط رخ می دهند دو گونه اند: یا به سرعت روی می دهند یا اینکه حالت تدریجی دارد.
تغییرات تدریجی نشان دهنده یک رشته پیشرفت های مستمر است که همواره تعادل کلی سازمان حفظ می گردد و اغلب یک بخش سازمان تغییر می کند. در تغییرات بنیادی در سازمان تعادل جدید به وجود می آید و چارچوب مرجع می شکند و در سازمان تعادل جدید به وجود می آید، زیرا کل سازمان متحول می شود.
اما تغییرات تدریجی در ساختار پابرجای سازمان و فرآیندهای مدیریت رخ می دهد. تغییرات سریع شامل ایجاد ساختار جدید و فرآیندهای جدید مدیریت می شود. برای ایجاد تغییر در سازمان ابتدا باید به نیاز واقعی برای ایجاد تغییر پی ببریم؛ یعنی احساس وجود یک مشکل و مساله در سازمان و سپس تلاش و جهت گیری برای حل آن. مرحله بعد ارائه نظر و برنامه ای است که درخور آن نیاز باشد که می توان از صاحب نظران در آن زمینه، از سایر مدیران، افراد مبتکر و خلاقی که در درون سازمان هستند کمک گرفت. مرحله بعد کسب حمایت مدیران عالی سازمان است که مهم ترین عامل برای اجرای تغییر است.
مرحله بعدی طرح ریزی برنامه تغییرات تدریجی است؛ یعنی اینکه برای اجرای برنامه های تغییرات سریع ابتدا باید فرایند تغییر را به صورت اجزای کوچک و به تدریج اجرا کرد. مزیت این روش این است که ممکن است افرادی که با ایجاد تغییرات در سازمان مخالف بوده اند با دیدن موفقیتهای تدریجی برنامه مزبور نظرشان عوض شود و حمایت خود را از بقیه برنامه تغییر اعلام کنند. همچنین برنامه تغییر به صورت تدریجی باعث کاهش هزینه ها می شود.
مرحله بعدی برنامه ریزی برای از بین بردن موانع تغییر مرحله بعدی برای ایجاد تغییر تشکیل تیم هایی برای ایجاد تغییر است. مرحله بعدی تشویق افراد برای دادن نظرات جدید است و مرحله آخر هم اجرای تغییر است (دفت، ۱۹۹۸).
اما برای این که تغییر در سازمان اجرا شود موانعی وجود دارد که مانع اجرای آن می شود. این موانع عبارتنداز: موانع فردی که شامل: تصور غلط کارکنان سازمان از تغییر به این صورت که تغییر فقط اثر منفی دارد در صورتی که اینطور نیست. نبودن هماهنگی و همکاری، عدم اطمینان، ترس از دست دادن مقام و موقعیت شغلی، عادت کردن به وضعیت موجود، ترس از ناشناخته ها (بخشی، ۱۳۹۰: ۶۲).
۲-۲-۳٫ عوامل اصلی تغییر
بطور کلی دو عامل اساسی که سازمان ها را وادار به تغییر می کنند عبارتند از:
تغییرات حوزه کسب و کار
سازمان‌ها در هر لحظه دارای کسب و کار مشخصی هستند. بسته به شرایط ممکن است این کسب و کار در گذر زمان دچار تغییر و تحول شود. به عنوان مثال، فروش اینترنتی یکی از الگوهای جدید کسب و کار است که فروشگاه‌ها باید به آن نظر داشته باشند. بنابراین تغییراتی که در حوزه کسب و کار یک سازمان رخ می‌دهد، می‌تواند سازمان را دچار تغییر نماید.
تغییرات فن آوری
هر سازمانی در راستای انجام وظایف خود، از فناوری‌های مشخصی استفاده می‌کند که یکی از مهمترین آنها، فناوری اطلاعات و ارتباطات است. یکی از عواملی که بویژه پس از ظهور فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی پیوسته باعث تغییرات سازمانی شده، ظهور فناوری‌های جدید است. ظهور یک فناوری باعث می‌شود سازمان از جنبه‌های مختلفی تحت فشار قرار بگیرد که از جمله آنها می توان به بکارگیری فن آوری جدید توسط رقبا و کاراتر بودن فن آوری جدید اشاره نمود (عبودی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۴٫ مدیریت تغییر سازمانی
بکارگیری سبک های مدیریت و رهبری در آماده نگاه داشتن و ترغیب کارکنان برای یادگیری و رشد مستمر و قبول تغییر و همچنین ایجاد شرایط و امکانات مناسب جهت انجام تغییرات سازمانی می باشد. رهبران تغییر کسانی هستند که به آینده فکر می‌کنند، مقصد را می‌شناسند، اعتماد به نفس برای ایجاد تغییر در خودشان دارند و همچنین برای کمک یا هدایت دیگران در ایجاد تغییر صبر و بردباری به خرج می‌دهند.
در اینجا لازم است چند نکته جهت موفقیت در زمینه تغییر برنامه ریزی شده،  ارائه ‌گردد:
نسبت به موقعیتها و افرادی که نیازمند تغییر هستند، هوشیار باشید.
درباره تغییر، رقابت و نیازهای مشتریان، فکر کنید.
چارچوب فکری خود را به چالش بکشید و تفکر خود را توسعه دهید.
شرایط فعلی را بررسی کنید و راه‌های جایگزین برای آن را توسعه دهید، چه چیزی می‌خواهید؟ چه موانعی را باید از سر راه بردارید؟
با دقت به موضوعات، مسائل و ایده‌هایی که دیگران ارائه می‌دهندگوش فرا دهید.
به آینده به عنوان یک آغاز نگاه کنید نه به عنوان تکرار وقایع گذشته.
جایی را که قرار دارید، بپذیرید و برای آینده برنامه‌ریزی کنید. انرژی خود را صرف فکر بر روی موارد «من باید این کار را می‌کردم…» نکنید.
هنگام برنامه‌ریزی از نقاط قوّت خود کمک بگیرید و برنامه خود را براساس آنها تنظیم کنید.
برای کارهایی که نمی‌توانید انجام دهید توجیه فراهم نکنید.
مقاومت را درک کنید؛ گوش دهید، شرح دهید و بحث کنید.
برای هر فردی که باید تغییر را دنبال کند دورنما و مسیری روشن ترسیم کنید (عبودی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۵٫ اهداف سازمانی برای تغییر
معمولاً مدیران توجه خود را به مجموعه وسیعی از اجزای سازمانی معطوف می دارند. از جمله مهمترین اهداف تغییر سازمانی عبارتند از:
بیان یا ایجاد مأموریت و اهداف جدید

 

2. 2. ۸۰ درصد کارایی به بالا

 

(۲-۱۲)
W=T.R{1+(
که در آن:
مجموع دستمزد دریافتی W=
مدت‌زمان واقعی انجام کار T=
مدت‌زمان استاندارد انجام کار S=
(ابومسعودی،۱۳۹۰)
۲-۱۶-۲-۲٫ طرح تشویقی زمانی ۱۰۰ درصد
در این روش که طرح زمان استاندارد نیز نامیده می‌شود به متصدی مربوطه با توجه به تولید او نسبت مستقیم دستمزد پرداخت می‌شود؛ یعنی یک دستمزد روزانه پایه تا سطح ۱۰۰ درصد زمان استاندارد تولید پرداخت‌نموده و از آن به بعد پرداخت پاداش برحسب تعداد ساعات استانداردی که صرفه‌جویی شده شروع می‌شود (به ازای هر یک درصد افزایش تولید، نرخ دستمزد پایه متصدی نیز یک درصد افزایش پیدا خواهد کرد).
مجموع دستمزد دریافتی متصدی کار در این روش مطابق فرمول‌های زیر محاسبه می‌شود:

 

1. 1. تولید تا سطح استاندارد

 

(۲-۱۳)
W=T.R
که در آن:
مجموع دستمزد دریافتی W=
تعداد ساعات کار T=
نرخ دستمزد ساعتی (واحد پول) R=

 

2. 2. تولید بالای سطح استاندارد

 

(۲-۱۴)
W=T.R(
که در آن S زمان استاندارد تولید و (   درصد کارایی است.
مزایای طرح تشویقی زمان ۱۰۰ درصد

 

1. 1. دستمزد روزانه پایه تا سطح کارایی ۱۰۰ درصد تضمین گردیده است.

 

1. 1. پرداخت پاداش متناسب با افزایش کارایی پس از ۱۰۰ درصد افزایش می‌یابد.

 

1. 1. مقایسه کار کارکنان مختلف به‌سادگی امکان‌پذیر است.

 

اشکال اصلی طرح تشویقی زمان ۱۰۰ درصد
اشکال اصلی این طرح تشویقی آن است که کارکنان تازه‌وارد و کم‌تجربه، کمتر قادر به دریافت دستمزد تشویقی هستند(ابومسعودی،۱۳۹۰).
۲-۱۷٫ طرح پاداش افزایش تولید
بدون شک موضوع حقوق و دستمزد و مسائل جانبی مربوطه به آن‌یکی از ظریف‌ترین، حساس‌ترین و تا حد بسیار زیادی مهم‌ترین مسائل واحدهای خدماتی، تولیدی و به‌طورکلی ارتباط بین کارگر و کارفرما می‌باشد. حقوق و دستمزد از طرفی برای کارگران نقش درآمد و عامل گذران زندگی است. حال‌آنکه از طرف کارفرما در معنی مقابل، یعنی هزینه می‌باشد. کارگر خواهان افزایش مزد و کارفرما تمایل به حداقل نمودن آن دارد. لیکن قوانین اجتماعی و ضوابط، شرایط خاصی برای پرداخت‌ها معین می‌کند. متأسفانه وضعیت جامعه ما، شرایط ارزی، مسئله تهیه مواد اولیه و هزاران عامل کوچک و بزرگ دیگر تولید، خدمات و بخصوص صنعت را دستخوش نابسامانی‌های زیادی نموده است. از طرفی شرکت‌ها توان پرداخت بیشتر را ندارند و از طرف دیگر شرایط سخت زندگی کارگران چاره‌ای جز پرداخت اضافی باقی نمی‌گذارد. از طرف دیگر کارگر و کارمند به‌عنوان قشر کم‌درآمد، آسیب‌پذیر و در موارد بی‌شمار با یک درآمد، در مقابل روند غیرمنطقی و صعودی قیمت‌ها، پیشرفت سطح زندگی، خواهان افزایش در پرداخت‌هاست (محمدی، ۱۳۸۰).

۲-۱۷-۱٫استراتژی پاداش
استراتژی پاداش، بیان روشن مقاصد است و آنچه را که سازمان می‌خواهد در بلندمدت به‌منظور توسعه و اجرای فرایندها، عملکردها و سیاست‌های پاداشی که تحقق اهداف کسب‌وکار و برآوردن نیازهای افراد و گروه‌های ذی‌نفع را ممکن می‌سازند، تعریف می‌کند(اعرابی،۱۳۹۰).
استراتژی پاداش، حس هدفمندی و جهت‌دهی و نیز چارچوبی را برای توسعه فرآیندها و عملکردها و سیاست‌های پاداش فراهم می‌سازد. استراتژی پاداش مبتنی بر درک نیازهای سازمان و کارکنان و چگونگی برآوردن این نیازها به بهترین نحو ممکن است. همچنین با توسعه ارزش‌ها در مورد چگونگی اعطای پاداش به کارکنان و تدوین اصول راهنمایی که از به کار گرفته شدن این ارزش‌ها اطمینان حاصل می‌کنند، ارتباط دارد. استراتژی پاداش بر پایه فلسفه زیر بنایی پاداش است که بیان می‌کند سازمان بر چه اساس و معیاری برای کارکنان ارزش قائل است و به آن‌ ها پاداش می‌دهد. فلسفه‌های پاداش اغلب به‌عنوان اصول راهنما، تبیین می‌شوند(اعرابی،۱۳۹۰).
اگر این استراتژی‌ها موجب انسجام و یکپارچگی فرایندها، تقویت ارزش‌های سازمان، هماهنگی فرهنگ و سبک مدیریتی، رقابت لازم برای جذب و حفظ سطح مطلوب مهارت‌ها شود، می‌تواند نقش مهمی در تحقق اهداف کلان سازمان ایفا کند (بهرامی،۱۳۹۱).
موریس و همکاران^[۲۸](۲۰۰۵) معتقد هستند: ویژگی استراتژی پاداش، تنوع آن است و اجرای آن باید با توجه به مشروعیت گذشته و واقعیت‌های موجود، صورت پذیرد(بهرامی،۱۳۹۱).
هدف از طراحی این استراتژی، تناسب و توازن فرایندها و سیاست‌های پاداش با اهداف تجاری و منابع انسانی سازمان و تضمین عملی بودن آن‌هاست. دو عامل عمده مؤثر بر توسعه استراتژی پاداش عبارت‌اند از:

 

1. 1. نیازهای اقتضایی: بایستی سیاست‌ها و روش‌ها برای مؤثر بودن با ویژگی‌های منحصربه‌فرد سازمان‌ها _فرهنگ، سبک مدیریت و تکنولوژی، تناسب داشته باشد.

 

1. 1. محصول به یکپارچگی استراتژیک (استراتژی تجاری و استراتژی پاداش): استراتژی تجاری در عمل مانند رهنمودی اساسی در طراحی سیستم‌های سازمانی عمل می‌کند و مشخص کی کند که سازمان چه می‌خواهد و چگونه آن را به دست می‌آورد و چه نوع عملکردی باید داشته باشد. استراتژی تجاری باید باقدرت بر سبک مدیریت و طرح سازمان که هر دو در طرح سیستم‌های پاداش مؤثرند، اثر بگذارد. این سیستم‌های پاداش به‌نوبه خود به بهبود عملکرد از طریق تأثیرگذاری بر رفتارهای سازمانی و فردی کمک می‌کند. ممکن است طرح‌ها و برنامه‌های تجاری حاوی اقداماتی نظیر طراحی مجدد ساختار، مهندسی مجدد فرایندها، توسعه بازار/ محصول، توسعه تکنولوژیکی، عقلایی سازی یا متنوع ساختن، اجرای طراحی مبتنی بر ارزش باشد، در این صورت کلیه این اقدامات بر طرح‌ها و استراتژی‌های پاداش تأثیرگذار هستند(بهرامی،۱۳۹۱).

 

پاداش خدمت بر چگونگی تهیه و طراحی برنامه‌ها توسط سازمان، به‌منظور اطمینان از اینکه رفتارها و عملکرد مؤثر کارکنان در تحقق اهداف سازمان موردتقدیر قرار می‌گیرند، تمرکز می‌کنند (ایچنوواسکی و همکاران^[۲۹]،۱۹۹۷).
پس کارکرد پاداش باید بر پایه این اصل مهم بنانهاده شود که منبع نهایی ایجاد ارزش کارکنان سازمان هستند. این امر به معنای آن است که فرایندهای پاداش باید به‌گونه‌ای خلاق به نیازهای کارکنان و نیازهای سازمان پاسخ دهد. مبنای این کارکرد باید الزامات سازمان به بهبود عملکرد در کوتاه‌مدت و بلندمدت باشد. کارکرد پاداش می‌تواند از تغییر حمایت کند، فعالیت سازمان را تقویت کرده و رسمیت بخشد (آرمسترانگ،۲۰۰۶).

در اقــصای عــالم بگــشتم بســی بــــه ســر بــردم ایــام بـا هـر کـسی
تمــتّع زهـر گـوشـه ای یـــافتــم ز هــر خـرمنــی خــوشــه ای یـافتـــم
( سعدی ، ۱۳۲۰: ۳۴)
یکی از گوشه های که سعدی تمتع یافته ، آثار نویسندگان و خطیبان و شاعران ایرانی و عرب بوده است که آنان نیز شاگردان مکتب قرآن بوده اند و اسلوب قرآن را نیز در آثار خویش سرمشق قرار داده و در تالیف خویش قصص و آیات قرآن تمثیل جسته اند و یا از آیات قرآن ترجمه و استنباط نموده اند و یا عینا آیات قرآن را زینت بخش آثار خویش قرار داده اند . در میان سخن گویان فارسی هیچ شاعری و سخن سرایی مانند سعدی نیست که توانسته باشد مضامین آیات قرآنی را جامعه نظم فارسی به بپوشاند ، چنانچه در بوستان می گوید :
مــوحد چــه دریــای ریـــزش زرش وگـر تیـغ هنـدی نهـی بــر ســرش
بــرگیتــی هـراسش نبــاشد ز کـــس بـر ایـن اسـت بنیـاد توحـید و بـس
(سعدی ، ۱۳۲۰: ۴۵۶)
پیداست که سعدی تحت تاثیر « اَلا اِنَّ اَولیاءَ اللهِ لاخَوفٌ عَلیهِم و لا هم یَحزَنون » ( یونس /۶۲ ) بوده است .
نمونه های دیگر از آیات قرآنی در آثار سعدی طبق ترجمه یا ستباط بیان شده است :
کـسی را کــر شـد از ازل بخـت یــار طلـب کـردن علـم کـرد اختیــار
(همان مأخذ:۳۲۹)
قرآن مجید « وَ مَن یُوتی الحِکمَه فَقَد اَوتی خیراً کثیراً » ( بقره / ۲۶۹ ) .
تربیت ، محور اندیشه سعدی
تربیت اخلاقی افراد جامعه ، محور سخن سعدی در بوستان و گلستان است البته بخت پیرامون اخلاق معقوله ای دیگر است و با تربیت اخلاقی متفاوت است . اخلاق معیارهایی را بدست می دهد که انسان می تواند در مقام مقایسه به کیفیت انجام عملی پی ببرد . در این میان معلم اخلاق می کوشد تا راهنمایی کند و بد و خوب را بشناسند . سعدی در گلستان به کمک حکایات و آفرینش های ادبی می کوشد تا مناسبت های صحیح انسان داده و انحراف از هنجارهای اخلاقی را متوقف سازد .در مورد تربیت « خوره امور عقلانی » قابل توجه است . اگر خرد افراد جامعه تقویت شود عقلانی افزایش یابد ؛ فرد خود را در جامعه شناخته و به وظایف فردی در ارتباط با جامعه به طور صحیح عمل کند در مورد تربیت عقل و تقویت خرد ، نیز افکار سعدی قابل اعتماد است . به چند نمونه زیر توجه فرمائید : (یوسفی، ۱۳۸۳: ۱۷۵).
وجـود تـو شهـریسـت پـر نیـک و بـد تـو سلـطان و دستـور دانـــا ، خــرد
( سعدی ،۱۳۸۴: ۱۷۹)
سعدی در دو باب کتاب بوستان وگلستان،همچون معلّمی خردمند ودلسوز وجهان آزموده سعی دارد همه جا با زبانی نرم و شیرین وفصیح به همنوعان خویش درس اخلاق و فضیلّت بدهد و آنان را به راه صلاح هدایت کند وبه «کمال آدمیت»برساند،راهی که هم در دنیا و هم در آخرت موجب رستگاری خواهد بود.روح انسان دوستی وی،او را وادار می سازد که همه جا در مقام ارشاد خلق برآید و به قصدهدایت مردم وخیر و مصلحت آنان وتهذیب اخلاق جامعه پند و حکمت خود را در لباس افسانه ها وحکایاتی شیرین ولطیف عرضه کند ویامقصود خود را در قالب عبارات و ابیاتی پر مغز و دلنشین بیان دارد و جهانی از فضایل و نیکویی ها بسازد.و راه و رسم دوستی و معاشرت و نیکویی وانسانیت را به ما بنماید.
سخنان حکمت آمیز سعدی که در هر یک آنها نکته ای ژرف و لطیف برای هدایت وعبرت آدمیان نهفته است به حدی پر مایه ومؤثر است که از همان انتشار آثارش در میان صاحبنظران وارباب ذوق مقبولیت کامی یافته واکثر آنها از فرط فصاحت وعمق اندیشه به صورت امثال سایر در آمده و زبانزد عام وخاص گشته است.

سعدی اصول اخلاقی و راه و رسم زندگانی را هوشمندانه درک کرده وحاصل تجربیات خود را در قالب سخنانی شور انگیز ودل آویز به ما عضه داشته است. مضامین اخلاقی که سعدی در گلستان و بوستان آورده است چه از لحاظ وسعت وعمق معنی و چه از حیث لطافت بیان و اندیشه،بی نظیر و شگفت آور است. این سخنور عالی مقام سراسر عمر خود را به دقت در احوال مردم روزگار گذرانده ودر سفر وحضر به همه چیز با دیدۀ تأمل و تعمق نگریسته و از نزدیک با واقعیت حیات آشنا شده،آنها را لمس کرده،از فراز و نشیب بسیار گذشته وبا طبقات گوناگون جامعه حشر ونشر نموده ودر رفتار وگفتار هر طبقه دقیق شده وبا ذهن باریک بین خویش نکته های ظریف از رذایل و نقایص وعیوب آنان کشف کرده و حاصل مشهودات ومسمومات خود را بهصورت حکایتی زنده و ابیاتی دلنشین در آورده و در هر یک از آن حکایات یکئیا چند اندرز سودمند وحکمت آمیز گنجانده است و سعی داشته که «داروی تلخ نصیحت»را به «شهد ظرافت»بیامیزد. سعدی در بوستان وگلستان با توجه به عاطفه بشر دوستی که در نهاد خود دارد،گاه همچون انسانی دلسوز و مهربان به سرنوشت یتیمان و سیه بختی ایشان می اندیشد و ما را به نوازش و دلجویی و دستگیری از آنان فرا می خواند ،چنین به نظر می رسد که پایۀ اخلاق سعدی « وارستگی»است،برای اینکه بشر به نیکبختی برسد پیوسته باید بکوشد تا خود را نه تنها در برابر نفس خویش،بلکه از دیگران نیز مستغنی سازد. او در نکوهش صفاتی چون بیدادو ستم،حرص،حسد،شکم پروری،ریا…سخن ها وتمثیل های فراوان دارد وآنها را گناهی بزرگ می داند و آن گناهان بی کیفر نخواهد ماند و هر کسی بدی می کند،چشم نیکی نباید داشته باشد بلکه باید بداند که سر انجام هم در این جهان به عواقب کردار بعد خویش گرفتار خواهد شد.(شکور زاده،۱۳۶۵:۷).
سعدی به تعلیم وتربیت نیز توجه فراوان دارد و به همین جهت است که یک باب از گلستان و یک باب از بوستان را به این موضوع اختصاص داده و طی این دو باب، سخنانی عمیق در این مبحث بیان داشته که هم از لحاظ عمق اندیشی و هم از لحاظ فصاحت از قطعات جاودان شعر و ادب فارسی به شمار می آید.درنظر سعدی معلّم باید در کار تعلیم وتربیت حسن تدبیر داشته باشد و درشتی ونرمی را بیامیزد و حد اعتدال را نگاه دارد.
درشتی ونرمی به هم در به است- چو رگ زن که جراح ومرهمنه است
(سعدی ،۱۳۴۰ :۴۴۵).
سعدی عرفانرا فقط برای معنویت بخشیدن به اندیشه های اخلاقی که تجربه اشبه او تلقین کرده است، به کار می برد.پس عرفان را به عنوان غایت مطلوب در نظر نمی گیرد،بلکه به آن صورت وسیلۀ تکمیل فضایل اخلاقی معاصران خود می نگرد. به علاوه این سخن نه با پرهیزگاری واقعی او در معارضه است نه با ایمان کامل وی به خداوندمتعال.بر روی هم اخلاق دینی سعدی مانند اخلاق اجتماعی او اصولاً عملی است. سعدی درکلّیات خود از آخرین دست آوردهای صوفیان، که در برابرصورتهای مختلف اعتقادات دینی تعصّب نمی ورزند وخیر و شر را از لحاظ نظری با هم مساوی می گیرند،کلمه ای به قلم نمی آورد.در بسیاری از موارد دیگرنیز او به وضوح از صوفیان جدا می شود.(هانری ماسه :۲۴۵).
سعدی شناسان صفت بوستان و و گلستان را در نکات و اندرزهای اخلاقی این آثار دیده اند و عنوان کرده اند . تربیت که حکایت های مندرج در دو اثر نامبرده دارای شأن اخلاقی است . اصولا توجه به رسوم اخلاقی یکی از خصلت های عمده فرهنگ ادبی ایران بوده است . آثار سعدی نیز از این لحاظ مستثنا نیست . این دو اثر حاصل سالهای بلوغ و پختگی زندگانی شاعر بوده است . این دو نوشته دارای سمت یابی اخلاقی متفاوت و با توجه به عرف (متناقض ) هستند ؛ حرکت از بوستان به گلستان در واقع حرکت از یک اخلاق و جهان نگری نسبتا پارساگونه و تشریعی به اخلاق عملی – اجتماعی دنیامدارانه است ، پدیده ای که در نزد شاعران و اخلاق نویسان سلف سعدی روالی خلاف داشته است معمولا چنین بوده است که آثار اولیه بیشتر دنیا مدار و آثار دورن سنین بالا نشانگر روی آوردن به زهد و ترک دنیا بوده است ( عبادیان ، ۱۳۷۸ : ۵۱-۵۲ ) .
نکات و روایت هایی که در حکایت بوستان درج شده است ، اغلب جنبه فردی دارد اعم از تاریخی یا تخیلی ، آنها « توشه اس زهر خرمنی » می باشند که بر حسب مصلحت اثر گزیده شده ، آرمان یا روزگار پسند گردیده اند .منظور سرودن آن « در سبب نظم کتاب » آمده است که در واقع ارمغانی است از واقعیت امور خود زندگانی .جنبه نظری و آگاهی دهنده حکایت های بوستان از امری واقعی یا امکان پذیر تغذیه می گیرد .رویداد حکایت فقط بهانه ای است برای طرح نکته مورد نظر ، مقدمه ای است برای استنتاج یک اصل رفتاری و اخلاقی . به همین دلیل حکایت ها بیشتر ناقد طرح منسجم ادبی است . سر محیطی است برای گذر به هدف اخلاقی منظوری جز آنچه هر پدیده ساختاری در حکایت ، اعتباری است . شاعر استقلال آن را فدای منظوری جز آنچه از خود آن می توان حاصل شود ، می کند . از خصوصیات ذکر شده در باب حکایت های بوستان یک اصل استنتاج شدنی است . رویدادها ، نکات ، تجربه ها از گذشته یا خیال بر مصالح گرفته می شود و با سهیم کردن محتوای اندیشه ای شان در تاثیر تصحیح اندیشه و رفتار ، بر آنها کلیت یا تعمیم می بخشد . برای این معنا گر نکته با تجربه روزگار پسند شده و کار آمدی بعدی پیدا می کند ، مشمول انسانی را بقای اجتماع می یابد ( همان : ۵۳-۵۴ ) .
سعدی فرزانه ایست عارف و مردمی. او حکیمی است که بهره بردن از فرهنگ و معارف اسلامی موجب شده تا آثاری گرانبها و سراسر تربیتی از خود باقی گذارد. بطوری که گاهی شاعر است و زمانی فیلسوف . بعضی اوقات نیز مانند یک جامعه شناس ژرف نگر به توصیف رفتارهای اجتماعی و انسانی
می پردازد. وی بنا به رسم زمان به«وعظ» و «خطابه» علاقمند بود. از این جهت سخنان او در آثارش منحصرابرای کودکان و پیران هر یک به فراخور حال و مقام جنبه تربیتی صرف دارد.
سعدی را باید مبارز ترین مربیان و معلمان اخلاق ایران خواند. چنانکه او می کوشد مسایل اخلاقی تربیتی را نه به عنوان موعظه کننده بلکه تلاش کرده است تا مفاهیم و محتوای زیبای اخلاقی را با تکیه بر قدرت معنوی انسانها مورد ارزیابی قرار دهد و هدفش در این راه تربیت انسانهای نمونه و جامعه ای که اگر فاضله نباشد ، لا اقل سالم و دور از نقص عمده باشد. موارد تعلیمی سعدی که در آثارش به وفور آشکار است، همه قسمت هایی رل شامل می شود که مقصود آنها «آموختن» باشد. از قبیل علم، فلسفه،اخلاق و علوم اجتماعی.
سعدی در دو کتاب «گلستان» و «بوستان»یک دوره حکمت عملی را گنجانیده که اسلوب او نه تنها در زبان فارسی بلکه در دیگر زبانها تازگی دارد. از نکات اخلاقی که در قالب پند و اندرز و در کسوتی از الفاظ دلنشین و اشعاری نغز بیان می کند. ابایی ندارد که مورد خطاب پادشاه یا اینکه درویشی هم مسلک خودش باشند. به سلطان تعلیم می دهدکه رضای رعیت و آبادانی کشور ، بهترین وسیله دفاعی و بر عکس نارضایتی مردم اخگری است کم شعله که هر دم انتظار خاشاکی دارد تا بر افروزد و ملک و ملت را یکسره در شرار خود بسوزاند.
از طرف دیگر درویشان را می ستاید ، اما نیرنگ برخی از آنان را نکوهش می کند . اسراف و پر خوری آنان هم گاهی به باد استهزاء گرفته می شود. درسهای اخلاقی وی در قالب وعظ و خطابه به همین منوال رفتار های مناسب فردی و اجتماعی ادامه می یابد. برای هر کسی شناخت خیر و صلاح را از شر و خلاف و تمیز بین این دو نیز از نظر سعدی از میزانهای اخلاقی و به تعبیری انتخاب اصول صحیح تربیتی و اخلاقی جایگاهی مهم و اساسی دارد. سعدی البته وظیفه مربی را در شناخت این دو عنصر خوب و بد و یا به عبارتی صلاح و خلاف را بسیار موثر می داند و معتقد است که معلم وظیفه دارد که نه بطور مستقیم که بصورت غیر مستقیم به طالب علم کمک نماید تا او بتدریج موازین اخلاقی را بشناسد و فرق بین خوب و بد را تشخیص دهد. شاگرد با یاری مربیان امتیازات انسانی را بعد از شناخت ، به انتخاب آن پرداخته و از این طریق به تکامل روحی نایل خواهد شد. اما از نظر سعدی معلم باید از دو امتیاز برخوردار باشد. یکی اینکه مقتدر باشد که شاگردان از او حساب ببرند . دوم گفتار او با کردارش یکسان باشد
از دیدگاه سعدی هدف تربیت همان است که انسان طوری تربیت شود که بتواند خودش را در اعمال گوناگون با جامعه وفق داده، جنبه های عقلانی خود را تقویت نماید. زیرا رشد و تعالی عاطفی و عقلی و اخلاقی و حتی تربیت دینی تنها در سایه داشتن شخصیت عقلانی شکل می گیرد. شیخ در مواعظ تربیتی خود اشاره دارد که تنها وسیله رهایی خود و دیگران عقل است و آنچه عقل را نیرو می بخشد ،علم است. علم برای عمل کردن و هر علمی که عمل در آن نباشد همچون زنبور عسل است که نیش دارد اما عسل نمی دهد . علم بدون عمل از آن جهت که بر مبنای عقل استوار نیست انسان را در یک جا نگه میدارد و مانند «خر آسیاب» تنها دور خود می چرخد و از جای خویش فرا تر نمی رود. بنابر این علم بدون عمل فقط نخوت و غرور بوجود می آورد.
باید دانست که سعدی در مواعظ عقلانی مانند « اپیکور» شکاک است و اعتقاد دارد که وعظ را باید شنید و سپس آنرا با معیارهای عقل ارزیابی کرد. اگر عقل ، سنگینی و یا پر وزنی آنرا تشخیص داد، عمل به آن واجب است. از طرف دیگر سعدی در پذیرفتن مسایل تربیتی و فضیلت ها کورکورانه عمل نمی کند و نا دانسته نمی پذیرد. یعنی نه«فریب دشمن» را می خورد و نه« غرور مداح». و این شاید به الگوهای تربیتی سقراط نزدیک است. اما لازمه رسیدن به موفقیت های عقلانی داشتن تخصص و مهارت و به تعبیری «تجربه» می باشد.یعنی علاوه بر داشتن عقلی تیز باید مربی دارای تجربه باشد. از نظر شیخ شیراز آموختن علم بدون عمل و تجربه کاری بی ارزش است . زیرا «دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند. یکی آنکه اندوخت و نخورد و دیگری آنکه آموخت و نکرد.
علـم چندان کـه بیشتر خوانی چــون عمل در تو نیست نادانی
نــه محقق بــود نـه دانشمند چـــار پایی بــــر او کتابی چند
(سعدی ، ۱۳۸۴: ۲۸۹)
بطور کلی تربیت از نظر سعدی چهار مرحله دارد:
۱-دینداری و رعایت پرهیز گاری
۲-داشتن عقل
۳-دانستن معنی سخن
۴- اعتماد و اتکا به نفس
اما اسلوب تربیتی به عقیده سعدی نخستین مورد «اعتدال » است. یعنی در تربیت بیم و امید و یا تشویق و تهدید لازم است همراه یکدیگر بکار روند.
درشتی و نرمی به هم در ، به است چو رگزن که جراح و مرهم نه است
درشتــــی نگیـــرد خردمند پیش نــه سستی که نازل کند قدر خویش
(همان ، ۲۹۳)
شیوه تربیتی دیگر از نظر سعدی آنست که شاگرد را باید به سختی عادت داد و واقعیت دشواری زندگی را به او فهماند. این روش در ایران قدیم رایج بوده و کودکان را به دوری از « ناز و نعمت » که نهایتا به تنبلی و راحتی زیان آور منجر می شود شفارش می کردند تا در آینده به سختی ها و مصایب زندگی خو گرفته و مقاومت نماین. جامعه امروزی متاسفانه در آموزشها درست بر عکس عمل می شود و کودکان را طوری تربیت می کنند و سوژه های آموزشی را به آنان می فهمانند که در آینده تاب مقاومت در برابر مشکلات را نخواهند داشت. مثلا الگوی گذراندن « هفت خوان» در فرهنگ گذشته ما اسطوره و جایگاهی ارجمند داشته است. لیکن اخیرا کودکان برنامه هایی مشاهده می کنند که قهرمان داستان با یک اشاره و یا فشار دادن یک کلید عوامل رفاهی مانند: ماشین، خانه و یا باغ به آسانی در اختیار قهرمان قرار می دهد که بیشتر به معجزه شبیه است تا یاد دادن مسایل تربیتی. نمونه کامل آن « کاتون» های تلویزیونی چنین رسالت اشتباهی را به انجام می رسانند. بنابر این از دیدگاه سعدی پرورش استعداد های کودکان برای مبارزه در زندگی وظیفه « پدران» می باشد واگر در تربیت اطفال غفلتی شود دیگر قابل جبران نخواهد بود. افصح المتکلمین اهمیت تربیت را تا به آنجا رسانده است که به نظر او هرگاه کودکانی سایه پدر بر سرشان نباشد وظیفه تربیت وآموزش آنان به عهده بزرگان و صاحبان مکنت است که برایشان پدری کنند.

سایر اهداف

 

۴

 

 

 

جدول ۲-۱: انگیزه های سفر (علی اکبری، ۱۳۹۱: ۱۸۵)
۲- ۵ توسعه گردشگری
صنعت گردشگری بدون شک امروزه یکی از نیازهای اساسی کشور های مختلف جهان خصوصا آن دسته از کشورهایی که دارای استعداد و بستر مورد نیاز برای گردشگری هستند می باشد. این نیاز زمانی نمود پیدا می کند که ما از تاثیرات عمدتا مفید و موثر اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و تا حدی سیاسی گردشگری آگاهی داشته باشیم. از اینرو بحث توسعه گردشگری در مناطق مختلف چه در سطح محلی و منطقه ای و چه در سطح ملی و فرا ملی مورد توجه نهادهای گردشگری در کشورهای جهان قرار دارد.

در دهه­های اخیر صنعت گردشگری با تقاضای بالای سفر مواجه شده است به طوری که با توجه به آمارهای سازمان جهانی جهانگردی تعداد کل مسافران بین المللی در سال ۱۹۵۰به ۲۵ میلیون نفر، در سال ۱۹۶۰ حدود ۷۰ میلیون نفر، در سال ۱۹۸۰ بالغ بر ۵۶۰ میلیون نفر، در پایان هزاره به حدود ۷۰۰ میلیون و تا کنون به رقمی بیش از یک میلیارد نفر رسیده است. در این میان مهمترین عواملی که باعث گردیده تقاضای سفر با این شیب تند افزایش یابد عبارتند از: افزایش زمان اوقات فراغت، گسترش پدیده شهرنشینی، تغییر نگرش افراد نسبت به پدیده ی سفر و افزایش سطح درآمد ها. (رنجبران و زاهدی، ۱۳۹۰: ۳۹) بدین ترتیب نقش برنامه ریزی و توسعه صنعت گردشگری یکی از مسائل جهانی مورد توجه نهادها­ی این صنعت در عرصه بین الملل و داخلی قرار گرفته است.
۲- ۶ اجزای توسعه گردشگری
شناخت اجزای توسعه گردشگری و روابط متقابل بین آنها برای فهم برنامه ریزی گردشگری یک موضوع بنیادی است. این اجزا به شکل مقوله های مختلفی در ادبیات مربوط به گردشگری آورده شده اند. ولی همه آنها اجزای بنیادی مشابهی را شامل می شوند. اجزاء جهانگردی و یا گردشگری را می توان به صورت زیر تصور کرد:

 

 

• جاذبه ها و فعالیتهای گردشگری: تمام اشکال طبیعی، فرهنگی و ویژه و فعالیتهای مرتبط با آنها در یک ناحیه که گردشگران را برای بازدید جلب می کند.

 

 

 

• تاسیسات اقامتی: هتلها و سایر انواع تسهیلات و خدمات مربوط به آنها در جایی که گردشگران در طول سفرشان شب اقامت دارند.

 

 

 

• سایر تسهیلات و خدمات گردشگری: سایر تسهیلات و خدمات لازم برای توسعه گردشگری؛ مشتمل بر عملیات گشت و سفر ( که خدمات پذیرش نیز نامیده می شود)، رستوران ها و سایر تاسیسات غذاخوری، فروشگاه های صنایع دستی، سوغات، کالاهای مخصوص و محصولات در دسترس، بانکها، صرافی ها و سایر تسهیلات و خدمات مالی و پولی، دفاتر اطلاعات گردشگری، خدمات و تسهیلات پزشکی، تسهیلات امنیت عمومی و خدمات پلیس و اطفای حریق و تسهیلات ورود و خروج گمرک و مهاجرت.

 

 

 

• نظام حمل و نقل داخلی برای مرتبط سازی جاذبه ها و نواحی توسعه و حمل و نقل درون نواحی در حال توسعه؛ مشتمل بر تمام انواع تسهیلات و خدمات مرتبط با حمل و نقل زمینی، آبی و هوایی.

 

 

 

• سایر زیرساختها: علاوه بر حمل و نقل، سایر زیرساختهای ضروری؛ مشتمل بر تامین آب، نیروی برق، دفع زباله و فاضلاب، ارتباط راه دور نظیر تلفن، دورنما، همچنین در سطح ناحیه توسعه یافته، زهکشی نیز از مهمترین زیرساختهای مورد نظر است.

 

 

 

• عناصر سازمانی (نهادی): عناصر سازمانی لازم برای توسعه و مدیریت گردشگری؛ مشتمل بر برنامه ریزی نیروی انسانی و برنامه آموزش و پرورش، راهبردهای بازاریابی و برنامه های پیشبردی، ساختارهای سازمانی گردشگری در بخش خصوصی و عمومی، قانونگذاری و ضوابط مرتبط با جهانگردی، سیاستهای سرمایه گذاری بخش خصوصی و عمومی، و برنامه های اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی- فرهنگی و کنترل اثرات می شود.

 

 

(ضرغام بروجنی، ۱۳۹۱: ۹۶) و (اینسکیپ، ۱۳۹۱: ۵۵و ۵۶)
۲- ۷ عوامل موثر در توسعه گردشگری
در توسعه و گسترش صنعت گردشگری علل و عواملی چند موثرند که کارگر (۱۳۸۶) آنها را اینگونه بیان می کند:

 

 

• گسترش شهرنشینی ۲- توسعه ارتباطات و سهولت دسترسی

 

 

۳- توسعه دانش و فرهنگ عمومی ۴- اصلاح قوانین کار و بهبود شرایط آن
۵- افزایش سطح درآمد ها ۶- جاذبه ها و اماکن مذهبی

 

 

• تبلیغات ۸- امکانات و تسهیلات

 

 

۹- جاذبه های طبیعی ۱۰- زمان و اوقات فراغت
۱۱- میراث های تاریخی ۱۲- فرهنگ و آداب و رسوم
۱۳- جاذبه های ورزشی ۱۴- مقررات حقوقی
۲-۸ گردشگری پایدار
سازمان جهانی جهانگردی گردشگری پایدار را اینگونه تعریف می کند:
گردشگری ای پایدار است که همزمان با حفظ و افزایش فرصتها برای آینده، نیازهای مناطق میزبان و گردشگران حاضر را تامین کند. مدیریت تمامی منابع با چنان دقتی انجام می شود که نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیباشناختی توسعه گردشگری به گونه ای تامین شود که تمامیت فرهنگی، فرآیندهای ضروری زیست محیطی، تنوع زیستی و سیستم های بقای حیات حفظ شود.(ضرغام بروجنی، ۱۳۸۹: ۲۹)
در سالهای اخیر بحثهای فراوانی در مورد گردشگری پایدار، مولفه ها و اهمیت آن از جانب سازمانهای بین المللی، دولتی، خصوصی، گروه های ذی نفع، صاحب نظران گردشگری و به ویژه جنبشهای زیست محیطی به گوش می رسد. مفهوم گردشگری پایدار ریشه در مقوله توسعه پایدار دارد که براتلند ساده ترین تعریف آن تحت عنوان “آینده مشترک ما” که عبارتست از بهره برداری نسل حاضر از منابع موجود بدون آسیب رساندن به نیازها و منابع نسل آینده، بیان می کند. بر این اساس گردشگری پایدار نیز به مفهوم پایداری در حوزه ی این مقوله می پردازد. (حیدری چیانه، ۱۳۸۹: ۹۷)
۲-۹ تاسیسات اقامتی گردشگری
یکی از نیازمندی های اولیه ی گردشگری وجود تاسیسات اقامتی است. گردشگران قبل از سفر خود نیاز دارند تا نسبت به محل اقامت خود در مقصد (چنانچه اقامت شبانه داشته باشند) مطمئن شده و در مورد آن اقدام نمایند. در حقیقت جاذبه های گردشگری به تنهایی موجبات سفر یا رونق این صنعت را فرآهم نمی کنند بلکه امکانات و شرایط برای جابه جایی و اقامت گردشگران نیز باید فرآهم باشد.(رنجبران و زاهدی، ۱۳۹۰: ۹۹) در واقع اقامتگاهها و خدمات پذیرایی به گفته گی^[۱] (۱۳۸۲) از اجزای تشکیل دهنده صنعت مسافرت است که خدماتی را در زمینه تامین نیازهای اصلی راحتی و کمک به مسافر ارائه می دهد.
هرچند تعریف پذیرفته شده ی یکسانی در رابطه با اقامت گردشگر وجود ندارد، ولی می توان به هر یک از تسهیلات معمول که اقامت شبانه را برای گردشگر ها میسر می نماید اطلاق گردد. (حیدری چیانه، ۱۳۸۹) درواقع اقامت را می توان به عنوان محصول گردشگری در کنار مواردی همچون جاذبه ها، غذا و نوشیدنی، حمل و نقل، تفریح و سرگرمی و غیره دانست. (ضرغام بروجنی، ۱۳۹۱). اقامتگاهها یا خانه های کرایه ای و تسهیلات مربوطه شامل جایی می شود که مسافر شب را در انجا به سر می برد و اصولا با توجه به کیفیت اقامتگاه، مقصد و هدف مسافرت، این مبلغ حدود بیست تا سی در صد کل هزینه های مسافرت را تشکیل می دهند.(گی، ۱۳۸۲: ۳۳-۳۲)
مجموع تاسیسات اقامتی درجه بندی شده در ایران تا سال ۸۸ حدود ۱۱۷۴ واحد با ۳۳ هزار و ۷۵۹ واحد ظرفیت اتاق و ۶۷ هزار و ۵۱۹ واحد ظرفیت تخت است که به ترتیب مشهد، تهران، استانهای مازندران و گیلان، اصفهان، شیراز و یزد بیشترین سهم را از تاسیسات اقامتی کشور در خود متمرکز کرده اند (علی اکبری، ۱۳۹۰: ۱۳۲)
۲- ۱۰ هتل
یکی از مهمترین و پرطرفدارین اقامتگاههای گردشگری هتل ها هستند که جزو دسته بندی تاسیسات گردشگری عمومی می باشد (جدول ۲-۲ ) . هتل ها مهمانسراهایی هستند که از تعداد اتاقهای زیادی برخوردارند و به غیر از تامین امکانات خواب خدمات دیگری از قبیل تریا، رستوران، استخر، سالنهای بدنسازی و فروشگاه های تهیه سوغات تدارک دیده شده است و همچنین برای جلب مشتریان خاص سالن هایی برای برگزاری سمینار، سخنرانی و جشن های مختلف پیش بینی شده است. (رنجبران و زاهدی، ۱۳۹۰: ۱۰۱) واژه هتل در تصور عمومی در سراسر دنیا از گونه های مختلفی از میهمانخانه ها برداشت می شود و در واقع به صورت پراکنده و در هر منطقه ای تقسیم بندی و درجه هایی برای آنها به نسبت خدمات و میزان تسهیلات و تشکیلاتشان داده می شود. این درجه بندی ها نمایانگر اقداماتی است که در بازار صورت می گیرد تا موجب جذب مسافر و میهمان شود. (گی، ۱۳۸۹: ۹۸)
به طور کلی هتل ها را با درجه بندی های مختلف می توان به شرح زیر طبقه بندی کرد:

 

 

• هتل فرودگاه: این نوع هتل در ۱۰ مایلی فرودگاه واقع شده است و برای مسافرانی که با قصد مسافرت و بازرگانی سفر می کنند تسهیلات و تجهیزات لازم ارائه می نماید.

 

 

 

• هتل سنتی: این هتل ها در مرکز شهرهای بزرگ و نزدیک مرکز شهر واقع شده است

 

 

 

• هتل بازرگانی (تجاری): این هتل ها در نقاط مختلف شهر قرار دارد و به عنوان اولین بازار مورد هدف تجار و بازرگانان می باشد. این هتلها یا بسیار مجلل هستند یا از نوع درجه های پایین می باشند.

 

 

 

• هتل آپارتمانی: این هتل حالت یک آپارتمانی دارد و فضای کافی و تجهیزات لازم برای گذراندن افراد ارائه می کند.

 

شما نمی‌توانید موارد درون زباله‌دان را ویرایش کنید. مورد را به بیرون از زباله‌دان منتقل و سپس آن را ویرایش کنید.

گفتار چهارم: تجویز شورای امنیت
از آن زمان که حاکمیت ، یگانه قبله گاه جامعه بین المللی محسوب میگردید وحقوق بینالملل در مقام تکریم حاکمیت، اصولا دولتها را از مداخله در امور یکدیگر منع ، و آنها را حاکم مطلق بر سرنوشت اتباع خویش قلمداد مینمود ، مدت زمان بسیاری گذشته است .
بعد از جنگ جهانی دوم و ایجاد سازمان ملل متحد با وظیفه صلح و امنیت بین المللی عرصه ای جدید در این زمینه ایجاد گردید.ابتنای سازمان ملل متحد بر اصل برابری حاکمیت دولتهای عضو و تلقی ممنوعیت تهدید یا توسل به زور وعدم مداخله در امور داخلی دولتها به عنوان اصول اساسی سازمان ملل متحد ، نمیتوانست فارغ از اهداف سازمان به ویژه بند(۳)ماده۱ومواد ۵۵و۵۶ آن در مورد احترام به حقوق بشر وآزادیهای اساسی تفسیر و اجرا شود زیرا به زودی مشخص شد که میان صلح پایدار در جامعه بین المللی واحترام به حقوق بشر و آزادیهای سیاسی افراد ، پیوندی وثیق و رابطهای متقابل وجود دارد . بنابراین در راستای اعطای مسولیت اصلی حفظ صلح وامنیت بین المللی به شورای امنیت به عنوان رکن اجرایی سازمان ملل متحد و مقابله با عوامل تهدید کننده صلح ناقض صلح واعمال تجاوز کارانه(ماده۳۹منشور) اختیاراتی اعم از توسل به اقدامات غیر نظامی ونظامی(ماده۴۱و۴۲منشور)اعطاشد.اگرچه بروز جنگ سرد (۱۹۹۰-۱۹۵۰)وتقابل سیاسی دو ابرقدرت جهان ، موجب شد که شورای امنیت علاوه برعدم توفیق در برخورداری از نیروهای بین المللی(ماده ۴۳ منشور)نتواند از توسل به نیروهای نظامی ملی جهت اقدام ،استفاده چندانی بنماید اما فروپاشی شوروی سابق وپایان جنگ سرد در اوایل دهه ۱۹۹۰ که با ایجاد بحرانهای بین المللی جدید همچون جنگهای داخلی ، شورشها ، کشتار جمعی ، پاکسازی نژادی ، قتل وغارت وغیره در داخل کشورها همراه بود ، شورا بر آن داشت تا با تلقی نقض فاحش وگسترده حقوق بشر به عنوان تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی بر اساس اختیارات خود در قالب فصل هفتم منشور اقداماتی را انجام دهد. ."به عبارت دیگر تعارض وتقابلی که به مدت چند دهه استفاده حداقلی از فصل هفتم

منشور را باعث شده بود از میان رفته و فرصتهای جدیدی که از این طریق برای همکاری میان اعضا دایم شورای امنیت پیش آمده بود و به شورا این امکان را داد تا خود را با اقتضایات جدید وفق دهد. با این اقدامات شورای امنیت ثابت کرد که دیگر نباید غفلت کرد ودر مقابل نقض های بنیادین حقوق انسانها آن هم به طور مداوم وگسترده در حین این مخاصمات کاری نکرد.^[۱۱۱] امروزه با گذشت حدود چندین سال از فروکش کردن شعله های جنگ سرد شورای امنیت در زمینه مقابله با نقض حقوق بشردر عراق(۱۹۹۱-۱۹۹۰)سومالی(۱۹۹۳- ۱۹۹۲)بوسنی وهرزگوین(۱۹۹۴-۱۹۹۳)و…..اقداماتی را انجام داده است واز این طریق توانسته است از بر افروخته شدن بیش از پیش آتش جنگها بکاهد. در طی سالهای اخیر شورای امنیت در مواردی مجوز مداخله بشردوستانه را صادر نموده است وشرایطی مثل:نقض شدید حقوق بشر ، سرکوب گسترده مردم ، حرکت گسترده آوارگان ، قحطی وگرسنگی و….را به عنوان عوامل تهدید علیه صلح وامنیت بین المللی تلقی نموده است .
همچنین استثنایاتی که در منشور ملل متحد به طور تلویحی پیش بینی گردیده ، در ماده ۳۹منشور به این شرح بیان گردیده است : “شورای امنیت وجود هرگونه تهدید بر ضد صلح ، نقض صلح یا اقدام تجاوزکارانه را احراز کرده وبه منظور حفظ ویا اعاده صلح وامنیت بین المللی………پیشنهادهای لازم را ارائه یا در مورد تدابیر مقتضی ، تصمیم گیری خواهد نمود"واضح است که حفظ صلح وامنیت بین المللی یا اعاده آن در مواردی ، مستلزم کاربرد قوه قهریه یا توسل به زور یا حتی نیروی مسلح بر ضد دولت متخلف میباشدودر چنین مواردی ، مجوز شورای امنیت ، اقدامات مزبور را از مصادیق اقدام تجاوزکارانه خارج میسازد.
نقش شورای امنیت پس از جنگ سرد مبتنی بر این این اعتقاد بوده است که تصور وبرداشت منشور در ارتباط با ماهیت ودامنه"تهدید علیه صلح ، نقض صلح و تجاوز"باید به طور آزادانه ومنعطفی تفسیر شود. بهترین نمونه و نقطه آغازی که بر نگرش وحکتهای شورا جاری شد در قضیه تجاوز عراق به کویت تجلی یافت.تردیدی نیست که موضع اولیه شورا در قبال تجاوز عراق به حاکمیت سرزمینی واستقلال کویت ، یک امر متعارف در تبیین تهدید ونقض صلح در چارچوب منشور ملل متحد محسوب میشود.اما نکته این
جا است که قطعنامه های بعدی شورا به نحوی تفسیر شدند که از لزوم بازپسگیری کویت به عنوان یک دولت حاکم ومستقل ، فراتر رفتند.اقدامات بعدی شورا منجر به حمله به تمامیت سرزمینی عراق در طی عملیات طوفان صحرا ، تحمیل یک مرزعلامت گذاری شده به عراق ونابودی ذخایر سلاح های شیمیایی وبیولوژیکیعراق تمرکز یافت.اقدام شورا در مورد کویت مقدمه ای برای پذیرش تفاسیر جدیدی از تهدید علیه صلح ، نقض صلح و تجاوز گردید به گونه ای که وضعیت هایی نظیر جنگ داخلی ، بحران های انسانی ،تروریسم و…. تفسیر رژیم نیز از مصادیق تهدید صلح وامنیت بین المللی مطرح گردیدند.^[۱۱۲]
مبحث دوم : اعلامیه تعریف تجاوز مصوب مجمع عمومی
هرچند تکلیف اولیه حفظ صلح و امنیت بین المللی بر عهده شورای امنیت میباشد نقش و جایگاه مجمع عمومی را در این مورد نمیتوان نادیده گرفت . به ویژه در مسئله تعریف تجاوز که از حساسیت سیاسی بالایی برخورددار است . مجمع عمومی به عنوان محل اجتماع و تجلی آرا و نظرات تمام دولتهای عضو سازمان ملل نقش کلیدی و تعیین کننده ای ایفا کرده است در حقیقت اقداماتی که مجمع عمومی ازآغاز تاسیس سازمان ملل درجهت ارائه تعریفی قابل قبول و مورد اتفاق دولتهای جهان از جنایت تجاوز نظامی انجام داده است بیگمان در ورود این مفهوم به حقوق بینالملل موضوعه و فراهم ساختن زمینه برخورد کیفری با مرتکبان این جنایت تاثیر انکار ناپذیری داشته است که دراین مبحث مورد بررسی قرارخواهدگرفت.
گفتار اول : تاریخچه اقدامات مجمع عمومی برای تعریف تجاوز
با تشکیل سازمان ملل متحد ،کوشش در راه تبدیل آرزوها به واقعیت آغاز شد ،حتی منشور ملل متحد نیز مانند میثاق نتوانست تعریف دقیقی از تجاوز ارائه دهد و تنها به عنوان یک وسیله برای تعریف تجاوز شناخته شد . زمانی صلح بین المللی تامین میگشت که دول قوی و قدرتمند با هم همکاری میکردند اما اتحاد واتفاق برخاسته از ضرورتهای جنگ با برخورد منافع ناشی از نظامهای اجتماعی رقیب از بین رفت اختلافات و درگیری بین قدرتهای بزرگ گسترش یافت . محاصره برلین در سال ۱۹۸۴ و یا آغاز شدن جنگ کره در سال ۱۹۵۰ باعث ضرورت یک تعریف کامل از تجاو ز و تعیین تجاوز شد . و زمانی که به این رویدادها در مجمع عمومی سازمان ملل رسیدگی میشد پیشنهادهایی برای تعریف کامل از تجاوز و تعیین متجاوز شد . و زمانی که به این رویدادها در مجمع عمومی سازمان ملل رسیدگی میشد پیشنهادهایی برای تعریف تجاوز ارائه شد.
مخالفان این حرکت ارائه تعریفی جامع و مانع از تجاوزرا ممکن نمیدانستند و عقیده داشتند که مجمع عمومی نباید اقدام به تعریف تجاوز کند و تعیین متجاوز باید کاملا در اختیار شورای امنیت باشد .
طرفداران تعریف تجاوز در مورد محتوای آن با چند دستگی روبرو شدند حامیان بی شماری موارد تشکیل دهنده تجاوز فکر میکردند گنجاندن فهرستی از شرایط در تعریف که مانع توجیه اقدام تجاوزکارانه باشد ، حائز اهمیت است .برخی دیگر نظر میدادند فهرست مزبور نمیتواند کامل باشد و عده ای دیگر خواستار آن بودندکه تعریف کلی با فهرست موارد خاص تشکیل دهنده آن امکان پذیر و مطلوب است و از دبیر کل سازمان ملل متحد خواست گزارشی درباره تعریف تجاوز تسلیم اجلاس هفتم مجمع عمومی نماید. از اعضای سازمان ملل متحد نیز خواسته شد نظراتشان را درباره تعریف تجاوز به دبیر کل سازمان ملل تسلیم کنند. هنگامی که مجمع عمومی درسال ۱۹۵۲ اجلاس هفتم خود را تشکیل داد ، پیچیدگی های مساله تعریف تجاوز و اختلاف نظر دولتهای عضو درباره آن مجمع را واداشت تا برای بررسی مساله کمیته ای ویژه تشکل از ۱۵ عضو به پا دارد .
این اولین کمیته از چهار کمیته مساله تعریف تجاوز بود که فعالیتش تحت تاثیر جنگ سرد قرار گرفت و بدون موفقیت جای خود را به کمیته ۱۹ عضوی داد . کمیته ویژه دوم نیز از تاثیر رویدادهای جنگ سرد برکنار نماند.سومین کمیته با ۲۱ عضو در ۱۹۵۷ تشکیل شد و کار خود را از ۱۹۵۹ آغاز کرد .تعریف تجاوز ،این بار نیز به علت اختلاف نظرات اعضای کمیته به جایی نرسید. بنابراین شوروی از بیست و دومین اجلاس مجمع عمومی ۱۹۶۷ درخواست کرد موضوع را زیر عنوان ” نیاز به تسریع درتنظیم تعریف تجاوز با توجه به وضع فعلی بین المللی جنگ اعراب و اسرائیل “در دستور کار قرار دهد. سرانجام مجمع عمومی در ۱۸ دسامبر ۱۹۶۷ قطعنامه (xxII) 2330 را تصویب نمود و درآن تصمیم گرفته شدکمیته ویژه دیگری مرکب از ۳۵ دولت برای رسیدگی به مساله تعریف تجاوز تشکیل شود .افزایش شمار اعضا در این کمیته از ورود کشورهای تازه استقلال یافته به سازمان ملل متحد تاثیرپذیرفت .
در سال ۱۹۶۹ سه طرح در دستور کار کمیته قرار گرفت یک طرح از جانب شوروی بود و ۱۳ دولت کلمبیا قبرس، اکوادور ،غنا ،گویان ،هائیتی ،ایران ، اوگاندا ،اسپانیا ،ماداگاسکار ، اوروگوئه ویوگسلاوی هم بطور مشترک طرح دیگری ارائه دادند . طرح سوم نیز توسط ۶ دولت استرالیا ،کانادا ،ایتالیا ،ژاپن ایالات متحده و بریتانیا عرضه شد. در بررسی این پیشنهادها در سال ۱۹۷۰ نظرات دول در مورد جوانبه -های مختلف تجاوز مورد بررسی قرار گرفت. و به علاوه کمیته ،گزارشی ازworking Group) (گروه تحقیق که خود انتخاب کرده بود ،دریافت داشت که بحث در اطراف آن به علت کمبود وقت به سال ۱۹۷۱ موکول گردید. بر اساس گزارش مزبور ضمن موافقت درباره اقداماتی که جنبه تجاوز مستقیم داشت .تهاجم ، بمباران حمله به نیروهای مسلح ، کشتی ها ،هواپیماها اظهارنظر شده بودکه تجاوز غیر مستقیم احتیاج به مطالعه بیشتری دارد ^[۱۱۳]. در ضمن اعضای گروه تحقیق اعلام کرده بودند که مایل هستند اصل پیشدستی را درتعریف وارد کنند . به علاوه اعضای گروه موافقت نمودند که تهیهی صورتی از اعمال تجاوزکارانه باید حاوی این مقدمه باشد که صورت مزبور به قدرت کامل شورای امنیت به نحوی که در منشورمقررشده ،به خصوص از این جهت که بتواند سایر اقدامات تجاوزکارانه را اعلام دارد ،لطمه وارد نمیسازد ^[۱۱۴]. در این کمیته در مورد جنبه های مختلفی که یک تجاوز دارد از جمله تجاوز مستقیم و غیر مستقیم که قبلا در مورد آن بحث شدو همچنین اصل پیشدستی و قصد مورد بحث نمایندگان دولت - ها قرار گرفت . در سال ۱۹۷۱گروه تحقیق گزارشی به کمیته مخصوص تعریف تجاوز و تعریفی عمومی از تجاوز را اعلام داشت .
درآخر برای تسهیل تعریف تجاوز، متن تلفیقی جامعی تهیه شد که همه اظهار نظرها و اتفاق نظرهای سه طرح ارائه شده را مفصل و با جزئیات در خود داشت ، آشکار شده بود که طرح سیزده دولت با طرح شوروی نکات مشترک بسیار دارد و در مقابل ، طرح شش دولت برخی مسائل جدید را اختصاصی داشت. ^[۱۱۵]
متن تلفیقی از سال ۱۹۷۰ مبنای کار کمیته ویژه قرار گرفت و پس از نزدیک کردن نقطه نظرهای مختلف ، تعریف تجاوز به عمل آمده که بصورت قطعنامه (xxix) 3314 در تاریخ ۱۴ دسامبر ۱۹۷۴ از مجمع عمومی گذشت . موفقیت جامعه بین المللی پس از ۵۰ سال تلاش برای تعریف تجاوز در نتیجه -ی روح تشنج زدایی بود که دهه ۱۹۶۰ به تدریج در محیط بین المللی به وجود آمد.^[۱۱۶]
قطعنامه مذکور با رای اجماعی اعضای مجمع عمومی به تصویب رسید. رای اجماعی یاCONSENSUS) ( واژه ای مبهم است .این واژه، گاه به معنای آیین پذیرش مصوبات و یا به قول عالمان سیاسی فرایند تصمیم گیری بوده است و زمانی به معنای خود آن توافقی است که درنهایت کشورها به آن دست یافته اند. بنابراین ،وقتی که از نحوه تصمیم گیری مجمع سخن به میان می آید . میتوا ن گفت که مجمع عمومی قطعنامه ای را از طریق رای اجماعی پذیرفته است .رای اجماعی لطمه ای به اعتبار مصوبه مجمع عمومی وارد نمیکند . به این معنی که این رای ،مفهوم همان رایی را دارد که به موجب مقررات منشور برای تصویب امری در مجمع لازم شمرده است . این رویه اصولا برای بیان توافق مشترک به وجود آمده است و هدف از ابتکارآن احتراز توسل به آرایی رسمی است که خصوصیتی مکانیکی دارند واز اولویت عددی گروهی برگروه دیگر به دست میآیند، تدبیری است هوشمندانه که مثلا برای کاهش تعارض میان کشورها پیشرفته و کشورهای درحال توسعه از طریق اعطای امتیازات متقابل و برگزیدن راهحلی منصفانه ابداع شده است .^[۱۱۷]
گفتار دوم : مفاد قطعنامه شماره ۳۳۱۴ مجمع عمومی
مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب قطعنامه شماره ۲۳۳۰در تاریخ ۱۸ دسامبر ۱۹۶۷ توانست کمیته ای ویژه برای بررسی مساله تعریف تجاوز تشکیل بدهد ،حاصل این کار قطعنامه ۳۳۱۴ مورخ ۱۴ دسامبر ۱۹۴۷ بود که به اتفاق آرا تصویب مجمع عمومی بگذرد.
هدف از این تعریف “ایجاد مانع بر سر راه متجاوزین بالقوه از طریق به دست دادن تعریفی رسمی از ملاک یابی است” که نشان میدهدکشورها بی آنکه قاعده بین المللی منع توسل به زور را زیر پا نهندیا اصل روابط دوستانه را نقض کنند تا کجا میتوانند پیش بروند با وجود این برای آنکه قطعنامه مزبور به اتفاق آرا از تصویب بگذرد ، به ناچار چندین عبارت مبهم مهم که کشورها میتوانند آن هارا با انعطاف پذیری و سهولت به نفع خود تفسیرکنند در متن آن گنجانده شد .
نخستین ماده قطعنامه مذکور میگوید :
” تجاوز عبارت است از به کارگیری نیروی مسلح توسط یک کشور بر ضد حاکمیت یا استقلال سیاسی کشور دیگر یا به سایر شیوه های مغایر با منشور ملل متحد به شرحی که در این تعریف آمده است .”
ماده دوم قطعنامه اضافه میکند : “پیشدستی یک کشور در به کارگیری نیروهای مسلح در مغایرت با منشور. این ماده ظاهرا یک اقدام تجاوزکارانه را تشکیل می دهد،اگرچه شورای امنیت برطبق منشور ممکن است به این نتیجه برسدکه قائل شدن به وقوع یک اقدام تجاوزکارانه با توجه به دیگر اوضاع و احوال حاکم بر قضیه ، از جمله کافی نبودن شدت اقدامات به عمل آمده یا نتایج آنها قابل توجیه نیست .”
بنابراین ماده۲ قطعنامه به شورای امنیت اختیار میدهدکه مشخص سازد آیا نخستین استفاده از نیروهای مسلح اقدامی تجاوزکارانه بوده است یا خیر. همچنین این ماده با تفکیک درگیری های کم شدت ازسایر انواع درگیری ها اعلام مینماید که دسته اول “تجاوز” به حساب نمیاید .
ماده ۳ قطعنامه به نحوی تمثیلی و خالی از اطناب ،حوادثی را که به عنوان اقدامات تجاوزکارانه شناخته میشود بر میشمارد . فهرست ارائه شده شامل این اموراست : ورود به سرزمین ، حمله ،اشغال نظامی (ولو به طور موقت)، یا ضمیمه ساختن سرزمین یک کشور توسط یک کشور دیگر با بهرهگیری از نیروهای مسلح، بمباران یک کشور از سوی کشوردیگر ،مسدود کردن بندرها ،حمله از طریق زمین ، دریا و هوا،اجازه استفاده از سرزمین خود به کشور دیگر دادن به منظورحمله به کشور ثالث و اعزام یا دخالت موثر داشتن دراعزام دسته جات یا گروه های مسلح خرابکاران و مزدوران برای اجرای حمله مسلحانه علیه کشور دیگرکه به درجهای از اهمیت باشد که با اعمال احصا شده در بندهای قبلی این ماده برابری نماید.
ماده۴ قطعنامه : به شورای امنیت اجازه میدهد که مطابق منشور ملل متحد به تشخیص وصلاحدید خود اقدامات دیگری را تجاوز تلقی کند .
ماده۵ قطعنامه تصریح میکندکه هیچگونه منفعتی با هرماهیتی که داشته باشد اعم از سیاسی نظامی اقتصادی و غیر اینها نمیتواند یک اقدام تجاوزکارانه را توجیه کند .
بند ۲ این ماده میان جنگ تجاوزکارانه که جنایتی بر ضد صلح بین المللی است از یک طرف و “تجاوز” که موجب مسئولیت بین المللی میشود از طرف دیگر ، قائل به تفکیک میگردد. تعریف ، این نکته را روشن نمی سازدکه مرز میان این دو مفهوم چگونه باید ترسیم شود و عواقب هریک از آنها کدام است. برخی بر آنندکه هدف از تعریف تجاوز در اعلامیه مورد بحث تعریف جنایت تجاوز بوده است .
به ویژه آنکه ماخذ اصلی مورد استفاده مجمع عمومی در تعریف تجاوز ،اصول نورنبرگ بود . با این وجود، تعریف دربند ۲ ماده ۵ خود فقط بیان میکندکه جنگ تجاوزکارانه،” جنایتی بر ضد صلح بین المللی"است که مسئولیت بین المللی به بار می آورد . ماهیت این مسولیت تشریح نشده است .
به نظر میرسد که ماده ۶ قطعنامه هرگونه پیشرفت حاصل در تعریف تجاوز را به نقطه شروع باز میگرداند این ماده مقرر میدارد که ، هیچ مطلبی در تعریف حاضر ، نباید به گونه ای تفسیر شود که به نحوی از انحا موجب توسعه یا تفییق قلمرو اجرایی منشور ملل متحد، از جمله آن بخش از مقررات آن که مربوط به مواردی می باشدکه درآنهاکاربرد زور قانونی است، تلقی گردد .گذشته از این ،ماده ۷ قطعنامه اقدامات مردمانی را که حق تعیین سرنوشت ، آزادی یا استقلال خود را اعمال میکنند از شمول تعریف خارج می نماید .
ماده ۸ یاد آور می شود که مقررات فوق از این اعلامیه ، از نظر مدلول و درمقام اجرا یکپارچه و بهم پیوسته است و هریک از مقررات آن باید با عنایت به سایر مقررات تعبیرو تفسیرشود . ^[۱۱۸]
بخش دوم :
جنایت تجاوز دراساسنامه
دیوان بین المللی و مصوبات کنفرانس بازنگری کامپالا
فصل اول : مذاکرات انجام شده در کنفرانس رم و نتایج آن
زمانی که دیوان کیفری بین المللی بر اساس اساسنامه رم در ۱۹۹۸ ایجاد شد ، مواضع گوناگونی درارتباط با جنایت تجاوز توسط نمایندگان دولتهای مختلف در قالب جناح های متفاوت و یا بصورت انفرادی اتخاذگردید. این مواضع به حدی بود که برخی از اعضای دایم شورای امنیت ،مانند ایالات متحده امریکا و چین به مخالفت با اساسنامه دیوان برخاستند، درحالی که دولتهای بریتانیا و فرانسه به تاسیس دیوان یاری رساندند و خود را در زمره اولین دولتهای عضو اساسنامه دیوان قرار دادند .^[۱۱۹]
در نهایت ،در ارتباط با جنایت تجاوز چنین توافق شد که جنایت مذکور در قالب بند ماده ۵ پس از جنایت نسل زدایی ،جنایت علیه بشریت و جنایت جنگی درج شد. لیکن براین امر تاکید شدکه اعمال صلاحیت بالفعل دیوان برجنایت تجاوز مشروط به اصلاحات پذیرفته شده توسط مجمع دولتهای عضو بر طبق مفاد ۱۲۱ و ۱۲۳ اساسنامه دیوان کیفری بین المللی است. بطور کلی ، با توجه به مذاکرات گوناگون دولت ها در کنفرانس رم ، سه مسئله مهم و چالش برانگیز درباره جنایت تجاوز را میتوان از مذاکرات کنفرانس مذکور استخراج کرد . اولین مسئله مهم و اختلاف برانگیز این بود که آیا جنایت تجاوز باید در اساسنامه رم درج شود یا خیر. در این خصوص اختلاف نظرهای عدیده ای بین دولتها بروز کرد .
دومین مسئله این بود که در صورت درج جنایت تجاوز شورای امنیت چگونه باید باشد ؟
و بالاخره مسئله سوم اینکه تعریف جنایت مزبور چگونه باید باشد ؟ ^[۱۲۰]
در ارتباط با مسئله نخست ایالات متحده امریکا و انگلیس به شدت مخالف درج جنایت تجاوز در اساسنامه بودند گرچه دیگر اعضای شورای امنیت مثل فرانسه چنین گرایشی نداشتند .
دولتهای همفکر که متشکل از کشورهای اروپایی غربی و دولتهای امریکایی لاتین بودند و بعدا تعدادی از کشورها به آنها ملحق شدند اگرچه نسبت به همه مسائل توافق نداشتند لیکن سعی میکردند تا مخالفت قدرتهای عمده را
دراین رابطه خنثی کنند و شدیدا تعهد به ایجاد دیوان کیفری بین المللی شده بودند. ^[۱۲۱]
از سوی دیگر پیروزی حزب کارگر در انتخابات سراسری انگلستان در سال ۱۹۹۷ نیز زمینه سازگرایش مثبت این کشور به پذیرش اساسنامه رم شده بود ^[۱۲۲] در نهایت با سازشی که نسبت به درج جنایت تجاوز در اساسنامه طی روزهای بعد درکنفرانس صورت گرفت ، با ۱۲۰ رای ممتنع و ۷ رای مخالف اساس-نامه دیوان به تصویب رسید در ارتباط با دومین و مهمترین مسئله مورد توجه که همانا نقش شورای امنیت در احراز عمل تجاوز بود بیشترین چالش ها و اختلاف ها بین نمایندگان دولتها بروز کرد اعضای دائمی شورای امنیت تاکید میکردندکه آنها زمانی با درج جنایت تجاوز در اساسنامه موافق اند که اعمال صلاحیت دادگاه برجنایت مزبور پس ازاحراز رخداد عمل تجاوز توسط شورای امنیت انجام گیرد. ^[۱۲۳]
موضوعی که اعضای جنبش غیر متعهدها به شدت با آن مخالفت میکردند.^[۱۲۴]
در ارتباط با مسئله سوم یعنی تعریف تجاوز نیز سه رویکرد اساسی مطرح شد مطابق اولین رویکرد باید به یک تعریف عام که شامل معیارهای کلی درباره جنایت تجاوز است بسنده کرد به موجب دومین رویکرد به تعریف عام و کلی باید فهرستی از اقدامات شرایط عمل تجاوز را افزود برمبنای قطعنامه تعریف تجاوز مجمع عمومی ۳۳۱۴ و بالاخره بر اساس سومین رویکرد هیچ تعریفی از جنایت تجاوز نباید صورت گیرد و وظیفه تعیین آن باید با صلاحدید شورای امنیت واگذار شود ^[۱۲۵]. به دیگر سخن ، نقش انحصاری شورا در این رابطه و مسائل مربوط به استقلال دیوان ، بحث های پیچیده ای را به وجود آورد مثلا پنج عضو دائم هرگزتمایلی به تعقیب جنایت تجاوز توسط دیوان کیفری بین المللی بدون احراز از جانب شورا نداشتند درواقع مسئله اساسی به قلمرو وظایف و کارکرد هریک از دونهاد مزبور در زمینه قضایی و سیاسی مربوط میشد. علاوه بر این ،پیش نویس نهایی اساسنامه دیوان کیفری بین المللی ، که در ۲۵ مارس ۱۹۹ توسط کمیسیون حقوق بین الملل تصویب و به چهل ونهمین اجلاس مجمع عمومی تسلیم شد ،ودر مورد تعریف تجاوز بحثی را مطرح نمیکرد بلکه صرفا به شرایط اعمال صلاحیت دیوان در رابطه آن با شورای امنیت میپرداخت ^[۱۲۶] و نیز در مفاد طرح پیش نویسی که توسط کمیسیون حقوق بین الملل تهیه شد به شورای امنیت اختیار حق وتوی وسیعی را اعطا میکرد یعنی دادگاه صرفا زمانی میتواند اعمال صلاحیت کندکه شورا در این زمینه موافق باشد. کمیسیون حقوق بینالملل در مورد صلاحیت در بند ۲ ماد ۲۳ احراز ابتدایی عمل تجاوز توسط شورای امنیت را پیش شرط صلاحیت دیوان درخصوص مسئولیت کیفری فردی اعلام کرد و شکایت یا موضوعی که مستقیما به یک عمل تجاوز مربوط است ،تحت شمول اساسنامه دیوان قرار نمیگیرد مگر اینکه ابتدا شورای امنیت احراز نماید که عمل تجاوز توسط دولت مورد شکایت ارتکاب یافته است.
در زمینه اعمال صلاحیت دیوان بر جنایت تجاوز دو رهیافت به عنوان فیلتر صلاحیتی مطرح شده بودرهیافتی که مستلزم شناسایی ارتکاب عمل تجاوز بوسیله شورای امنیت بود ,به عبارتی زمانیکه شورای مزبور دفعیتی را به دیوان ارجاع مینماید در این شرایط احراز رخداد عمل تجاوز برای دیوان محرز است.
در صورت عدم احراز جنایت تجاوز توسط شورای امنیت یا هرگونه اقدامی از طرف شورا ظرف مدت ۶ ماه بخش مقدماتی دیوان بین المللی دادگستری و یا مجمع عمومی میتوانند بر طبق وظایف و اختیارات محوله بر اساس مفاد منشور و اساسنامه مجوز شروع تعقیب در رسیدگی را صادر کنند ^[۱۲۷]
مبحث اول : نکات مورد مناقشه کشورها در کنفرانس رم

کلیـات تحقیق
۱-۱مقدمه
لغت انگلیسی آکسفورد ارائه می دهد، صنعت هتلداری و پذیرایی از گردشگران عبارت است از: پذیرش و فراهم آوردن اسباب لذت مهمان ها و یا گردشگران در محیطی آزاد.
کلمه لاتین( hospitality) از کلمه hospice اقتباس شده است که نام خانه هایی در قرون وسطی در اروپا بود که مهمانان و مسافران در آنجا اقامت داشتند و معنای دیگر آن، شخص غریبه بوده است.بنابراین مفهوم هتل داری فقط شامل هتل ها و رستوران ها نمی شود، بلکه در برگیرنده هر نوع سازمان و یا موسسه ای است که برای مسافران و یا گردشگران، امکانات اقامتی و غذایی فراهم می آورد. ارائه امکانات در صنعت هتلداری نیاز به مدیریت متخصص دارد. فراهم آوردن مکانی برای اقامت، خدمات غذایی، ساخت هتل و یا اقامت گاه، خدماتی از قبیل گرما، برق، نور مناسب، نظافت، نگهداری از هتل، نظارت بر کارکنان و کارمندان و همچنین ارائه غذاهایی از رضایت مشتریان را جلب کند، همگی گوشه هایی از مسئولیت های پیش روی مدیران این صنعت هستند(ملازاده،۱۳۸۹).

۱-۲ تعریف مساله
گردشگری به مجموعه فعالیت هایی اطلاق می شود که در فرایند جذب و میهمانداری بین گردشگران، سازمان های مسافرتی، دولت های مبدا، دولت های میزبان و مردم محلی برقرار می شود. (گوهر ۱۳۸۳) برای توسعه هر صنعتی من جمله صنعت جهانگردی جهت بهره برداری به زیر ساخت های زیادی نیاز است که یکی از این زیر ساخت ها مبحث هتل ها می باشد. یکی از موارد هتلداری که ظرف چند دهه اخیر در ایران و برخی از کشورهای دنیا به شدت مورد توجه قرار گرفته است هتل های سنتی هستند. این گونه هتل ها با بهره گرفتن از امکانات موجود در هر منطقه به وجود می آیند. در استان یزد که خود به عنوان بزرگترین شهر خشت و گل جهان توسط سازمان جهانی یونسکو معرفی شده است و دارای منابع طبیعی و تاریخی منحصر به فرد زیادی است خانه هایی با قدمت را که طبق معماری اصیل یزدی و با توجه به منابع و امکانات ساخته شده اند را بازسازی کرده و از آن، هم به عنوان مقصد گردشگری و هم به عنوان اقامتگاه استفاده کرده اند، یعنی در واقع حرکت هوشمندانه ای بوده است که اقامتگاه را به جایی که فرد می خواهد ببیند تبدیل کرده اند. لذا بررسی موانع توسعه این صنعت و تدوین راهبردهایی برای حل مشکلات ان ضروری به نظر می رسد که برای این امر از تحلیل SWOT استفاده می کنیم.
در یک تعریف کلی می توان گفت SWOT تجزیه وتحلیلی ست که به سازمانها کمک می کند بتوانند منابع داخلی خود را در دوره های قوت وضعف تجزیه وتحلیل کرده وآنها را در برابر محیط خارجی به عنوان فرصتها وتهدیدها به کارگیرند. در این بررسی سعی داریم که به بررسی هتل های سنتی استان یزد بر اساس مدل SWOT بپردازیم.
سئوالاتی که این تحقیق با آن مواجه است عبارتند از:
عوامل محیطی خارجی که به عنوان فرصت برای هتل های سنتی وجود دارند کدامند؟
عوامل محیطی خارجی که به عنوان تهدید برای هتل های سنتی وجود دارند کدامند؟
عوامل محیطی داخلی که در حکم نقاط قوت هتل های سنتی قلمداد می شوند کدامند؟
عوامل محیطی داخلی که در حکم نقاط ضعف هتل های سنتی قلمداد می شوند کدامند؟
استراتژی های تهاجمی هتل های سنتی در وضعیت SO کدامند؟
استراتژی های تنوع هتل های سنتی در وضعیت ST کدامند؟
استراتژی های بازنگری هتل های سنتی در وضعیت WO کدامند؟
استراتژی های تدافعی( بقا) هتل های سنتی در وضعیت WT کدامند؟
۱-۳ ضرورت انجام تحقیق
در سال های اخیر بهره برداری از خانه های تاریخی و استفاده از آنها به عنوان هتل در چند استان ایران مثل اصفهان، کاشان و علی الخصوص استان یزد مورد توجه قرار گرفته است به گونه ای که تعداد این هتل ها در استان یزد از یک هتل ( هتل ملک التجار) در سال ۷۹ به ۲۲ هتل در سال ۹۱ افزایش یافته است. و این در حالی است که در حدود ۱۰ خانه تاریخی در استان یزد نیز در حال مرمت برای تبدیل شدن به هتل سنتی هستند. پس تدوین راهبردهایی برای بررسی و ارائه راهکار در اینگونه هتل ها ضروری به نظر می رسد. باید این راهبردها دقیقا برنامه ریزی شوند و در احداث هتل ها و سایر تسهیلات گردشگری وجاذبه ها باید به دقت عمل شود(تاجیک ۱۳۹۰).
۱-۴ سابقه تحقیق
برای تهیه طرح تحقیق، پژوهشگر نیاز دارد از تجارب پژوهشی دیگران در تدوین چارچوب نظری کار خود و طراحی روش شناسی آن استفاده کند و تکیه گاهی نیز برای استدلال در مرحله ارزیابی فرضیه ها فراهم می نماید. (حافظ نیا ۱۳۸۹) در رابطه با بررسی نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدهای صنعت گردشگری و تحلیل SWOT پژوهش های داخلی و خارجی متعددی انجام شده که در ادامه به چند مورد به اختصار اشاره می کنیم:
صرامی، اذانی و مومن زاده (۱۳۹۰) در مقاله خود فضاهای گردشگری شهر اصفهان با معیار دسترسی معلولین با بهره گرفتن از مدل SWOT مورد بررسی قرار داده اند و نتیجه گرفتند که اماکن گردشگری جهت استفاده معلولان درشهر اصفهان درسه وضعیت مناسب،تاحدی مناسب ونامناسب قرار دارند،که مسئولین جهت بهبود این وضعیت باید برنامه ریزی دقیقتر وصحیح ترنسبت به این موضوع داشته باشند.
بدری، رحمانی، قیداری و حسن پور(۱۳۹۰) در مقاله خود به بررسی راهبردهای توسعه اکوتوریزم در شهرستان مریوان با بهره گرفتن از تکنیک SWOT می پردازند که منجر به یافتن راهکارهای درسیاستگذاری و برنامه ریزی شهرستان مریوار شده است.
همچنین مریم اینالو (۲۰۱۱) در مقاله ای به بررسی کاربرد مدل MS-SWOTدر تحلیل مدیریت گردشگری شهری مطالعه موردی منطقه ۱۲ تهران پرداخته و در این مقاله به ترکیب مدل SWOT و ترکیب آن با تصمیم گیری چند گانه MADM پرداخته است.
تقوی، وارثی و تاجیک در مقاله ای تحت عنوان امکان سنجی توانمندی های گردشگری شهرستان گرگان و تنگناها و چالش های فراروی آن ضمن برشمردن نقاط قوت و ضعف گردشگری استان و تهدیدها و فرصت های محیطی به ارائه راهکار برای بهره بردای از آنها پرداخته اند.
ساریسیک، تورکایا و اوکوا (۲۰۱۱) در مقاله ای تحت عنوان چگونگی اداره منطقه گردشگری یاتچ ترکیه؟ بر اساس مدل SWOT به بررسی استراتژی های مرتبط در این زمینه پرداخته و نتیجه گرفته که رویکرد توسعه مثبت می باشد و باید از استراتژی های ارائه شده در جهت توسعه هر چه بیشتر آن بهره برد.
ژانگ (۲۰۱۲) در تحقیقی تحت عنوان بررسی استراتژی های توسعه گردشگری روستایی سوژو بر اساس مدلSWOT به بررسی نقاط قوت و ضعف می پردازد و نتیجه می گیرد که علی رغم مشکلات موجود گردشگری این منطقه دارای دوام و پایداری در آینده خواهد بود.
سنتوک (۲۰۱۲) در مقاله خود تحت عنوان ” مطالعه ای بر استفاده ابزار های مدیریت استراتژیک در صنعت هتلداری"به بررسی ابزارهای مدیرت استراتژیک که باعث افزایش عملکرد ، سوددهی و رضایت مشتریان در هتل ها می شود پرداخته و به این نتیجه می رسد که TQM و CRM در کنار برنامه ریزی استراتژیک بهترین راهکارها هستند و به طبقه بندی هتل ها در زمینه استفاده از ابزار های استراتژیک می پردازد.
در راستای پژوهش های انجام گرفته نگارنده در صدد بررسی نقاط ضعف و قوت و فرصت ها و تهدیدهای هتل های سنتی استان یزد است و راهبردها و استراتژی هایی را به منظور بهبودوضعیت این صنعت ارائه خواهد داد.
۱-۵ اهداف اساسی تحقیق
بررسی فرصت ها و تهدید های محیطی گردشگری استان یزد
بررسی ضعف ها و قوت های هتل های سنتی
دست یابی به راهکاری جهت بهره برداری هر چه بیشتر از منابع موجود با بهره گرفتن از ضعف ها و قوت های سازمانی هتل های سنتی
معرفی راهکارهایی جهت ایجاد کسب و کار گردشگری در زمینه هتلداری در شرایط مشابه با استان یزد مثل استان های کرمان اصفهان سمنان با بافت تاریخی مشابه
۱-۶ نتایج مورد استفاده پس از انجام تحقیق
این بررسی در صدد آن است که استراتژی های متفاوت را به عنوان راهکاری عملی برای هتل های سنتی استان یزد در وضعیت های ذیل بیابد.
استراتژی تهاجمی هتل های سنتی در وضعیت SO
استراتژی های تنوع هتل های سنتی در وضعیت ST
استراتژی های بازنگری هتل های سنتی در وضعیت WO
استراتژی های تدافعی( بقا) هتل های سنتی در وضعیت WT
۱-۷ تعریف نظری و عملیاتی مفاهیم
۱-۷-۱ هتل
نوعی مکان مسکونی اجاره‌ای است که معمولاً برای مدت کوتاه به افراد اجاره داده می‌شود. هتل ها از امکانات اقامتی و  هُتِل یا مهمانخانه  گردشگری شهرها به حساب می‌آیند و بیشتر مورد استفادهمسافران و گردشگران قرار می‌گیرند. هتل ها دارای تعداد زیادی اتاق هستند که گاه به چند صد اتاق می‌رسد. علاوه بر اتاق‌ها و سوئیت‌های اقامتی، هتل ها دارای امکانات جنبی گوناگونی هستند. رستوران، استخر شنا، کافی شاپ و سالن اجتماعات نمونه‌هایی از امکانات هتل­ها هستند.
معمولاً مشتریان هتل در اتاقها و سوئیت هایی که دارای تخت خواب، توالت و حمام مجزا هستند ساکن می‌شوند. اتاقهای یک تخته و دوتخته مشتریان بیشتری دارند(فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۹)
علاوه بر آن هتلhotelاز واژه فرانسوی hôtelگرفته شده است که خود برگرفته از hôteبه معنای میزبان استhotelدر فرانسه اشاره به ساختمانی می‌کند که بازدید کننده زیادی داشته باشد. اما با ورود این واژه به زبان انگلیسی و سپس گسترش آن به سایر زبانها، معنای کاربردی هتل دگرگون شده و امروزه به نوع خاصی از مکانهای اقامتی برای مسافران اطلاق می‌شود .
۱-۷-۲ هتل سنتی
این هتل در مرکز شهرهای بزرگ و نزدیک مرکز شهر واقع شده است .این نوع از هتل ها، به خاطر خاص بودن سبک هنری و معماری خود شهره هستند. آنها معمولا کوچکتر از گراند هتل ها بوده و لولک بودن هدف اصلی آنها نیست،بلکه خود هدف اصلی بازدید هستند و در آن فضاهای زیادی برای گردهمایی ها و نمایشگاه ها در نظر گرفته شده است. کسانی که به قصد بازرگانی و تجارت مسافرت می کنند، می توانند برای جلسه ها و گردهمایی ها از آن استفاده کنند(طرح مطالعه جامعه گردشگری استان فارس، ۱۳۸۱).
۱-۷-۳ استان یزد
شهرستان یزد، مرکز استان و شهر یزد یکی از بهترین نمونه شهرهای «خشت خام» و «تاریخی» جهان است. وسعت این شهرستان ۲۴۹۱ کیلومتر مربع و شامل دو بخش «مرکزی» و «زارچ» با شهرهای یزد، حمیدیا، شاهدیه، زارچ و دهستان‌های فجر، فهرج، اله‌آباد و محمّدآباد است.

 

ﻧﯾت ﺑرای رﻓﺗﺎر		وﺟدان

ھﻧﺟﺎرھﺎی ﻓردی
ﺷﮑﻞ : 3-2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ آﯾﺰن((1974
-13-2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه
ﺑﻌﺪﻫﺎ آﯾﺰن و ﻓﯿﺸﺒﯿﻦ ﻣﺪل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺮي را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺌﻮري رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه¹⁴⁹ اراﺋﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ در اﻧﺠﺎم رﻓﺘﺎر را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬار ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم رﻓﺘﺎر اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد. در ﺷﮑﻞ 4- 2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻧﮕرش ﻧﺳﺑت ﺑﮫ رﻓﺗﺎر
ﻧﯾت ﺑرای رﻓﺗﺎر
ﺗواﻧﺎﯾﯽ ﺑرای اﻧﺟﺎم رﻓﺗﺎر
ھﻧﺟﺎرھﺎی ﻓردی
ﺷﮑﻞ : 4-2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه آﯾﺰن و ﻓﯿﺸﺒﯿﻦ
Theory of Planned Behavior (TPB) ^١٤٩
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٥
-14-2 ﻣﺪل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ
ﻫﺎﻓﺴﺘﺪ در ﺳﺎل 1998 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮاﻧﺸﺎن در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻋﻀﻮي از ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ، ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ارزﺷﻬﺎي رﻫﺒﺮان ﺟﺰو ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﭘﯿﺮوان ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﻮﮐﻞ در ﺳﺎل 1992 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﺮ روي ﮐﺎرﻫﺎ و رﻓﺘﺎر ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ. اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﺟﻮ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪه در ﺳﺎزﻣﺎن (ﻣﮏ درﻣﻮت ، (2000 ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻧﮕﯿﺰه ﮐﺎرﻣﻨﺪان را ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﺎﻻ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮال ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮔﺮدد:
ﺳﻮال اﺻﻠﯽ(1 آﯾﺎ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد؟ و ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ ﻧﺨﺴﺖ :
ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ (1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.
در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺪل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ، از ﻣﺪل ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺎﻫﺎﭘﯿﺖ و ﮔﻮﺷﺎل اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ، ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺪل ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ روﯾﮑﺮدي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ را دارد، از ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺴﯿﺎري در ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﯿﺎ اﯾﻦ ﻣﺪل را در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﻮرد آزﻣﻮن ﻗﺮار داده اﻧﺪ.
در اﯾﻦ ﻣﺪل ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺷﺎره ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻫﺎي اﻓﺮاد دارد، ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ دارﯾﺪ. رواﺑﻂ ﺷﺒﮑﻪ اي- اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و ﭘﯿﮑﺮﺑﻨﺪي ﺷﺒﮑﻪ اي از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، رواﺑﻂ ﺷﺒﮑﻪ اي اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ (ﻣﺜﻞ داﻧﺶ) را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮﭼﻪ رواﺑﻂ ﮐﺎﻧﺎﻟﻬﺎي اﻧﺘﻘﺎل اﻃﻼﻋﺎت را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ، ﺳﺎﺧﺘﺎردﻫﯽ ﺷﺒﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻬﻢ از اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ. از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ، ﻫﯿﺖ در ﺳﺎل 1995 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان در ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٦
ﭘﻨﺞ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻬﻢ را ﺑﺮ دوش دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﯾﺠﺎد ﻣﻌﻤﺎري ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه ﺟﺰﺋﯽ از آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ دو وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﺑﺎﻋﺚ ارﺗﻘﺎي ﺷﺒﮑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ درون ﺳﺎزﻣﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ارﺗﻘﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮال ﻓﺮﻋﯽ 1- 1 ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮔﺮدد:
ﺳﻮال ﻓﺮﻋﯽ(1 -1آﯾﺎ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد؟

 

• • ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ(1 -1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.

 

ﺗﻔﻮﯾﺾ اﺧﺘﯿﺎر و اراﺋﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ دو وﻇﯿﻔﻪ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﺖ در ﺳﺎل 1995 ﺑﺮاي رﻫﺒﺮان ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. اﯾﻦ دو ﺟﻮي ﮔﺮم و ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ در ﮔﺮوه ﻫﺎي ﮐﺎري اﯾﺠﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﮐﺎري ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ، ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻮي را ﺑﺎ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﻫﻤﮑﺎراﻧﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ. رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ راﺑﻄﻪ اي و ارﺗﻘﺎي آن در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد .
از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ، ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻧﻮﻋﯽ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﺸﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺧﺎص اﻓﺮاد ﻣﺜﻞ اﺣﺘﺮام

 

• • دوﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ، ﺗﻤﺮﮐﺰ دارد. ﺑﻮاﺳﻄﮥ اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎﯾﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ ﺧﻮﻧﮕﺮﻣﯽ، ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ. ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ. ﻫﻮآﻧﮓ و دﯾﮕﺮان در ﺳﺎل 2008 از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺎﮐﺘﻮر ﺣﯿﺎﺗﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺛﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ روي ﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را در ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ، ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻓﻘﺪان اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ از اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي

 

ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٧
ﻣﯽ ﮐﻨﺪ، ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ(داوﻧﭙﻮرت و ﭘﺮوﺳﺎك، .(1998 ﭘﻮﻟﯿﺘﯿﺲ((2003 درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﯿﻦ ﻓﺮدي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺮ روي ارﺗﺒﺎﻃﺎت و درك ﻣﺸﮑﻼت دارد. ﺑﻌﻼوه، ﮐﺎرﯾﺎﮐﯿﺪو((2004 از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺎﺳﯽ و ﻻزم در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎل 2004 زﮐﺮﯾﺎ و ﻫﻤﮑﺎران¹⁵⁰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺗﺴﻬﯿﻞ ﮐﻨﺪ، ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از واﺳﻂ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي را ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽ ﺳﺎزد، اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ. در ﻧﺘﯿﺠﻪ:
ﺳﻮال ﻓﺮﻋﯽ (2-1 آﯾﺎ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد؟
و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ (2 -1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.
ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻈﺎﻫﺮ، ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ و ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك در ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﻬﺎ اﺳﺖ. از دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎﻫﺎﭘﯿﺖ و ﮔﻮﺷﺎل((1998 ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﮐﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺗﺴﺎي و ﮔﻮﺷﺎل((1998 ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ ﯾﮏ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽ ﭘﺮدازﻧﺪ، اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد ﮐﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﺴﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺎدل ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ. در ﺳﺎل 2006 ﭼﯿﻮ و دﯾﮕﺮان ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه، ﻋﻼﯾﻖ و اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺠﺎزي ﺗﺴﻬﯿﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را درك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽ دﻫﺪ. از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﯿﺖ((1995 ﻧﯿﺰ از ﺗﻮﺳﻌﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻮﺳﻂ رﻫﺒﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ وﻇﯿﻔﻪ رﻫﺒﺮان در ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ. از اﯾﻨﺮو
Zakaria et al ^١٥٠
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٨
ﺗﻮﺳﻌﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻮﺳﻂ رﻫﺒﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ارﺗﻘﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ:

پادشاه نیم تنه تنگ معمولی پوشیده است ،تاجی که در بعضی سکه‌های نرسه دیده می‌شود،شکل کلاه او کوتاه با خطوط عمودی است که گوی بزرگ منسوج بر روی آن قرار گرفته است . گیسوان مجعد که به مقدار زیاد بر شانه‌هایش افتاده وریش نوک دار که انتهای آن در یک حلقه قرار گرفته ونوارهایی که در پشت سر او موج میزند وگردنبند مرواریدی که‌انداخته تمام اینها را به همان اسلوب معمول باستانی نقش کرده‌اند .الهه تاج کنگره دار سرگشاده ایی را بر سر گذاشته که حلقه‌های مجعد موی او از فراز آن پدیدار است واین تاج ،مخصوص خدایانی اس که در نقوش ساسانیان دیده می‌شود گیسوان بافته او بر گردن وشانه اش فرو ریخته است ،قبای او بوسیله تکمه‌های منقوش در زیر گردنبند مروارید بر روی سینه اتصال یافته وکمربندی بر آن بسته شده است.بین شاه و الهه صورت طفلی دیده می‌شود که بسیار ضایع شده وشاید صورت پسر نرسه باشد که بعد به نام هرمز دوم به سلطنت رسید . در پشت شاه یکی از نجبای بزرگ ایستاده که کلای بلند به شکل سراسب بر سر دارد و به حالت احترام معمول دست را بلند نگاه داشته است.(کریستنسن:۱۳۷۸: ۱۷۰)
۳-۵-۱-۴- بهرام دوم در میان بزرگان
از میان تمام شاهان ساسانی بهرام دوم (۲۹۳ـ۲۷۶م)در پیکر سازی بر روی سنگ بیشتر توجه می‌کند .نقوشی از بهرام دوم باقی است که از لحاظ باستان شناسی جالب توجه است در نقش رستم در جوار صورت تاج گذاری اردشیر اول کتیبه ایی است کوچکتر از آن ،که به امر بهرام حجاری شده وشاه راایستاده در وسط خانواده اش نشان می‌دهد، وی تنها شاهزاده ساسانی است که نزدیکان خود یعنی ملکه و ولیعهد را در معرض دیدار قرار میدهد.(شکل۳-۷)زیرا این پادشاه همواره مایل بود درکتبیه بصورت پدر خانواده نمایش یابد. درسکه‌های او شاه ملکه بطور نیم رخ منقوش شده ودر مقا بل آنها صورت شاهزاده کوچکی دیده میشود که روبه طرف آنها کرده است. پادشا تاجی بر سر دارد که گوی سابق الذکر ودو بال بر آن ترسیم شده،ولی کلاه ملکه وشاهزاده به شکل سر حیوان است . در کتیبه نقش رستم پادشاه در وسط قرر گرفته وگیسوان وریش او به رسم معمول سلاطین ساسای آراسته شده تاج بالدار بر سر دارد ودو دست را بر قبضه شمشیر بلند ومستقیم خود تکیه داده است.در برابر او در سمت چپ سه نفر که خطوط صورشان تمییز داده نمی شود به طرف او روی آورده‌اند.ولی بنظر پژوهشگران ، شخص اول شاهزاده بهرام سکانشاه و آن دو نفر دیگر که کلاهی به شکل سر حیوان بر سردارند همان ملکه و شاهزاده کوچکی هستند که در سکه‌ها معمولا” رسم می‌کرده‌اند.در عقب این سه شکل شخص جوان بی مویی دیده می‌شود که کلاه بلند نجبای بزرگ بر سر دارد و دست را به علامت احترام بلند کرده است .شخص آخر مردی است که از گیسو وطرز قرار گرفتن او چون دست را بلند نکرده معلوم میشود از دودمان سلطنتی است.تصور میشود آنکه کلاه بلند دارد موبدان موبد و آن دیگری شاهزاده نرسه عموی پادشاه است . در عقب سر شاه در سمت راست نقش سه تن ازنجبا که کلاه بلند بر سر نهاده‌اند دیده می‌شود که دست راست را برافراشته وایستاده‌اند.(کریستنسن:۱۳۷۸: ۱۶۷/۱۶۸)
شکل ۳-۵- بهرام دوم در میان بزرگان ( هینتس: ۱۳۸۵ : ۲۷۵)
۳-۵-۱-۵- نبرد هرمز دوم با دشمن
این نقش نیز نشانگر نبرد تن به تن است که در یک صحنه پر تحرک وحماسی هرمز دوم (۳۰۹-۳۰۳م) پادشاه ساسانی ،هماورد خودرا با ضربه مرگباری که برشکم او وارد نموده از اسب سرنگون ساخته است . افزون بر سوار، اسب او نیز بصورت اغراق آمیزی درحال سرنگون شدن است. نیزه رقیب نیز در هم شکسته اما هنوز بقایای آنرا در دست دارد.اندام ورزیده هرمز در حالیکه زرهی کوتاه بر تن دارد در این نقش به خوبی نموده شده ودنباله شنل او در اثرسرعت زیاد به صورت مواج درآمده،پوشش اسب نیز به منگوله‌هایی که به دم ،سر وپهلوهای اوآویخته شده تزیین گردیده،در پشت سر هرمز یکی از بزرگ زادگان ساسانی در حالیکه کلاه خودی بر سر نهاده ولباس رزم بر تن دارد شاهد این پیروزی است،در دست راست او درفشی دیده می‌شود. شکل(۳-۸). تاجی که بر سر هرمز قرار دارد شبیه افسر شهریاری او بر روی سکه‌ها است .هماورد او یکی از شاهزادگان ساسانی است، زیرایکی از نشانه‌های خاندان ساسانی بر کلاه او نقش شده،تصویر این شخص در ظرف نقره‌ای که در موزه شهر سوخوم نگاهداری میشوددر حال شکار کشیده شده در حالیکه همین نشانه خانوادگی را یر کلاه خود دارد(والتر هینتس معتقد است که این شخصیت ساسانی پاپک حکمران گرجستان است.) ،(جوادی وآورزمانی:۱۳۸۸ : ۸۷).
شکل ۳-۶- نبرد هرمز دوم با دشمن ( هینتس۱۳۸۵: ۲۸۴)
۳-۵-۱-۶- نبرد بهرام چهارم با دشمن
این نقش زیر آرامگاه داریوش دوم قرار دارد ودر آن بهرام چهارم (۳۳۹-۳۸۸م) در حال پیکار با دشمن دیده می‌شود او تاج کنگره داری بر سر دارد که با بررسی سکه‌های او و همگونی این تاج با تاجی که بر روی سکه‌های نقش شده میتوان به هویت او در این نقش برجسته پی برد.(شکل ۳-۹)در صحنه نبرد شاه وهماورد او واسبان آنها زره پوش شده‌اند و با نیزه‌های بلند در حال یورش به سوی یکدیگرند ، در این پیکار نیز ه رقیب در هم شکسته وتوسط بهرام چهارم به شدت ضخمی شده است، در پشت بهرام سواری دیگری با اسب در حال تاختن است در حالی که پرچمی در دست دارد ،این پرچم به شکل چلیپا بوده ودر قسمت فوقانی آن سه گوی ودر قسمت تحتانی دو گوی دیگر نصب گردیده است.(جوادی وآورزمانی: ۱۳۸۸: ۸۹)
نقش برجسته زیرین صحنه مشابه مجلس بالایی است، این نقش برجسته سالهادر زیر خاک مدفون بوده است وتوسط مورخ فرانسوی (فلاندن) پیدا گردید. (شکل ۳-۷)، در این صحنه فرمانروا در سمت چپ قرار گرفته ونیم تنه فلزی مشبکی بر تن دارد،درسمت راست زین او ترکشی پر از تیر دیده میشود،تنه وقسمتی از دست وپای اسبان نیز با زره پوشیده شده ، حریف در مقابل فرمانروای ساسانی به شدت مقاومت میکند وبا وجودی که توسط شهریار ساسانی از ناحیه گردن مجروح شده اما برخلاف سایر نقوش مبارزه تن به تن هنوز نتیجه قطعی نبرد به روشنی مشخص نمی باشد.در اثرآسیب دیدن مشخصات هماورد فرمانروا امکان شخصیت مغلوب بسیار مشکل است .(جوادی: ۱۳۹۰ :۹۰)
شکل ۳-۷- نبرد بهرام چهارم با دشمن (گریشمن:۱۳۸۵)
۳-۶- نقش برجسته‌های بیشاپور
۳-۶-۱- تاج گیری شاپور یکم از اهورا مزدا و پیروزی شاه در بیشاپور
این نقش یرجسته سومین نقش برجسته بیشاپور است که به شهر نزدیک تراست دارای ترکیبی است که در نوع خود یکتا است.(شکل۳-۱۰)در این نقش با وجود اینکه صدمه زیاد دیده است،میتوان دو موضوع را که در یک صحنه جمع شده‌اند، باز شناخت.یکی از این دو موضوع پادشاهی یافتن از سوی ایزد است ودیگری موضوع یک پیروزی است.شاه وایزدی که دیهم می‌بخشد هر دو اسب سوارند.دشمنان منکوب آنها بر زمین افتاده‌اند وسر اهریمن با گیسوانی که مانند مارپیچ وتاپ خوردهشکلی زشت وکریه دار د. بدن گردین سو م در زیر وزن اسب نیر.مند شاه برزمین نقش بسته. فیلیپ عرب در میان دو سوار از«سروردنیا»تقاضای صلح میکند. همه چیز دروضع و حالت او فریاداندوه ونومیدی بر می‌آورد. هنرمند وضع روحی شخص مغلوب را چنان عالی و با قدرت بیان میکند که نقش‌هائی که دارای صحنه‌های مشابهی هستند هیچگاه با آن برابری نمیکنند. فرض اینکه ممکن است این اثر کار هنرمند غربی باشد منتفی نیست وحتی با در نظر گرفتن ارتفاع صحنه حجاری شده بطور محسوسی بزرگتر از حد طبیعی است. (گیرشمن:۱۳۵۰:۱۵۹)
شکل ۳-۸- تاج گیری شاپور یکم از اهورا مزدا و پیروزی شاه در بیشاپور (واندنبرگ)
۳-۶-۲- صحنه پیروزی شاپور یکم
پیروزی پادشاه ایران بر امپراطور روم در دو نقش بزرگ که به مرور زمان ضایع شده‌اند در کوه شاپور(بیشابور فارس) هم حجاری شده است .بزرگ کردن تدریجی این آثار صخره ایی می‌رساند که هنرمندان ایرانی در جریان ساختن یک موضوع معین در روش خود تغییرات پیاپی داده‌اند .شرح این آثار یک قرن ونیم پیش از این انتشار یافت و کسی نتوانسته بود آنها را بدرستی باز شناسد تا اینکه اخیرا"آقای (ماکدرموت) با تحقیق عمیق تعبیر درستی از صحنه‌های ارائه شده بدست داد. سه پیروزی شاپور بر گردین سوم ،فیلیپ عرب و والرین،امپراطوران روم در یکی از دو نقش برجسته ساحل چپ رودخانه بیشاپورنمایش داده شده است. (شکل ۳-۱۱)،در نقش مرکزی شاه بزرگ سوار بر اسب است وتن گردین سوم را که بر زمین افتاده پایمال می‌کند. در برابر او فیلیپ عرب خودرابه پای او می‌افکند وبرای باز یافتن صلح وآشتی تضرع می‌کند وامپراطور والرین در پی شاه پیروزمند که دست وی را گرفته است ظاهر میشود.این حرکت دارای معناست وبا شرح تاریخی اسارت شاه روم مطابقت دارد.اگر چنین باشد یک نگین محکوک که در تالار مدالهای کتابخانه پاریس نگاهداری میشودآنرا تأیید میکند.بنا برسنت کهن، هنرایرانی،گرفتاری امپراتورنتیجه جنگ بین دو رقیب است. والرین شمشیر خود را بروی شاپور بلند میکند ،ولی شاپورحتی شمشیر خویش را از غلاف بیرون نمیکشد وبگرفتن دست اسیر قناعت میکند.گرفتن دست حریف که چهار بر بر روی نقش برجسته مختلف تکرار میشود،مبین اسارت بوده است.

دو تن از بزرگان پارسی که بحالت احترام ایستاده‌اند،این نقش مرکزی را تکمیل می‌کنند . بر بالای صحنه یک فرشته کوچک عریان در پرواز است که برای شاه حامل نیم تاجی است شبیه به نیم تاجی که اهورا مزدا در صحنه‌های تاج گذاری می‌بخشد. این فرشته کوچک شاید پیام آور خدای بزرگ است.در آثار امپراتوران اخیر رومی فقط بازوی الهه از آسمان بیرون می‌آید.فرشته ی کوچک عریان یکی از عناصرتصویرشناسی یونان است. در اینجا تحت تأثیرغرب،حالت منجمد ومذهبی تصویرهای انسانی مبدل به شکل‌های زنده میشود واین آغاز سبک جدیدی در پیکر سازی ایرانی است.
چین‌های سخت وموازی لباس حالت لوله مانند خود را از دست میدهند وبصورت یک توده نامتقارن و متحرک در می‌آیند که در زیر آنها بدن دوباره جاندار میشود .
معهذا اینگونه صحنه‌ها به‌اندیشه ی تجلیل از پیروزی شاه بیشتر گرایش دارند تا به توصیف حوادث. پیکر تراش با روشی مغایر با رئالیسم است از وقایع تاریخی فقط هنگامی استفاده میکند که میخواهد آنرا وسیله‌ای سازد برای سبک دادن به موضوعی که در زمان ودر فضا جای گیر نمیشود ودر نتیجه گروهی از شکلهای منفرد در یک حالت بی حرکت ومنجمد نمودار میشود .پیکر تراشان هنوز نمی توانند گروهی از افرادرا به خوبی بنمایانند. ردیف اشخاص ر روی هم قرار میگیرند وبه جای آنکه انبوه جمعیت در هم آمیزد به قسمت‌های جداگانه تقسیم یشود و نرمند با برروی هم نهادن طرحهای مختلف به روش دورنای طوی که متای هنر ساختمانی هخامنشی است باز میگردد.
شکل ۳-۹- صحنه پیروزی شاپور یکم بر امپراطوران روم ،بیشاپور،تنگ چوگان (هینتس ،۱۳۸۳: ۲۳۵)
۳-۶-۳- اهورا مزدا منصب پادشاهی را به بهرام اول
نقش برجسته‌ای در سنگ شاپور است که بهرام اول را در حالی که به او هرمزد(خدا)مقام شاهی اعطا میکند نشان می‌دهد شکل(۳-۱۲). هنر نقش برجسته ساسانی در صحنه به مقام سلطنت منصوب شدن بهرام اول پسر شاپور اول در بیشاپور ،متعلق به سال ۲۷۲ـ۲۷۳م،به اوج خود می‌رسد شاه تاج دندانه دار بر سر نهاده وگوی منسوج را بر آن قرار داده است. خدا تاجی کنگره داربر سر نهاده است .خدا وشاه بر اسب سوارند وشاه حلقه ایی را که او هرمزد به جانب او دراز کرده می‌خواهد بگیرد باآنکه قیافه بهرام گویا نیست امابهترین وظریف ترین سر وصورت در بین نقش برجسته‌های دوره ی ساسانی است. سازنده ی این تصویر در نمایش صورت پادشاه مجبور به تبعیت از سبک قدما بوده ولی توانسته است در‌اندام وچهره پادشاه نشانه ی زندگی قرار دهد مثلا” :اشتیاقی که پادشاه به گرفتن سلطنت از دست خداوند داردکاملا” از این تصویر نمایان است. شاه نه تنها نشانه ی عظیم سلطنت را بر سر دارد بلکه انوار خورشیدی ایزد میترا نیز از او ساطع است. آرایش گیسوی او روی سکه‌هایش دقیقا"آرایش موی او در این نقش برجسته است از لحاظ صنعت این نقش از همه نقوش پیشین برتر است زاره گوید «عدم تناسب راکب ومرکوب که در نقش‌های سابق بوده در اینجا از بین رفته است.حرکات وسکنات اسبان واشکال مختلف پی وعضله آنها را مخصوصا"نشان داده‌اند ونازک کاری دقیقی بکار برده‌اند که در نقوش سابق به نظر نمی رسد». (کریستنسن :۱۶۶:۱۳۷۸)
در این نقش از تمایل شدید به قرینه سازی‌اندکی کاسته شده است ودست کم از دید ما،نقش، در شکل پذیری به واقعیت وطبیعت نزدیک شده است .حرکت از مرتفع ترین برجستگی‌ها به ظریف ترین برجستگی‌های کوتاه با چیره دستی انجام می‌گیرد.سطوح پهن وصاف به گونه یی تحسین انگیز با بخش‌های انباشته از ظریف کاریها تضاد دارد. اگر مورد سر والرین در بیشاپور را ندیده بگیریم این تنها مورد در هنر ساسانی است که نقاشی آنچه تجسم یافته حاوی احساس وعاطفه است.تنهاموردی است که روح وروان تصویر درآنچه میگذرد دخالت می کند. با اینکه زیر این نقش برجسته اسم برادر جوانتر و جانشین دوم او«نرسی» آمده اما نقش از «بهرام اول» است.(هرتسفلد:۱۳۸۱ :۳۲۶ /۳۲۷)
شکل ۳-۱۰- تاجگیری بهرام اول از اهورامزدا،بیشاپور (سرافراز،فیروزمندی:۱۳۸۱: ۲۹۳)
۳-۶-۴- صحنه پیروزی بهرام دوم در شاپور فارس
هنرمندانه ترین اثر بهرام در بشاپور اخیرا"زیر مجرای آبی نوین که از سیمان ساخته شده ناپدید گردیده است. در این نقش برجسته شاه سوار بر اسب پذیرای انقیاد واطاعت قبیله یی از اعراب است شکل(۳-۱۳).منابع ناچیز تاریخی ما در باره ی این رویداد خبری نمی دهد . این اعراب شتر هدیه آوردن و به لباس کامل عربی ملبس می‌باشند وسرشان را هر یک با قطعه‌ای پارچه بسته‌اند . افراد وحیوانات را در چهار سطح ستون بندی وبه گونه ایی گویا و زنده ترتیب داده‌اند .شبیه عکس دسته جمعی است. اگر این صحنه با نقشهای مشابه و مطابق مجسمه وار تخت جمشید مقایسه شود مراد از گویا و زنده بودن روشنتر خواهد شد. شاه تاج ایزد بهرام را که همنام اوست بر سر دارد . تاج عبارت است از جفتی بال مرغ (ورغنه) که یکی از مظاهر ایزد بهرام به شمار می‌آید و نوارهای چین داری که به کلاهش بسته در اثر وزش باد در اهتزاز است نمونه کهنتر این تاج در کوه خواجه سه بال دارد.ریش و گیسویش به همان شکل معمول سلاطن قدیم است.مقیاس گیسوان شاه بی تناسب است. جامه ی شاه همان آویزه‌های دم قاقمی مجسمه شاهپور ر دارد وترکش بلندی از کمربن او آویخته است. گوی مستطیل طبق معمول در جلو پاهای اسب دیده می‌شود در برابر شاه سرداری ایرانی دستها رابه شمشیر تکیه داده ایستاده است. از طرز گیسوانش معلوم می‌شود که از خانواده سلطنتی است در پشت سر او رؤسای دشمنان مغلوب حضور دارند. اکنون صاحبان این هنر شروع کرده‌اند به تکرار آنچه در مراحل پیش آفریده وساخته شده بود. (هرتسفلد:۱۳۸۱ : ۳۲۹/۳۳۰)
شکل ۳-۱۱- صحنه پیروزی بهرام دوم در شاپور فارس ( هرتسفلد:۱۳۸۱: لوحه ۱۲۲)
۳-۷- نقش برجسته‌های فیروز آباد
۳-۷-۱- نقش برجسته پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم
اردشیر بر فراز صخره‌ای که بسوی شهرفیروز آباد گسترده میشود،نقش برجسته‌ای حجاری کرده است که بزرگترین واحتمالا” کهن ترین آثار صخره‌ای ساسانی است شکل(۳-۱۴).این نقش میبایستی یاد بود جنگ قطعی وپیروزی بنیان گذارسلسله جدید بر آخرین پادشاه اشکانی باشد. سه جفت جنگاور همانطور که در یک مبارزه قرون وسطائی اروپائی معمول بود،در برابر یکدیگر زور آزمائی میکنند.اردشیر با نیزه دراز خود اردوان پنجم را که اسبش سرنگون میشود از اسب بزیر میافکندشکل(۳-۵۳). در پی اردشیر،پسر بزرگ وجانشین او شاپور ،وزیر بزرگ شاه اشکانی رابسختی سرنگون میسازدوسرانجام یک نجیب زاده ساسانی گردن یک نجیب زاده پارتی را به چنگ میفشارد
شکل(۳-۱۶) .
شکل ۳-۱۲- صحنه پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم ( هرتسفلد: ۱۳۸۱: لوحه ۱۰۹)
شکل ۳-۱۳- صحنه پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم(شاپور در حال سرنگون کردن وزیر اشکانی) (هرتسفلد: ۱۳۸۱: لوحه ۱۰۹)
شکل ۳-۱۴- صحنه پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم(جنگ تن به تن نجیب زاده ساسانی با دشمن)
دراین نقش صورت اردشیر بطور نیم رخ بر روی یک تنه تما رخ نمایش داده میشود. در طرز آرایش مو،منشأ گوی بر تمام تاج‌های شاهی این سلسله قرار گرفته است دیده میشود . موها که بصورت یک توده در بالای سر جمع شده است بعدها در روی نقوش برجسته در پارچه‌ای پیچیده میشود وبشکل گوئی در میاید ودر پشت گردن موج میزنند،ریشنوک تیز که از درون حلقه‌ای گذرانده شده است و گردن بند مروارید ،سبک وروش سنتی را ثابت و برقرار میسازندشکل(۳-۱۷).
شکل ۳-۱۵- نیم رخ اردشیر اول
در این صحنه تمام کوششی که اردشیر سالها برا ی بدست آوردن تاج وتخت متحمل شده است بیان میشود معهذا هیچ چیز در این صحنه یاد آور یک واقعه حقیقی نیست. هنردر اینجا بوسیله مظاهر تبیین میشود.هنرمند با طریق چهره سازی آشنا نیست وفقط بوسیله جزئیات آرایش مو ولباس وسلاح اشخاص وزین ویراق اسبها میتوان هر یک ازتصاویراین نقش برجسته را باز شناخت.
این نقش برجسته ما را بیاد نقش گودرز دوم بر صخره بیستون می‌اندازد. دراین نقش با وجود آن که که موضوع وسعت یافته است باز فکر اصلی همان است که بود روش فنی آن نسبت به گذشته هیچ پیشرفتی نکرده است .برجستگی مسطح آن به آثار فیروز آباد وشوش که فقط چند سالی کهن تر از آن هستند نزدیک می‌گردد.در اینجا نیز همان حالت عدم تحرک آثار با عظمت را بیجان کرده است ،دیده میشود.همان تمایل به نمایش جزئیات،نقوش صحنه را بیش از حد اشغال می‌کند وبه سنگینی سلاحهای گران که بدن انسانها و اسبها را می‌پوشاند ،می افزاید. از لحاظ هنری دو بعد نقش یعنی سطح وعمق آن نشان می‌دهند که این نقش برجسته عمق کمی داشته ودر مجموع دکوراتیو ومسطح وفاق حجم می‌باشدوتقلیدی از یک مجلس نقاشی استاین نقش برجسته عاری از واقع گرایی(رئالیسم)است وحجاران آن نتوانسته اند ازعهده ی چهره سازی برآیندودر نتیجه بسیار خشن وساکن حجاری شده انداز دیگر نکات هنری در این نقش ،تصاویر سه گانه نبرد میباشد که می‌توان آن را اولین نمونه ی تصویر سازی به شکل جریانی متوالی نیز فرض کرد که هدف هنرمند،گویا لحظه ی پیروزی در آخرجنگ بوده است. (دادوروغربی : ۱۳۹۱ : ۲۰۲) دراین نقش برجسته هنری که نمودارسلسله ساسانی است با آنکه آنچه را که از سوی اشکانیان آمده است ترک میکند ولی باز در آثار ابتدائی اش سنت‌های پیشین را تعبدا” ادامه می‌دهد. (گیرشمن:۱۳۵۰ : ۱۲۵/۱۲۶ )
۳-۷-۲- تاج گذاری اردشیر
نگاره دیگر اردشیر در فیروزآباد، در دیواره صخره‌ای در پشت تنگاب قرار دارد. در اینجا بود که وزیر اعظم مهر نرسی در سده پنجم میلادی پلی بر رودخانه ساخت که امروز ویران شده است. این نگاره ستبر و آسیب دیده از باد و باران که ۷ متر پهنا و۷۰/۳ متر بلندی دارد، مجلسی است از دیهیم ستانی اردشیر اول از اهورامزدا، احتمالاً پس از ۲۲۶ میلادی، در سالی که اردشیر در تیسفون(در نزدیکی بغداد امروز) پایتخت شاهنشاهی تاجگذاری کرد. در سمت چپ مجلس دیهیم ستانی اهورامزدا را داریم که با دست راست در حال دادن دیهیم شاهی، که دو نوار از آن آویخته، به اردشیر است. اهورامزدا در دست چپ چیزی دارد که اغلب دبوس خوانده شده است، اما در حقیقت دسته بَرسَم(بَرسمَن، بَرِسم)مقدس است که در آئین زرتشت نقش مهمی دارد. متن پهلوی تقریباً به کلی آسیب دیده که در سمت راست در بالای محرابی کوچک قرار دارد، چون در خطوطی عمودی تهیه شده است، احتمالاً متعلق به سده ششم میلادی است. به گمان من این نبشته مربوط به گوری در صخره است و پیوندی با نگاره ندارد. اردشیر اول، با تاجی که شناسه اوست، متشکل از کلاهخود و کاکل یاد شده، به بلندای اهورامزدا روبروی او ایستاده است. شاهنشاه با دست راست دیهیم را می‌ستاند و دست چپ خود را، با سبابه به جلو خمیده به آئین ساسانیان به رسم احترام بلند کرده است. پشت سر اردشیر، ندیم او در مقام بادبزن دار قرار دارد، که بنا بر منزلت جایگاهش کوچک تر از اردشیر به تصویر کشیده شده است. نشان او در نور مناسب غنچه‌ای است که بر کلاهش نشانده شده این ندیم دست چپ خود را روی قبضه شمشیر دارد. در نیمه سمت راست مجلس سه مرد ریش دار با لباس‌های همانند قرار دارند. اینها دست راست خود را به نشانه احترام بلند کرده‌اند و دست چپ خود را روی قبضه شمشیر دارند. کسی که بلافاصله از ندیم در سمت راست او ایستاده است، به طوری که از نشان روی کلاهش پیداست، شاپور ولیعهد اردشیر است. چون او، شاهنشاه آینده، در سال ۲۷۲میلادی درگذشت، می‌توان در زمان فراهم آمدن این نگاره۲۶تا۲۹ ساله بوده باشد. پدرش اردشیر که در سال ۲۴۱میلادی درگذشت، به هنگام دیهیم ستانی(۲۲۶میلادی) می‌توانسته است۵۰تا۵۵ساله باشد. دو چهره دیگر نگاره قابل بازشناسی نیستند. از مو و لباسشان پیداست که از اعضای خاندان سلطنت باشند. از این روی می‌توان به دو برادر بزرگسال شاپور فکر کرد. یعنی شاهزاده اردشیر، شاه آینده کرمان(کرمانشاه) و شاهزاده پیروز، حامی آینده مانی پیامبر (هینتس، ۱۳۸۵: ۱۷۰-۱۶۹).ازلحاظ هنری این نقش خشک وساکن تصویر شده است ودر صحنه تعادلی نامتقارن ایجاد شده است به اینصورت که شاه واهورا مزدا در یک سوی خط تقارن و اشخاص همراه آنهادر سوی دیگر قرار گرفته اند وبه این ترتیب بزرگ وحجیم بودن پیکره ی آن‌ ها بواسطه تعداد بیشتر همراهان جبران گردیده است. (دادوروغربی : ۱۳۹۱ : ۲۰۲و۲۰۳)
شکل ۳-۱۶- تاج بخشی اهورا مزدا به اردشیر اول (هرتسفلد:۱۳۸۱:لوحه ۱۰۸)
۳-۸- نقش برجسته‌های نقش رجب
۳-۸-۱- شاپور اول و همراهان
سومین نقشی که در نقش رجب وجود دارد صحنه تاجگذاری شاهپور اول است .این نقش برجسته ۱۰/۷ متر پهنا و۵۰/۳ متر درازا دارد. و شاهپور را درحالی نشان می‌دهد که حلقه سلطنتی را از دست موبد موبدان می‌گیرد. درپشت سر شاهپور گروهی ازدرباریان، حضور دارند(هینتس، ۱۳۸۵: ۱۹۰). این تصویربه تقلید مجلس جلوس اردشیر در نقش رستم ساخته شده است شکل(۳-۱۹) . تنها نقش برجسته‌ای است که صحنه روبرو ندارد. شاپور اول سوار بر اسب و ۹ نفر از بزرگان سلطنتی را که پشت سر او ایستاده‌اند، که علامت خاندان‌های بزرگ و اسپهبدان بر روی کلاه ۳ نفر از این ۹ نفر قابل مشاهده است، نخستین فرد ایستاده در پشت سر اسب شاپور، هرمز اول ساسانی که با نشانه جانشین شاهنشاهی بر روی کلاهش دیده می شود. بر سینه اسب شاپور کتیبه ای به ۳ زبان نقر گردیده است(ساسانی، پارتی و یونانی) در معرفی شاپور است که تاریخ آن را در میانه ۲۴۲ تا ۲۴۴ م حدس زده‌اند(نصراله زاده، ۱۳۸۴: ۱۴۸). ترجمه آن چنین است : (( این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاه شاهان ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد فرزند بغ مزدا پرست خدایگان اردشیر شاه شاهان که چهر از ایزدان دارد نوه خدایگان بابک شاه)) (خجندی، ۱۳۸۷: ۴۶).این نقش برجسته اولین نقشی است از دوره ی ساسانی که در آن (پرسپکتیو)به خوبی احساس می‌شود۰حجاران در این نقش کوشیده اند تا نقوش را در فرم شبیه به مثلثی کادر مربوطه بگنجانند.تصویر با اهمیت ،درقسمت وسیع کادر وعناصر کم اهمیت تر،در فضای کوچکتر جای دارند.بطور کلی این نقش از ترکیب بندی قوی ومحاسبه گرانه ای برخوردار است. (دادوروغربی : ۱۳۹۱ : ۲۰۴و۲۰۵)
شکل ۳-۱۷- شاپور اول و همراهان(بختیار : ۱۳۸۳ :۲۵)
۳-۸-۲- نقش برجسته کرتیر(کردیر)(کَردِر)
نگاره و نبشته کردیر در نقش رجب با این که با فاصله‌اندکی از نگاره سوم اردشیر جای گرفته است ولی از نظر زمانی با آن نقش برجسته فاصله دارد. همانطور که از متن نوشته پیداست این نقش برجسته در زمان بهرام دوم(۲۷۶-۲۹۳م) پدید آمده است. این اثر نشان دهنده اوج قدرت او یعنی در حدود سال ۲۹۰ میلادی است شکل(۳-۲۰). گردنبند دانه درشت مروارید او جالب توجه است. در اصل استفاده از چنین گردنبندی حق فرمانروا بود. کسی که از خانواده و تخمه شاهی نبود از سوی بهرام دوم اجازه یافته که در فضای نگاره پادشاهان ساسانی با تصویر خود حضور یابد(هینتس، ۱۳۸۵: ۲۶۲-۲۶۱).نقش برجسته زیبای کرتیر(کردیر) موبد معروف و مقتدر دوره ساسانی که دست راستش را به حالت احترام بالا آورده است در کنار این نقش برجسته کتیبه ای به زبان پهلوی که چند سطر آخر آن محو گردیده است، دیده می شود. در این کتیبه کرتیر ضمن معرفی خود، به تعریف خدماتی که در راه دین زردتشت انجام داده است، می پردازد(خجندی، ۱۳۸۷: ۴۴)
شکل ۳-۱۸- نقش برجسته کرتیر (هینتس:۱۳۸۵: ۲۵۳)
۳-۹- نقش برجسته بهرام دوم در برم دلک
یکی از پر معماترین نگاره‌های بهرام دوم نگاره دو مجلسی او در برم دلک در۱۰ کیلومتری شرق شیرازاست. مجلس چپ، در جائی که شانه افراد قرار دارد۵۰/۲ متر پهنا دارد. زنی که در این مجلس حضور دارد۶۱/۱ متر بلندی دارد و شخصیت مرد۹۴/۱ متر. مجلس سمت راست که بهرام دوم را در جای خود جای داده است۲۲/۱ متر پهنا دارد. بلندی شاه۶۵/۲متر است.مردی که کاملاً در سمت راست ایستاده است۷۷/۱ متر بلندی دارد، درجایگاهی به پهنای ۱۸/۱ متر. عمق کنده کاری‌ها ۷ سانتی متر است. بازشناسی نگاره برم دلک تاکنون بیش تر به وسیله اردمن انجام پذیرفته است (هینتس، ۱۳۸۵: ۲۸۵)
در مجلس سمت چپ شخصیت مردانه فاخری با دست راست در حال دادن چیزی به یک زن است، که نوارهای شاهانه آویخته از دیهیم او گواهی می‌دهند که او کسی جز شهبانو نیست. با این همه او شهبانوی بعدی شاپوهردختک نیست. چون گرد گروپ و هینتس در هفدهم آوریل ۱۹۶۸ از این نگاره دیدن کردیم و به سبب نور مناسب خورشید پی بردیم که در فضای میان این دو شخصیت، تقریباً در پائین بخش میانی، نبشته‌ای بسیار آسیب دیده در سه سطر به خط پهلوی قرار دارد. بررسی این نبشته که هنوز کار بر روی آن به پایان نرسیده است به وسیله گرد گروپ نتیجه‌ای داد که ترجمه آن تقریباً چنین است: (( این پیکر اردشیرآناهید دختر بهرام)) است شکل(۳-۲۱). بقیه نبشته هنوز بازیابی نشده است. این نبشته نویافته ما را با دختری از بهرام اول آشنا می‌کند، که از او در منابع چیز دیگری نمی دانستیم.
ظاهراً او همسر اول بهرام دوم بوده است، که در مجلس سمت راست حضور دارد. به این ترتیب نگاره برم دلک به آغاز کار این فرمانروا مربوط می‌شود. این نبشته همچنین فاش می‌کند که بهرام دوم با خواهر خود اردشیرآناهید ازدواج کرده بود. البته می‌توان فکر کرد که این خواهر و برادر از مادر یکی نبوده‌اند. به گمان شهبانو اردشیرآناهید عمر زیادی نکرده است. چون سکه‌ها گواهی می‌دهند که او جای خود را به شاپوهردختک داده است. شاید او در حال زایمان، پس از به دنیا آوردن پسر خود، مرده باشد. چون این برادر ناتنی بهرام سوم بعدی را همان شاهزاده‌ای است که پیداست مسن تر از ولیعهد میان او و شهبانو قرار دارد.
اما مردی بلند قد که در حال دادن چیزی به شهبانو است، کیست؟
این شخصیت به مراتب بزرگ تر از شهبانو به تصویر کشیده شده است و به این ترتیب از نظر مقام بلندپایه تر از او بوده است. در نگاه نخست برای چنین برتری فقط دو نفر می‌توانند مطرح باشند: یا خود شاهنشاه و یا یک ایزد. اما برابر انتظار در هر کدام از این دو حالت باید در پشت کلاه اینها نوار فرمانروایی مواج می‌بود: در صورتی که از این نوار خبری نیست. پس شاه نمی تواند یکی از این دو باشد. چون بهرام دوم با کلاه شهپری خود به گونه‌ای تردیدناپذیر در مجلس سمت راست حضور دارد. از سوی دیگر، یک ایزد نیز در چنین نگاره‌ای برابر با قاعده باید دارای تاج و دیگر نشانه‌های قدرت ایزدی، مانند دسته برسم می‌بود. بنابراین باید شخصیتی که در سمت راست قرار دارد کسی باشد که نه شاه است و نه ایزد و در عین حال از نظر مقام برتر از شهبانو. در هر حال از ریش و موی این شخص چنین پیداست که یکی از اعضای خاندان شاهی است. با همه احتیاط ممکن این است که این شخص نرسه، عموی شاه و شهبانو و کوچک ترین پسر شاپور اول است. نرسه، که کردیر در اقتدار از او سبقت گرفته بود، به برادرزاده اش اردشیرآناهید یک گل نیلوفر(انار) به نشانه تبریک و موافقت ازدواج خواهر و برادر به فرمانروایی رسیده می‌دهد.
در تعبیر مجلس سمت راست و شخصیت سمت چپ بی چون و چرا از شکل تاجش بهرام دوم است. شخصی که دست راست خود را به نشانه احترام بالا برده و کوچک تر از بهرام دوم به تصویر کشیده شده جای اختلاف نظر است. اردمن می‌خواست در شخصیت موردنظر سمت راست مقامی بلندپایه، احتمالاً موبدموبدان را ببیند. احتمال این برداشت از نخست مهیا بود. اگر این برداشت درست باشد، پس این شخصیت که نه شاه است و نه ایزد، فقط می‌تواند کردیر باشد. البته بر روی کلاه او نشانی دیده نمی شود. دو مجلس نگاره به هم پیوسته هستند و حقیقت یکپارچه‌ای را به وجود آورده‌اند: فرمانروا و مغ بزرگ خواستار برکت و بذل توجه ایزد ناپیدا برای مقام نو سلطنت بهرام دوم هستند و جانشین کنارگذاشته شده تخت شاهی، عموی زوج شاهی، به برادرزاده خود به نشانه آشتی گل نیلوفر(انار) می‌دهد (هینتس، ۱۳۸۵: ۲۹۷-۲۸۶).
شکل ۳-۱۹- نقش برجسته بهرام دوم در برم دلک ( هینتس،۱۳۸۳، ۲۹۳)
۳-۱۰- نقش برجسته گویوم

بار نیاورد از جهت جرم مورد نظر فاعل مجازاتی نخواهد داشت. اما در مواردی که فعالیت بزهکارانه‌ با‌ پیمودن‌ کامل راه موجب تحقق بزه گردد جرم‌ تمام‌ شده و یا توالی اقدامات با گذر از تمام سکانس ها هدفمندانه وصول به فرجام را تعقیب کند(نجفی توانا: ۱۳۸۰، ۱۲۶). ولی‌ با‌ حدوث پدیده خارجی فعالیت مجرمانه به نتیجه مطلوب ختم نشود‌ اکثر نظامهای جزایی چنین افرادی را مستحق تعقیب و مجازات می دانند. سیاستی‌ که‌ نظام‌ جزائی گذشته کشور ما بدان مایل بود .اما به دلایل‌ نامعلوم‌ در مقررات و مصوبات بعد از انقلاب در قوانین سال ۱۳۶۱ و به ویژه ۱۳۷۰ اشکارا با‌ وصف‌ پذیرش‌ عنوان شروع به جرم ان را به مثابه فعالیت مجرمانه قابل مجازات‌ نمی داند‌. تعجب انگیزتر ان که مقنن تحت همین توصیف اقدامات بزهکارانه که به نتیجه مطلوب نرسیده است‌ را‌ در‌ برخی جرایم کیفر داده است. در قانون مجازات اسلامی فعلی در خصوص شروع به جرم ماده ۱۲۲ مقرر می دارد« هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به‌واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به‌شرح زیر مجازات می‌شود:
الف- در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس دائم یا حبس تعزیری درجه یک تا سه است به حبس تعزیری درجه چهار
ب- در جرائمی که مجازات قانونی آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار است به حبس تعزیری درجه پنج
پ- در جرائمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه پنج است به حبس تعزیری یا شلاق یا جزای نقدی درجه شش
تبصره- هرگاه رفتار ارتکابی، ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته، لکن به جهات مادی که مرتکب از آنها بی‌اطلاع بوده وقوع جرم غیرممکن باشد، اقدام انجام‌شده در حکم شروع به جرم است».
۱-۲-بیان مسئله
سیکل مجرمانه یا مسیر تحقق جرم را به چهار قسمت یا مرحله تقسیم نموده اند که از مرحله قصدارتکاب جرم آغاز شده، سپس وارد مرحله تهیه وسایل برای ارتکاب جرم میگردد. آنگاه مرحله شروع به جرم پیدا می شود و النهایه مرحله اجرای کامل جرم است و آن هنگامی است که عنصرمادی جرم، تحقق خارجی پیدا کرده باشد. (فیض،۱۳۸۱: ۱۹۳). هرگاه مجرم مسیر مجرمانه را تا پایان بپیماید، جرم تام محقق شده است؛ به عبارتی وی مرتکب عملی شده که قانون گذار صراحتاً برای آن مجازات در نظر گرفته است. اما ممکن است در این رهگذر، مرتکب فقط قسمتی از مسیر را طی نماید و پس از آن از ادامه مسیر باز ماند در این حالت براساس اینکه در چه مرحلهای متوقف شده عنوان خاصی برآن صادق است و این لزوماً به معنای جزایی بودن آن عنوان نیست. از موارد بحث برانگیز در این خصوص، توقف عملیات مرتکب در مرحله شروع به اجرا و یا انجام آن ولی عدم تحقق جرم تام است که قسمت اول مربوط به عنوان شروع به جرم و قسمت دوم مشتمل بر جرم عقیم و محال است؛ که به علت عدم تحقق جرم تام جملگی را جرایم بی بهره نیز می گویند (نوربها، ۱۳۸۴: ۲۳).

وقتی در فردی برای انجام عمل مجرمانه‌ای اقدام می کند نوعاً قبل از ارتکاب آن، یک سلسله عملیات فکری درونی و بیرونی به انجام می‌رساند که ابتدای آن از اندیشه مجرمانه وی شروع می‌گردد؛ بدین نحو که با سبق تصمیم و اندیشه و تفکر مجرمانه در ذهن خود سلسله اقداماتی را ترسیم می­نماید و تا زمانی که این اندیشه وی به صورت یک جرم تام و کامل به منصه ظهور می‌رسد مراحل مختلف را طی می­نماید. بدین طریق که پس از اندیشه مجرمانه، تمایل به ارتکاب آن می کند و پس از آن نیز قصد مجرمانه وی شکل می‌گیرد که در اصطلاح حقوقی به آن عنصر معنوی می‌گویند. ملاحظه می‌گردد که این مراحل صرفاً یک سلسله عوامل درونی فردی می‌باشد و در اصل، قبل از مرحله تهیه مقدمات، ارتکاب جرم است که نقطه شروع واکنش خارجی شخص می­باشد و تا این مرحله در تمام نظام‌های حقوقی ممالک جهان و از جمله نظام حقوقی کشور ما هیچ گونه مجازاتی پیش ­بینی نگردیده؛ به نحوی که در اصل بیست و سوم قانون اساسی که مقرر می‌دارد: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمی­ توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.» بنابراین، فرد بزهکار پس از اندیشه و قصد مجرمانه و تهیه مقدمات ارتکاب آن و شروع به عملیات اجرایی، در نهایت مرتکب جرم تام می­گردد که با این مقدمه اجمالی می­توان نتیجه گرفت که برای اینکه یک جرم تام پدید آید حداقل نیازمند گذراندن چهار مرحله است که در طول همدیگر قرار دارند و تا هر یک از این مراحل از یکدیگر منفک نشوند آن جرم منظور قابل تحقق و تصور نمی ­باشد، مگر اینکه در این مراحل وسیله مجرمانه به کار رفته و اعمال انجام شده به صورت جداگانه یک جرم باشد که خارج از جرم منظور است که شرح آنها به تفصیل خواهد آمد. با امعان نظر در قوانین جزائی، بالاخص در سه دهه اخیر، مجازات شروع به جرم دستخوش تغییراتی شده است و در نتیجه، به نظر می­رسد که حتی بعضی از اساتید محترم حقوق جزا نیز در تعریف و تحلیل شروع به جرم دچار مشکل شده ­اند؛ از جمله آقای دکتر هوشنگ شامبیاتی، در جلد دوّم حقوق جزای عمومی، شروع به جرم را چنین تعریف نموده ­اند: «شروع به جرم زمانی محقق خواهد شد که اولاً: فرد مرتکب شروع اجرائی تشکیل دهنده جرمی کرده باشد. ثانیاً: انصراف از ادامه عمل مجرمانه به صورت غیر ارادی و به علّت عاملی باشد که از خارج بر او وارد شده و قصد او را معلق کرده باشد.» و آقای دکتر ایرج گلدوزیان، آن را چنین تعریف نموده است: «شروع به جرم عبارت از رفتاری است که به منظور عملی نمودن قصد مجرمانه انجام شده، لکن به جهت موانع خارجی به تحصیل نتیجه مورد نظر منتهی نگردیده است.» لازم به ذکر است که هر دو استاد محترم، تعریف خودشان را پس از تصویب ماده (۴۱) قانون مجازات اسلامی ارائه نموده‌اند و تعریف آنان در انطباق با ماده یاد شده به نظر می‌رسد که قابل نقد باشد؛ چرا که هر دو استاد صرفاً عامل خارجی یا غیر ارادی را ملاک قرار داده‌اند و به نظر می‌رسد که تعاریف یاد شده بیشتر با مادتین (۲۰) قانون مجازات اسلامی قابل تطبیق است،نه با ماده (۴۱) قانون مجازات اسلامی که در اصل یک نوع تأسیس جدید حقوقی است. جهت روشن شدن موضوع، ابتدا هر سه ماده قانونی بیان می‌گردد. در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ شروع به جرم چنین تعریف و بیان گردید:
ماده ۱۲۲- هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به شرح زیر مجازات می شود:
الف- در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس دائم یا حبس تعزیری درجه یک تا سه است به حبس تعزیری درجه چهار
ب – در جرائمی که مجازات قانونی آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار است به حبس تعزیری درجه پنج
پ – در جرائمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه پنج است به حبس تعزیری یا شلاق یا جزای نقدی درجه شش
تبصره- هرگاه رفتار ارتکابی، ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته، لکن به جهات مادی که مرتکب از آنها بی اطلاع بوده وقوع جرم غیرممکن باشد، اقدام انجام شده در حکم شروع به جرم است.
ماده ۱۲۳- مجرد قصد ارتکاب جرم و یا عملیات و اقداماتی که فقط مقدمه جرم است و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد، شروع به جرم نیست و از این حیث قابل مجازات نمی باشد.
ماده ۱۲۴- هرگاه کسی شروع به جرمی نماید و به اراده خود آن را ترک کند به اتهام شروع به آن جرم، تعقیب نمی شود لکن اگر همان مقدار رفتاری که مرتکب شده است جرم باشد به مجازات آن محکوم می شود. معهذا، برای تحقق شروع به جرم، قصد مجرمانه قبلی برای ارتکاب جرم ( عنصر معنوی) ضرورت دارد. و لذا در جرائم غیر عمدی و جرائم ناشی از تخلف از نظامات دولتی، فرض شروع به جرم منتفی است، در جرایم عمدب نیز مجرد قصد ارتکاب جرم، شروع نبوده و از این حیث قابل مجازات نیست.
از جمله شروع به جرم‌هایی که قابل مجازات هستند عبارتند از:
۱ـ شروع به کلاهبرداری موضوع تبصره ۲ ماده (۱) قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری که مستوجب حداقل مجازات مقرر بر حسب مورد خواهد بود.
۲ـ شروع به ارتشاء موضوع تبصره ۳ ماده (۳) قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری.
۳-شروع به سرقت های تعزیری مواد (۶۵۱ الی ۶۵۴)؛ طبق ماده (۶۵۵) قانون مجازات اسلامی و همچنین سایر مواردی که در قانون برای شروع به جرم آنها مجازات تعیین نموده است اکتفا نمود. بنابراین، با قبول احصایی بودن آنها در هر موردی ولو اینکه موضوع بزهی به صورت مشابه و به عبارتی از یک خانواده هم بوده باشند از قبیل مواد بعدی سرقت- های تعزیری، دیگر نمی­ توان گفت که شروع به جرم آنها نیز قابل مجازات است. همچنان که در خصوص قابلیت اجرائی و نسخ یا عدم نسخ ماده (۱۰۹) قانون تعزیرات مصوب ۱۳۶۲ که مقرر می دارد: «مجازات شروع به سرقت تعزیری تا ۷۴ ضربه شلاق است .» بین محاکم جزائی اختلاف نظر بوده و عده­ای نیز به لحاظ عدم مغایرتش با قانون مجازات اسلامی، قایل بر بقا و عدم نسخ آن ماده بودند که در نهایت، با صدور رأی وحدت رویه شماره ۶۳۵ مورخ ۸/۴/۷۸ که مقرر داشته: «به صراحت ماده (۴۱) قانون مجازات اسلامی، شروع به جرم در صورتی جرم و قابل مجازات است که در قانون پیش ­بینی و به آن اشاره شده باشد و در فصل مربوط به سرقت و ربودن مال غیر فقط شروع به سرقت­های موضوع مواد (۶۵۱ الی ۶۵۴) جرم شنا خته شده است و در غیر موارد مذکور از جمله ماده (۶۵۶) قانون مزبور به جهت عدم تصریح در قانون، جرم نبوده و قابل مجازات نمی‌باشد، مگر آن که عمل انجام شده جرم باشد که در این صورت منحصراً به مجازات همان عمل محکوم خواهد شد. بنا به مراتب فوق‌الاشعار، رأی شعبه ۱۲ دادگاه عمومی تهران در حدی که با این نظر مطابقت دارد، موافق موازین قانونی تشخیص می‌گردد. این رأی به استناد ماده (۳) اضافه شده به قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال ۱۳۳۱ صادر و برای دادگاه‌ها در موارد مشابه لازم­الاتباع است.» منسوخ بودن آن ماده را اثبات و در اصل، تأییدی بر احصایی بودن مجازات شروع به جرایم اعلامی نمود.
۱-۳-پیشینه تحقیق
در خصوص موضوع پژوهش خود کارهای متفاوتی صورت گرفته است به بدلیل جلوگیری از اطاله کلام به چند مورد از این کارها اشاره خواهیم کرد:

 

1. 1. پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان سو قصد در حقوق کیفری ایران و مقایسه آن با شروع به جرم توسط سحر سینایی در سال ۱۳۹۱ در موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی و غیردولتی شهید اشرفی اصفهانی ارائه گردید. وی بیان نمود که، جرم سوءقصد به جان مقامات از جمله جرایمی است که ارتکاب آن می تواند آثار زیانباری بر امنیت کشور داشته باشد. به همین دلیل این جرم در کتب حقوقی ذیل مفهوم جرایم علیه امنیت مورد بررسی قرار گرفته است. به دلیل تبعات جبران ناپذیری که این دسته از جرایم و از جمله سوءقصد می توانند بر امنیت کشور داشته باشند یک جرم انگاری دقیق و خالی از ابهام ضرورتی است که قانون گذاران در هر جامعه ای آن را احساس می کنند. با این وجود بررسی سوء قصد در حقوق کیفری ایران و مطالعه ی دیدگاه های حقوقدانان در رابطه با این جرم اختلاف نظر میان حقوقدانان راجع به رکن مادی جرم سوءقصد را آشکار می کند. این اختلاف نظرات در قالب دو دیدگاه کلی قابل بررسی است. برخی از حقوقدانان سوءقصد را نوعی شروع به جرم می دانند. بنابراین نظر مرتکب سوءقصد همان مرتکب شروع به قتل است لذا به این دلیل که اقدام مذکور را علیه جان مقامات نام برده در مواد ۵۱۵ و ۵۱۶ انجام می دهد تحت عنوان سوءقصد با مجازاتی شدیدتر از شروع به قتل قابل تعقیب می باشد. این اقدام قانون گذار بدون شک برای حمایت از جان مقامات سیاسی داخلی و خارجی و در راستای تأمین امنیت آن ها بوده است. اما در مقابل نظر دیگری رکن مادی جرم سوءقصد را ارتکاب جرم به صورت عقیم می داند. اختلاف نظر موجود راجع به رکن مادی جرم سوءقصد می تواند زمینه ی صدور آراء متفاوت در موارد مشابه را در رویه ی قضایی به وجود آورد. بررسی دقیق نظریات ارائه شده ما را به این نتیجه می رساند که هیچ یک از دیدگاه های فوق الذکر قادر به رد نظر مقابل با یک استلال بدون نقص نمی باشد. بنابراین شاید بهترین راه تلاش برای رسیدن به یک راه حل بینابین در این زمینه است. بنابراین اگر سوءقصد را اقدامی علیه جان مقامات سیاسی بدانیم که به نتیجه ی مورد نظر نمی رسد. می توان بدون ترجیح یکی از دو نظر بر دیگری آن را شامل هر دو مفهوم شروع به قتل و قتل به صورت عقیم دانست.

 

1. 1. مرتضی هوشیار در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان شروع به جرم در حقوق کیفری ایران و فقه امامیه که در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امام صادق(ع) دفاع نمود، بین نمود که، شروع به جرم مانند هر پدیده حقوقی دیگر امری اعتباری است و براساس دکترین حقوقی و رویه قضایی غالب کشورها از جمله ایران، مرحله‌ای از رفتار مجرمانه است که به دلیل دخالت عامل خارجی، جرم تحقق پیدا نمی‌کند. مقدمتا در تعریف شروع به جرم باید گفت : ناتمام ماندن عملیات اجرایی جرم به دلیل وجود یک مانع خارجی، شروع به جرم می‌باشد. این موضوع به عنوان یک واقعه(پدیده حقوقی) دارای شرایط و ارکانی است که در دکترین و رویه قضایی پذیرفته شده است و آن میزان از عملیات اجرایی جرم که حاکی از حالت خطرناک مرتکب آن است غالبا موجب مفسده اجتماعی می‌گردد و با توجه به این که یکی از علل تعزیر، ارتکاب اعمال مفسده‌آور است، حکومت اسلامی می‌تواند آن را جرم و قابل مجازات اعلام کند. در اینکه آیا برای شروع به جرم در حقوق کیفری اسلام می‌توان مابه‌ازائی یافت یا خیر، نظرات چندی بیان شده که برخی به این سوال پاسخ مثبت می‌دهند و برخی دیگر معتقدند که با بررسی مفاهیم اصولی و فقهی می‌توان نتیجه گرفت که علی‌رغم تشابه ظاهری بین مفاهیم فقهی تجری و مقدمه حرام با شروع به جرم، مفهوم یادشده مفهومی مستقل از مفاهیم مذکور است و علت مجازات مرتکب آن فقط لزوم حفظ نظم عمومی و صیانت از حقوق جامعه است.

 

1. 1. پایان نامه کارشناسی اردش با عنوان شروع به جرم در حقوق جزای جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۱ توسط مهدی فرهمند در دانشگاه تربیت مدرس دفاع شد. بیان شد که، بررسی موضوع شروع به جرم در حقوق جزای ایران یکی از مباحثی است که نیاز به تحقیق در منابع فقهی، حقوقی و قانونی آن دارد، تا بر مبنای آن به تعیین جایگاه موضوع در قوانین جاریه کشور پرداخت. چنانچه به سیر قانونی این مساله نگریسته شود، ملاحضه می‌گردد که در قوانین جزایی پیش از انقلاب قانونگذارد و شرط شروع به اجرا و توقف غیر ارادی عملیات اجرایی در نیمه راه را برای تحقیق عنوان شروع به جرم پیش بینی نموده بود، هر چند قانونگذار در قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب ۶۱ این تعریف قانونی را پذیرفته و برای آن در صورت تصریح در هر مورد مجازات تعزیری معین کرده است، اما در قانون مجازات اسلامی مصوب ۷۰ با تکیه بر مبانی فقهی از سویی تعریف شروع بجرم را با حذف شرط توقف عملیات اجرایی بطور غیر ارادی ظاهرا” تغییر داده و از سوی دیگر هیچگونه مجازات خاصی برای آن معین ننموده است . در هر حال با توجه به ماده ۴۱ قانون مذکور بالاخص تبصره ۲ آن می‌توان شرط مذکور را استنباط نمود.

 

1. 1. مقاله بررسی شروع به جرم، جرم عقیم و جرم محال در لایحه مجازات اسلامی با نگاهی به سیر قانون گذاری توسط حامد رهداپور و فرشاد چنگایی در سال ۱۳۹۰در پژوهش نامه حقوق کیفری به چاپ رسید. در این مقاله بیان شد که، لایحه مجازات اسلامی برخلاف قانون فعلی، علاوه بر شروع به جرم، سایر جرایم ناتمام را نیز مورد شناسایی قرار داده است و این نه بدعت، بلکه رجعت مقنن است به قانون مجازات عمومی ۱۳۵۲ که طی آن، جرم محال را تحت عنوان در حکم شروع به جرم، و جرم عقیم را با تلویح بیشتری ضمن شروع به جرم، ذکر کرده است. مضاف بر آن قانونگذار در لایحه با پذیرش صریح عدم انصراف ارادی به عنوان شرط تحقق شروع به جرم، ابهام قانون فعلی را مرتفع نموده و شروع به جرم را تقریبا به عنوان اصل در تمام جرایم، جرم انگاری کرده است. علاوه بر آن، با تاسی از قانون راجع به مجازات اسلامی سال ۱۳۶۱، هنگامی که عملیاتی مصداق شروع به جرم داشته و درآن واحد نیز منطبق بر عنوان جزایی دیگری هم باشند، قانونگذار در این صورت فقط مجازات جرم خاص را تجویز نموده است که مجموعا گامی شایسته در نگرشی جدید به جرایم ناتمام می باشد. با این حال عدم پذیرش صریح عنوان کلی جرایم ناتمام، بیان جرم عقیم ضمن شروع به جرم و عدم تخفیف مجازات در هنگامی که فرد، انصراف ارادی نموده ولی اقدامات او مشتمل بر جرم خاصی است، از جمله ایرادات وارده بر لایحه مجازات اسلامی در این فصل به شمار می آیند.

 

1. 1. پایان نامه کارشناسی ارشد شروع به جرم در حقوق جزای ایران در سال ۱۳۷۲ توسط محمدتقی درویشی در دانشگاه شهید بهشتی دفاع شد. وی بیان کرد که، در برخی اوقات نیز ممکن است مجرم عملیات مجرمانه را تا انتها طی نماید، اما به دلایلی جرم موردنظر او تحقق نیابد، یعنی جرم عقیم می‌ماند یا امکان حدوث آن محال می‌شود. و در صورتی که مرتکب راه مجرمانه را تا انتها طی کند و جرم منطبق با قصد مجرم پایان پذیرد جرم تام است، که در هر یک از موارد مزبور به بحث خواهیم پرداخت . در بخش سوم، طی دو فصل به موضوع اصلی این رساله یعنی شروع به جرم پرداخته می‌شود. بدین معنی که ارکان شروع به جرم کدامند؟ بررسی نظریاتی که در مورد تشخیص اعمال مقدماتی از شروع به اجرا وجود دارد، و نیز مقایسه قوانین ناظر بر شروع به جرم و … مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد. در بخش چهارم نمونه‌های احصائی جرایمی که شروع به جرم در آنها مصداق می‌یابد و همچنین اقدامات مجرمانه بی‌بهره (جرم عقیم و محال) مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 

۱-۴-پیشینه تاریخی تعقیب و مجازات شروع به جرم
در ایام قدیم مسئله شروع به جرم در کشور های مختلف، به طرق مختلفی مورد تعقیب قرار گرفته است. مثلاً در حقوق جزای ایران باستان و هم چنین در حقوق جزای اسلامی، مقرراتی در خصوص تعقیب و مجازات شروع به جرم دیده نمی شود. مبنای تعقیب و مجازات، در حقوق جزای اسلام، واقعیات خارجی و عینی بوده است و به همین علت هم تا کسی مرتکب جرم نمی شد، تحت تعقیب و مجازات قرار نمی گرفت. بهترین نمونه این موضوع، داستان شهادت حضرت علی بن ابی طالب (ع) پیشوای شیعیان جهان است. با آن که به آن حضرت خبر داده بودند که ابن ملجم برای قتل وی به کوفه آمده است، و با آن که تمام یاران آن حضرت مصرانه تقاضا می کردند که آن حضرت که سمت پیشوائی و خلافت مسلمین داشت، ابن ملجم را تعقیب و باز داشت و یا حد اقل از شهر خارج نماید، ولی آن حضرت به استناد آن که هنوز از ابن ملجم حرکت خلافی صادر نشده است، از انجام هر گونه عکس العملی خود داری فرمودند. در حقوق جزای اسلام فقط اعمال ارتکابی آن هم به شرط اکمال و اتمام قابل تعقیب و مجازات بودند.
در حقوق جزای قدیم فرانسه، موضوع تعقیب و مجازات شروع به جرم، مخصوصاً در جرائم مهم، کاملاً بر عکس بود. در آن ایام جرائم به دو دسته تقسیم می شدند: یک دسته جرائم مهم از قبیل خیانت به مملکت، خیانت به شاه، پدر کشی، سم دادن و امثالهم. دسته دیگر جرائمی بود که از حیث اهمیت در درجه پائین تری قرار داشت، مثل جرائمی که امروز جنحه نامیده می شود. در جرائم دسته اول، شروع به جرم ولو آن که به نتیجه هم نرسیده باشد، یا حتی شروع به اجراء هم نشده باشد قابل تعقیب و مجازات بود. ژوس یکی از حقوق دانان قبل از انقلاب کبیر فرانسه می نویسد که در جرائم علیه پادشاه مملکت، «مجرد قصد ارتکاب» مستوجب مجازات است خواه این «قصد جنایت» به وسیله گواهان ثابت شود، خواه به اظهار شخص مجرم. (ژوس، رساله در حقوق جزای فرانسه، جلد سوم،سال ۱۷۷۱). ولی در جرائم غیر مهم و دسته دوم نیز اقدامات مقدماتی قبل از وقوع جرم را به نوبه خود به دو دسته تقسیم می کردند: یکی مقدمات بعیده و دیگری مقدمات قریبه، مقدمات بعیده که معمولا به مقدمات ابتدائی تلقی می شد قابل مجازات و تعقیب نبود، ولی مقدمات قریبه که بیشتر با عملیات اجرائی تطبیق می کرد، قابیل تعقیب و مجازات بود. ژوس حقوق دان فرانسوی در تأیید همین قسمت می نویسد: «ظلمت و تاریکی جرائم بیشتر در تهیه مقدمات و نقشه خائنانه ارتکاب جرم پنهان است تا در خود عمل ارتکابی». (همان). این طرز تفکر تا انقلاب کبیر فرانسه ادامه داشت پس از انقلاب فرانسه و تحت تأثیر افکاری آزادی خواهانه فلاسفه آن زمان وضع کاملا تغییر یافت. تهیه کنندگان قوانین انقلابی معتقدبودند که آنچه موجب برهم زدن نظم عمومی است، همان اعمال ارتکابی است، نه افکار باطنی و یا اعمال مقدماتی و یا حتی شروع به اجراء. در شرایط فعلی، در موضوع شروع به جرم و مجازات آن از نظرات دانشمندان بهره گرفته می شود. مقننین کشورهای مختلف، هر یک کم و بیش از نظریات دانشمندان استفاده برده اند. مثلاً مقنن فرانسوی در تعیین مجازات بیشتر از نظریه ذهنی پیروی نموده و میزان مجازات شروع به جرم را معادل جرم انجام یافته تعیین نموده است، تا بدینوسیله افراد خطرناک را با همان شدت تعقیب نماید. ولی همین مقنن در تعریف و پیش بینی جرائم از نظریه عینی پیروی کرده است، زیرا فقط شروع به جرم در جرائم جنایی و پاره ای از جرائم جنحه را قابل تعقیب دانسته نه تمام جرائم را. مقنن کشور ایران علی الاصول از نظریه عینی پیروی نموده است. زیرا در قانون مجازات قبلی ایران، صراحتاً مجازات شروع به جرائم جنایی را حد اقل جرم انجام یافته تعیین نموده بود. گرچه در اصلاحاتی که در سال ۱۳۵۲ در قانون جزای عمومی ایران انجام شد، میزان مجازات شروع به جرم را تشدید نموده، ولی باز هم میزان مجازات را علی الاصول خفیف تر تعیین نموده است. به علاوه شروع به جرائم را منحصر به جنایات و پاره ای از جنجه های مهم نموده است. لیکن مقنن ایران در پاره از جرائم مهم و خاصه برخی از جرائم پیش بینی شده در قانون دادرسی و کیفری ارتش استثنائاً از نظریه ذهنی پیروی نموده و مجازات شروع به جرم را معادل جرم انجام یافته تعیین کرده است.
۱-۵-اهداف تحقیق
اهدافی که در این پژوهش به دنبال آن هستیم عبارت انداز:
۱ . بررسی و تبیین ارتکاب جرم از قصد تا ارتکاب؛

 

2. 2. بررسی و تحلیل شروع به جرم و ارکان آن؛

 

2. 2. بررسی شروع به جرم و نهادهای مشابه؛

 

2. 2. اصول و مبانی جرم و شروع به جرم در جرائم مطلق.

 

۱-۶- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
اهمیت و ضرورت این موضوع از این حیث بوده که در خصوص موضوع فوق بین حقوقدان و بین جرایم مذکور اختلاف نظر بوده لذا این محقق در نظر داشته تا با بررسی این مجموعه قوانین و نظریات موارد اختلافی و خلاء های موجود در این زمینه را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.
۱-۷-سوالات
سوالات این پژوهش عبارت انداز:

 

1. 1. تفاوت شروع به جرم در جرایم مطلق با شروع به جرم در در سایر جرایم چیست؟

 

1. 1. چه جرایمی در حقوق کیفری ایران در مرحله شروع به جرم دارای مجازات می باشند؟

 

1. سوابق تقنینی شروع به جرم در قوانین کیفری ایران چگونه ارزیابی می گردد؟

می‌توان  را به صورت  نیز نوشت که به صورت ضمنی بیان می‌کند دارای میانگین و واریانس زیر است:

□
در مورد اسکرمبلرهای ضربی نیز می‌توان از آزمون آماری طبق جدول ۳-۴ استفاده نمود. شایان ذکر است که متغیر  به کار برده شده در این آزمون آماری دارای احتمال برابر  است در صورتی‌که در مورد اسکرمبلرهای سنکرون این احتمال برابر با  می‌باشد، بنابراین در این حالت به بیت‌های کمتری احتیاج داریم. اما باید همه‌ی چندجمله‌ای‌های ممکن (نه فقط چندجمله‌ای‌های تکین) را تست کنیم. به منظور به حداقل رساندن زمان اجرای برنامه چندجمله‌ای هایی با حداکثر از درجه  در راستای افزایش وزن انتخاب می‌کنیم.

از تجزیه و تحلیل ارائه شده در بخش ۳-۲ می توان نتیجه گرفت که تعداد بیت‌های موردنیاز برای شناسایی اسکرمبلر ضربی با حداکثر طول  برابر است با :

که در آن  و  می‌باشد. تعداد عملیات انجام شده توسط این الگوریتم برابر است با:

که در آن  وزن چندجمله‌ای فیدبک  می‌باشد. از آنجایی که افزایش وزن زمان اجرای برنامه را به صورت نمایی افزایش می‌دهد می توان اسکرمبلرهای خود-سنکرون کوتاه و آنهایی که چندجمله‌ای فیدبک تکین^[۲۳] دارند را به صورت کارآمدتری شناسایی کرد. در بسیاری از کاربردهای عملی اسکرمبلرها دارای چندجمله‌ای فیدبک تکین می‌باشند که این الگوریتم در مورد آنها موثر می‌باشد. به عنوان مثال در  و در  چندجمله‌ای فیدبک اسکرمبلرهای خود-سنکرون یا ضربی دوجمله‌ای  و در  چندجمله‌ای فیدبک یک سه جمله‌ای به صورت  می‌باشد. اگرچه یافتن الگوریتمی کارآمد که پیچیدگی و تعداد عملیات آن به وابستگی زیادی به وزن چندجمله‌ای فیدبک  (همینطور در مورد اسکرمبلرهای جمعی) نداشته باشد به صورت مسئله‌ای که بیشتر جای تحقیق و بررسی دارد باقی می ماند.
جدول ‏۳‑۵ عملکرد الگوریتم کلوزیو با بایاس  [۶]

 

چندجمله‌ای فیدبک	زمان اجرا با	زمان اجرا با
	۱۳٫۰۲ s	۲min 53s
	۵ min 18 s	۱۱min 26s
	۱۴٫۰۱ s	۱۱day 4h
	<< 1 s	<< 1 s
	<< 1 s	<< 1 s

الگوریتم کلوزیو اصلاح شده
الگوریتم کلوزیو به جای اینکه به طور مستقیم به جستجو برای پیدا کردن چندجمله ای فیدبک  بپردازد به دنبال مضرب های پراکنده‌ای از چندجمله ای فیدبک  با تغییر درجه‌ی آنها از کم به زیاد می‌پردازد. پس از آنکه دو مضرب از  طی اجرای الگریتم شناسایی شد، بزرگترین مقسوم علیه مشترک  این دو مضرب به عنوان چندجمله ای فیدبک تعیین می شود. همان طور که قبلاً ذکر شد اینکه آیا چندجمله ای پراکنده مضربی از  می باشد یا خیر براساس آزمون فرضیه ای که روی قدر مطلق متغیر  انجام می شود تعیین می گردد. زمانی که  مضربی از  باشد خواهیم داشت:  چرا که  می باشد. چنانچه  مضربی از  باشد و بیت های ورودی  دارای بایاس  باشند  نیز دارای توزیعی با بایاس  خواهد بود و متغیر  دارای توزیع گوسی با میانگین و واریانس زیر خواهد بود:

مصطفی فقیه در سال ۱۳۸۴ در تحقیقی با عنوان «طراحی مدل رتبه بندی اعتباری مشتریان حقوقی بانکهای تجاری» به طراحی مدل رتبه بندی اعتباری برای مشتریان حقوقی در بانکهای تجاری پرداخته است که با بهره گرفتن از دو تکنیک آماری رگرسیون لجستیک و تجزیه ی تشخیص چندبعدی ، دو مدل ریاضی -آماری برای رتبه بندی اعتباری مشتریان حقوقی بانکهای تجاری طراحی کرده است او دریافت که درنهایت این مدل خواهد توانست با بهره گرفتن از اطلاعاتی که هنگام مراجعه مشتریان حقوقی به بانک (برای گرفتن تسهیلات بانکی) از ایشان گرفته خواهد شد به رتبه بندی مشتریان پرداخته و پس از انجام یکسری تجزیه و تحلیل ها باتوجه به اطلاعات مربوطه رتبه ای که نشان دهنده وضعیت اعتباری مشتری مزبور خواهد بود را به هر یک از مشتریان اختصاص دهد.رتبه مورد نظر خواهد توانست مبنای ارزیابی اعتبار مشتریان حقوقی قرار گیرد(فقیه،۱۳۸۴، ۸۹).

تکتم محتشمی در سال ۱۳۸۴ در پژوهشی با عنوان «تدوین الگوی پیش بینی ریسک اعتباری متقاضیان حقوقی تسهیلات مطالعه موردی بانک کشاورزی» به شناسایی عوامل متمایز کننده مشتریان کم ریسک از مشتریان ریسکی بانک پرداخته است نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان می دهد که در بین عوامل مرتبط با ویژگیهای اعتباری مدیریت شرکت ، تعداد حسابهای بانکی، داشتن ضامن و تعداد چک های برگشتی دارای بیش ترین اهمیت در ایجاد تمایز میان وام گیرندگان بازپرداخت کننده و قصور کنندگان هستند(محتشمی، ۱۳۸۴، ۱۱۲).
پونه روبین تن در سال ۱۳۸۴ در تحقیقی با عنوان «عوامل موثر بر ریسک اعتباری مشتریان بانکی ، مطالعه موردی بانک کشاورزی» به شناسایی عوامل موثر و تدوین مدلی برای سنجش ریسک اعتباری مشتریان حقوقی بانک کشاورزی با بهره گرفتن از روش رگرسیون لاجیت پرداخته است در این تحقیق پس از برآورد انواع مختلف از مدلها در مدل بهینه انتخابی از میان ۳۶ متغیر ۱۷ متغیر مالی و غیرمالی به عنوان متغیرهای موثر شناسایی شدند او دریافت که از بین نسبت های مالی نسبت نقدی و نسبت جاری بیش ترین سهم را در تفکیک مشتریان به دو گروه شرکت های با ریسک اعتباری بالا و شرکت های با ریسک اعتباری پایین دارند و هم چنین مدل رگرسیون لاجیت از کارایی بالایی در برآورد ریسک اعتباری مشتریان حقوقی بانک کشاورزی برخوردار است(روبین تن، ۱۳۸۴، ۱۰۵).
امیر محمد رحیمی ومحسن محمدی در سال (۱۳۸۶)، به “بررسی جایگاه مدیریت ریسک در نهاد مالی و ارائه الگویی بهینه برای آن پرداختند. آنها بیان کردند که عدم اطمینان محیطی و شدت رقابت سازمان ها و مدیران،آنها را با چالش های متعدد مواجه ساخته است. همچنین آنها عقیده داشتند که فرایند تصمیم گیری برای آنها را به امری مشکل تبدیل کرده است. در هرجا که برای یک انتخاب گزینه های گوناگون با نتایج گوناگون درکنار آثار متنوع این تصمیمات وجود داشته باشدریسک وجود داردبه خصوص اگر حداقل یکی از این نتایج اثرات نامطلوبی داشته باشد. بدین ترتیب از کارگاههای کوچک تا صنایع بزرگ همه به نوعی با ریسک روبرو هستند. اهمیت ریسک منجر به افزایش اهمیت مدیریت ریسک برای نهادهای مالی شده است. آنها در خصوص ریسک و مدیریت آن بیان نمودند که، مدیریت ریسک فرآیندی است که در آن مدیران به شناسایی،اندازه گیری، تصمیم گیری و نظارت برانواع ریسک مطرح برای بنگاه می پردازند. درنتایج تحقیق آنها بیان شده است که، مهمترین مولفه مدیریت ریسک بهینه،اندازه گیری تمام ریسک های شرکت در یک واحد اندازه گیری مشترک ومدیریت تمام این ریسک ها در قالب یک استراتژی و الگوی فراگیر می باشد. این یکپارچه سازی منافع زیادی در بر خواهد داشت زیرا که از خیلی پراکنده کاری ها و دوباره کاری ها جلوگیری میکند و با ایجاد هم افزایی باعث بالارفتن کارایی و اثربخشی فعالیت ها در جهت مقابله با ریسک می شود. در مطالعه آنها ابعاد مختلف ریسک در نهاد مالی معرفی شده است و جایگاه مدیریت ریسک تبیین گردیده است. در ادامه مطالعات آنها نیز، الگویی کاربردی وبهینه در جهت اجرایی کردن فرایند مقابله با ریسک ارائه شده است. به عقیده آنها این الگو به نهاد مالی برای معقولانه و منطقی تر کردن رویکردش نسبت به مسائل پیش روی خود کمک می کند(محمد رحیمی ومحمدی،۱۳۸۶).
تحقیقات داخلی و خارجی و نتایج حاصل از آن نشانه این مطلب است که در بیشتر پژوهش های انجام گرفته متغیرهای مالی به خصوص نسبت های مالی به عنوان متغیرهای اثر گذار شناخته شده اند و ابعاد دیگر نقش کم رنگ تری را در حوزه مدیریت ریسک اعتباری ایفا کرده اند و همچنین بیشتر محققین مدل های پارامتریک را برای رتبه بندی اعتباری مشتریان به کار گرفته اند.
۲-۲-۲-۲-پیشینه تحقیق خارجی
یک بانک نه تنها برای پذیرش سپرده هاست بلکه باید امکانات اعتباری نیز اعطا کند، بنابراین ضرورتاً در معرض ریسک اعتبار مالی قرار می گیرد. ریسک اعتبار مالی تا حدودی مهمترین ریسکی است که بانک ها با آن مواجه هستند وموفقیت تجارت آنها به محاسبه دقیق و مدیریت مؤثر این احتمال ضرروزیان(ریسک) تا حدود زیادی ،نسبت به ریسک های دیگر ،بستگی دارد(جیسک،۲۰۰۴).
چان و پان(۲۰۱۱)، ریسک اعتبار مالی،میزان نوسانات ارزشی درابزارهای بدهی است و به دلیل تغییرات در کیفیت اساسی اعتباری از وام گیرندگان وطرف مقابل مشتق می شود.
کویل(۲۰۰) ریسک اعتبار مالی به عنوان ضررهایی از امتناع یا عدم قدرت پرداخت مشتریان اعتباری به طور کامل و در زمان مشخص تعریف می شود ریسک اعتبار مالی است که بانک ها با آن روبرو هستند وقتی که یک وام گیرنده(مشتری) در تعهدات بدهی در موعد و زمان معین کوتاهی می کند.
این ضرروزیان به طور تبادل پذیری (ریسک طرف مقابل) نامیده شده که قادر است اگر به طور کافی مدیریت نشود بانک را در توقیف مال قرار دهد.مدیریت ریسک اعتباری احتمال ضرر و زیان بانک ها را مطابق با میزان درآمد رابا حفظ ریسک اعتبار مالی در بین حدود قابل قبول به منظور ارائه ی چارچوبی برای درک تأثیر مدیریت ریسک اعتبار مالی روی سوددهی بانک ها افزایش می یابد(کارگی۲۰۱۱).
دیمرگوک-کانت وهوزینگا(۱۹۹۹) اظهارنظر کرده اند که مدیریت ریسک اعتبار مالی دارای دو قسمت است که شناسایی بعد از ضرر و زیان ،ضررو زیانهایی که غیر قابل تحمل هستند و پیشرفت های این زمینه از مقاله تجاری مالی دارایی هایی تبدیل به اوراق بهادار شده و دیگری رقابت غیر بانکی که بانک ها را برای یافتن وام گیرندگان مناسب رشد و ترقی به جلو می راند را شامل میشوند.
منبع اصلی ریسک اعتبار مالی،توانایی محدود نهادی،سیاست های اعتباری غیر مناسب، میزان های سود فرار ،مدیریت ضعیف،قوانین نامناسب،سرمایه گذاری و سطوح نقدینگی کم، وام دهی مستقیم ،اعطای زیاد مجوز بانکی،تعهد ضعیف خرید وام،تسهیل ارزیابی اعتبار مالی، روش های ضعیف وام دهی،مداخله ی دولتی و نظارت ناکافی توسط بانک مرکزی را شامل میشود(کیستین جی،۲۰۱۰).
افزایش ریسک اعتبار مالی بانکی به تدریج منجر به مسائل نقدینگی و توانایی پرداخت بدهی می شود. ریسک اعتبار مالی ممکن است افزایش یابد اگر بانک به وام گیرندگان وام دهد،این اطلاعاتی کافی درباره آن ندارد.
کارگی(۲۰۱۱) تأثیر ریسک اعتباری روی سوددهی بانک های نیجریه را ارزیابی کرده است.نسبت های مالی به عنوان معیارهایی از عملکرد بانکی و ریسک اعتبار مالی از گزارشات وحساب های سالیانه از بانک ها ی انتخاب شده از سالهای ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ جمع آوری شده اند و با بهره گرفتن از روش های توصیفی تحلیل رگرسیون و ارتباط، تحلیل و تجزیه شده اند.این یافته ها نشان داده اند که مدیریت ریسک اعتبار مالی یک تأثیر مهمی روی سوددهی بانک های نیجریه ای دارد.نتیجه گیری شده است که سوددهی بانک ها برعکس با سطوح وام ها و پیش پرداخت ها،وام های غیراجرایی و سپرده گذاری ها تحت تأثیر قرارگرفته اندکه در نتیجه آنها را در معرض ریسک بزرگ عدم نقدینگی و توقیف مال قرار می دهد.
ایپور و لافونت(۲۰۱۲) عملکرد بانکی را با وجود ریسک برای صنعت بانکداری کاستاریکا در طی سالهای ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۷ بررسی کرده اند. نتایج نشان می دهند که پیشرفت های عملکرد تغییرات منظم را به دنبال دارد و آن ریسک تفاوت هایی را در بانک ها و وام های غیر اجرایی به طور معکوس کارآیی و بازده دارایی راتحت تأثیر قرار می دهند ، در حالی که میزان کفایت سرمایه یک تأثیر مستقیم و مثبتی روی حاشیهی اعتباری سود شبکه ای دارد.
کیستین جی(۲۰۱۰) تأثیر مدیریت ریسک اعتبار مالی را روی سوددهی بانکهای تجارتی در کنیا ارزیابی کرده است.داده های مربوط مقدار اعتبار مالی سطح وام های غیر اجرایی و سودها برای دوره ی ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ گردآوری شده اند.این یافتهها نشان داده اند که حجم سودهای بانک های تجارتی تحت تأثیر مقدار اعتبار مالی و وام های غیر اجرایی قرارنمی گیرند، بنابراین نشان می دهند که دیگر متغیرها به جز اعتبار مالی و وام های غیر اجرایی روی سودها تأثیر می گذارند.
چان و پان(۲۰۱۲) کارایی ریسک اعتباری از ۳۴ بانک تایوانی در دوره ی زمانی ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۸ را مورد بررسی قرارداده اند. دربررسی آنها از نسبت های مالی برای ارزیابی ریسک اعتباری استفاده شده است و با بهره گرفتن از تحلیل پوششی اطلاعاتی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. پارامترهای ریسک اعتبار مالی کارایی تکنیکی ریسک اعتباری (CR-TE)،کارایی تخصیصی ریسک اعتباری(CR-AE) و کارایی هزینه ریسک اعتباری(CR-CE) بوده اند.نتایج نشان می دهند که تنها یک بانک در همه ی این نوع کارایی ها در طول دوره های ارزیابی ،پربازده و کارآمد بوده است.
به طورکلی ،نتایج تحلیل پوششی اطلاعات سطوح کارآمد نسبتاً پایین در CR-TE،CR-AE و CR-CE در ۲۰۰۸ بوده است.
فلیکس و کلودین(۲۰۰۸)رابطه بین عملکرد بانک ومدیریت ریسک اعتبار مالی را بررسی کرده اند.از یافته های آنها چنین برداشت می شود که بازده درآمد(ROE )و بازده دارایی (ROA) هردو معیار سوددهی رابطه معکوس با نسبت وام غیر اجرایی به وام کلی از مؤسسه های مالی داشته اند که بدین وسیله منجر به افت سوددهی می شود.
احمد و عریف(۲۰۰۸) عوامل مهم تعیین کننده ی ریسک اعتباری از بانک های تجاری روی سیستم های بانکداری اقتصاد به وجود آمده در مقایسه با اقتصادهای پیشرفته را بررسی کرده اند. این بررسی دریافته است که مقررات برای سیستم های بانکداری مهم است که خدمات و تولیدات چندگانه را پیشنهاد
میدهند کیفیت مدیریت در مورد بانکهای وام محور در اقتصادهای جدید حیاتی است.افزایش تعهد ضرروام نیز در نظر گرفته می شود تا یک عامل تعیین کننده برای ریسک اعتبار مالی مؤثر باشد.
الخوری(۲۰۱۱)تأثیر ویژگی های ریسک مخصوص بانک و شرایط کلی بانکداری روی عملکرد ۴۳ بانک تجارتی در حال فعالیت از کشورهای شورای تعاون خلیج در طی ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۸ را ارزیابی کرده است.با بهره گرفتن از تحلیل رگرسیون تأثیر ثابت،نتایج نشان داده است که ریسک اعتبار مالی ،ریسک نقدینگی و ریسک سرمایه عوامل مهمی هستند که عملکرد بانک را تحت تأثیر قرار می دهند وقتی که سوددهی با بازده دارایی سنجیده می شود درحالی که تنها ریسکی که سوددهی را تحت تأثیر قرار می دهد زمانی است که با بازده درآمد سنجیده می شود که ریسک نقدینگی است.
بن ناسیور و عمران (۲۰۰۸) در تلاش برای بررسی تأثیر مقررات بانک،تمرکز،پیشرفت مالی ومؤسسه ای روی حاشیه ی اعتباری و سوددهی بانک های تجارتی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا از سال ۱۹۸۹ تا ۲۰۰۵ بودندکه دریافته اند که سرمایه گذاری بانکی و ریسک اعتبار مالی تأثیر مهم و مثبتی روی حاشیه ی اعتباری سود شبکه ای بانک ها به بازده و سوددهی قیمت را دارند.
احمد،تاکدا و شائون(۱۹۹۸) در مطالعات خود یافته اند که تعهد ضرر وام تأثیر مثبت مهمی روی وام های غیر اجرایی دارد.بنابراین، افزایش تعهد ضرروام،افزایش ریسک اعتباری و افت کیفیت وام ها را نشان
میدهد که در نتیجه به طورمعکوس عملکرد بانک را تحت تأثیر قرار می دهد.
در سال ۱۹۶۸ پژوهشی با عنوان « ارزیابی موفقیت شرکت ها و واحدهای تولیدی آمریکا با بهره گرفتن از روش تحلیل ممیزی» از سوی آلتمن^[۶۵] صورت گرفت. در این تحقیق ، ۵ متغیر که دارای اثرات معنی داری بر تفکیک شرکت های موردنظر داشتند ، انتخاب گشتند. این پنج متغیر عبارتند از: سرمایه در گردش به مجموع دارایی ها، سود انباشته به مجموع دارایی ها، مجموع داراییها به سود قبل از کسر مالیات ارزش دفتری مجموع بدهی ها به ارزش بازاری سهام شرکت و مجموع بدهی ها به فروش. نتایج حاصل از برآورد نشان داد که متغیر مجموع دارایی ها به فروش، حداکثر سهم را در تابع تحلیل ممیزی و در نتیجه تفکیک شرکت ها از نظر بالا یا پایین بودن ریسک داراست( آلتمن ، ۱۹۶۸، ۵۹۲).
امل و همکارانش^[۶۶] در سال ۲۰۰۳ در تحقیقی با عنوان « رویکرد رتبه بندی اعتباری در بانک های تجاری» یک متدولوژی امتیازدهی اعتباری براساس روش تحلیل پوششی داده ها پیشنهاد کردند. آنان داده های مالی جاری ۸۲ شرکت تولیدی/ صنعتی که تشکیل دهنده ی پرتفولیوی اعتباری یکی از بزرگ ترین بانک های ترکیه بود را برای رتبه بندی اعتباری به کار گرفتند. در این پژوهش ۴۲ نسبت مالی انتخاب شد و از میان آن ها ۶ نسبت مهم مالی مورد توجه قرار گرفت. این نسبت ها عبارتند از : وام های کوتاه مدت بانک به بدهی های جاری، بدهی جاری به فروش خالص، دارایی های ثابت به سرمایه ی شرکا: ۱- موجودی- دارایی جاری به بدهی جاری، سرمایه ی شرکا به کل دارایی ها و سود خالص به کل دارایی ها، امل و همکارانش پس از اعتبار سنجی مدل با تجربه و تحلیل رگرسیون دریافتند که روش تحلیل پوششی داده ها قادر به تخمین رتبه های اعتباری شرکت ها بوده و از کارآیی لازم برای امتیازدهی اعتباری برخوردار است
( امل وهمکاران ، ۲۰۰۳، ۱۱۵).
مین و لی^[۶۷] در سال ۲۰۰۷ در پژوهشی با عنوان « رویکرد عملی به امتیازدهی اعتباری» رویکرد بر مبنای تحلیل پوششی داده ها را برای امتیازدهی اعتباری به کار گرفتند. آنان متدولوژی پیشنهادی امل و همکارانش را در جامعه ی آماری بسیار گسترده تری که داده های مالی جاری ۱۰۶۱ شرکت تولیدی، که پرتفولیوی اعتباری یکی از بزرگ ترین سازمان های تضمین اعتبار در کره را در بر می گیرد، برای رتبه بندی اعتباری مورد استفاده قرار دادند. ۶ نسبت مالی مهم به عنوان متغیرهای اثرگذار انتخاب گشته اند.
این نسبت ها عبارتند از : مخارج مالی به فروش، نرخ بدهی جاری، کل استقراض و قرضه ی پرداختنی به کل دارایی ها، نرخ کفایت سرمایه، نرخ جاری و نرخ پوشش بهره، مین و لی (۲۰۰۷)، دریافتند که رویکرد تحلیل پوششی داده ها می تواند به عنوان گزینه ای امیدوار کننده برای بهبود و جایگزینی روش های امتیازدهی کنونی به کار گرفته شود و این رویکرد از کارایی لازم در جهت محاسبه ی رتبه های اعتباری مشتریان برخوردار است( مین و لی، ۲۰۰۷، ۹).
چنگ و همکارانش^[۶۸] در سال ۲۰۰۷ در تحقیقی با عنوان « رویکرد چند گزینه ای به رتبه بندی اعتباری با به کارگیری روش تحلیل پوششی داده ها: ارزیابی وام گیرندگان با در نظر گرفتن پروژه های مالی خصوصی^[۶۹] » یک رویکرد چند گزینه ای را به رتبه بندی اعتباری با تحلیل پوششی داده ها به منظور ارزیابی وام گیرندگان برای پروژه های مالی خصوصی، پیشنهاد داده اند. در این پژوهش تکنیک های مختلف رتبهبندی اعتباری مانند تجزیه وتحلیل ممیزی،درخت تصمیم، شبکه های عصبیو…مقایسه شده اند.
طبقه بندی شاخص های مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از: تکنیک های مهندسی مالی،‌منابع مالی، ساختار سرمایه و بازدهی سرمایه گذاری ، توانایی مدیرت ریسک. چنگ و همکارانش دریافتند که با بهره گرفتن از روش تحلیل پوشی داده ها بانک ها می توانند ارزیابی اعتباری صحیح وسریعی داشته باشند با تصویب سریع وام ، وام گیرندگان می توانند این مقادیر مالی را در پروژه های مالی خصوصی به کار گیرند(چنگ و همکاران، ۲۰۰۷، ۱۷۵۵).
فانسو و همکاران(۲۰۱۲)، درتحقیقی با عنوان"ریسک اعتبار مالی وعملکرد بانک های تجارتی در نیجریه"و به کمک روش مدل پانلی، به بررسی رابطه بین ریسک اعتبار مالی و عملکرد بانک های تجارتی در نیجریه پرداختند. تحقیق آنها شامل بررسی تجربی درباره ی تأثیر کمی ضرروزیان مالی روی عملکرد بانک های تجارتی درنیجریه در مدت ۱۱سال (۲۰۱۰-۲۰۰۰) انجام شده است. درتحقیق آنها، پنج شرکت بانکداری تجارتی درمقطع زمانی یازده سال انتخاب شده اند.نظریه ی سود سنتی برای تنظیم سوددهی،اندازه گیری شده با بازده دارایی(ROA) به عنوان یک تابعی ازنسبت وام غیر اجرایی به وام و پیش پرداخت(NPL/LA) نسبت کل وام و پیش پرداخت ها به کل سپرده(LA/TD) و نسبت تعهد ضرروام به وام های طبقه بندی شده به عنوان مقیاس های ریسک اعتبار مالی به کار رفته است.تحلیل مدل پانلی برای ارزیابی تعیین
کننده های تابع سوددهی به کاررفته است. نتایج تحقیق آنها نشان داده است که، تأثیر ریسک اعتبار مالی روی عملکرد بانک که بابازده دارایی بانک ها محاسبه شده است، یک نامتغیر مقطع زمانی است. این تأثیر در میان بانک های نیجریه یکسان است،اگرچه تأثیری که روی بانک های خصوصی دارد به وسیله این روش تحلیل به کاربرده شده در این تحقیق به دست نمی آید. افزایش ۱۰۰درصدی وام غیر اجرایی تا حدود۶.۲ درصد سوددهی را کاهش می دهد. یک افزایش ۱۰۰درصدی درتعهد ضرروام نیز سوددهی را تا تقریباً ۶۵/۰ درصد کاهش می دهد، در حالی که یک افزایش۱۰۰ درصدی در کل وام و پیش پرداخت سوددهی را تا تقریباً ۹.۶درصد افزایش می دهد. طبق یافته های ما، توصیه می شود که بانک ها در نیجریه باید توانایی هایشان را در تحلیل اعتباری و اعطای وام افزایش دهند درحالی که سازمان نظارت باید توجه بیشتری به پذیرش بانک ها نسبت به پیش پرداخت بانک ها ودیگر قرارداد مؤسسه های مالی(۱۹۹۹)،و رهنمودهای محتاطانه داشته باشند(فانسوو همکاران،۲۰۱۲،۳۸-۳۱).
۳-۲-۲-۲- استخراج مدل مفهومی تحقیق:
مدل مفهومی تحقیق از ادبیات تحقیق به صورت ذیل بدست آمده است.

 

۱-ریسک اعتباری وام‌های دریافتی مشتریان به‌ صورت انفرادی(که متناظر با تحلیل انفرادی ریسک اوراق بهادار است)	مطالبات معوق بانک ملت استان سمنان
۲- ریسک اعتباری سبد وام(که معادل تحلیل ریسک سبد اوراق بهادار است)
متغیرهای مستقل تحقیق	متغیروابسته تحقیق

۱-ریسک اعتباری وام‌های دریافتی مشتریان به‌ صورت انفرادی
(که متناظر با تحلیل انفرادی ریسک اوراق بهادار است)
مطالبات معوق بانک ملت استان سمنان

 

۲۱

ضایعات چای ۴۵%+ پوست برنج ۴۵% + کمپوست فضولات کرم ابریشم۱۰%

TW45%+RH45%+SWRC10%

 

۲۲

ضایعات چای ۴۰% + پوست برنج ۴۰% + کمپوست فضولات کرم ابریشم۲۰%

TW40%+RHS40%+SWRC20%

 

۲۳

ضایعات چای۳۵% + پوست برنج ۳۵% + کمپوست فضولات کرم ابریشم ۳۰%

TW35%+RH35%+SWRC30%

 

۲۴

ضایعات چای ۳۰% + پوست برنج ۳۰% + کمپوست فضولات کرم ابریشم۴۰%

TW30%+RH30%+SWRC40%

 

 

 

 

COC=Cocopeat

PER=Perlite

TW=Tea wast

 

RH=Rice Hulls

N=Nutriont

SWRC=Silk Worm refuse compost

 

 

۳-۵- کاشت گیاهان، آبیاری و مراقبت‌های گیاهی
کاشت گیاهان سینگونیوم در اواسط اردیبهشت ۹۱ انجام شد. برای این کار از گلدان‌های ۴ لیتری استفاده شد. قبل از کاشت گیاهان، ریشه‌ها شسته شد، ته گلدا‌ن‌ها به ارتفاع ۲-۳ سانتی‌متر جهت زهکش پوست برنج ریخته شد. گلدان‌ها با بستر مورد نظر پر شد و در هر گلدان یگ گیاه کاشته شد. پس از کاشت، تمامی بسترها آبیاری شد تا آب ثقلی از ته گلدان خارج شود. برای استقرار بهتر گیاهان آبیاری در روز بعد نیز هم تکرار شد. با گرم‌شدن تدریجی هوا و شدت یافتن تابش آفتاب و با توجه به نبود لوازم خنک کننده در گلخانه، گلدان‌ها در بیرون از گلخانه و در زیر سایه درختان در همان فضای آزاد نگهداری شدند.

۳-۵-۱- آبیاری و کودهی
از آنجائیکه بسترهای کشت مختلف ظرفیت نگهداری آب متفاوتی داشتند، زمان و دور آبیاری گلدان‌ها به صورت مشاهده‌ای تنظیم می‌گردید و هر دو روز در میان گلدان‌ها مورد بازبینی قرار می‌گرفت و سطح بستر کنار زده می‌شد و اگر نیاز به آبیاری بود، عمل آبیاری انجام می‌گرفت، در غیر اینصورت آبیاری انجام نمی‌شد. در واقع در این روش سعی شد هر زمان که گیاه به آب نیاز داشت آبیاری انجام گیرد.
در مورد تیمار‌های ۲، ۸، ۱۴ و ۲۰ کوددهی و تغذیه گلدانها هر ۱۰ روز یکبار با کود کامل میکرو که شامل عناصر غذایی اصلی( نیتروژن، فسفر و پتاسیم ) به نسبت یکسان۲۰-۲۰-۲۰ و نیز عناصر کم مصرف شامل مقادیر ۱۰۰۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم آهن و ۵۰۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم منگنز، ۵۰۰ میلی‌گرم در کیلو‌گرم مس و ۵۰۰ میلی‌گرم در کیلوگرم روی بصورت کلات EDTA و همچنین ۲۰۰ میلی‌گرم در کیلوگرم بور، ۵ میلی‌گرم در کیلوگرم مولیبدون و ۱۰۰۰ میلی‌گرم در کیلوگرم کلاتهای آزاد به شکل دانه‌های صد در صد قابل حل در آب بود به غلظت ۲ در هزار و به مقدار ۲۰۰ سانتی‌متر مکعب به ازای هر گلدان در تیمارهای مورد نظر انجام گرفت.
۳-۶- اندازه‌گیری خصوصیات بسترها‌ی کشت
۳-۶-۱- اندازه‌گیری pHوEC
اندازه گیری EC و pH با روش استاندارد استرالیا (۱۹۹۶Anonymouse, ) انجام گردید. بدین صورت که ابتدا بسترهای خشک به صورت همگن در سطل تمیزی ریخته شد و با آب مقطر مرطوب شدند به صورتی که با فشار دادن و مشت کردن دست، لای انگشتان مرطوب شود. سپس ۱۰۰ سانتی مترمکعب ( تحت فشار ۱۰ کیلوپاسکال (kg/cm2102/0)، از بسترها برداشته شد و به مقدار ۱۵۰ سانتیمتر مکعب آب مقطر را روی آن ریخته و در مدت ۹۰ دقیقه بر روی دستگاه شیکر قرار می‌دهیم. پس از عبور از کاغذ صافی pH و هدایت الکتریکی(EC) محلول، توسط دستگاه pH سنج دیجیتال ایتالیائی مدل هانا ^[۵۹] ۲۱۱، وEC سنج دیجیتال ایتالیائی مدل هانا اچ‌آی ۸۰۳۳^[۶۰]، قرائت شدند.

شریفی، مهرابی زاده و شکرکن در تحقیقی تحت عنوان «بررسی رابطه نگرش دینی با افسردگی، اضطراب و پرخاشگری، عنوان کردند که رابطه منفی و معناداری وجود دارد (دادفر، ۱۳۸۶). تحقیقات مربوط به مذهب در ایران نیز در رابطه با جهت گیری دینی درونی – بیرونی (رمضانی، ۱۳۷۵)، اعتقادات دینی (عمران نسب،۱۳۷۷)، و میزان عبادت (بهرامی مشعوف،۱۳۷۳)، و تأثیر آنها در سلامت روان بوده است و در هیچ کدام از تحقیقات به مقابله مذهبی به صورت خاص و بخصوص بررسی الگوهای منفی آن پرداخته نشده است، در صورتی که در فرهنگ ایرانی با توجه به تأکید نیرومندی که بر روی تجارب مذهبی دارد، بافت فرهنگی مناسبی برای بررسی تأثیر مذهب بر روی پیامدهای استرس می باشد. یافته های پژوهشی متعددی نشان داده اند که زنان و مردان در پاسخ های حاد به ضربه با یکدیگر متفاوت هستند.

ترغیب کلامی یا قانع سازی کلامی (یعنی اینکه به افراد گفته می شود که آنها توانایی رسیدن به هر چیزی را که می خواهند به آن برسند رادارند) میتواند کارآیی شخص را افزایش دهد. این ممکن است از ۴منبع اطلاعاتیِ رایج تر باشد ومعمولاً توسط والدین، معلمان، همسران، دوستان و درمانگران عمل می شود. برای اینکه قانع سازی کلامی مؤثر افتد باید واقع بینانه باشد (سید محمدی،۱۳۷۸).
طهماسبی پور و کمانگیری ضمن تحقیقی که در زمینه بررسی ارتباط نگرش مذهبی با میزان اضطراب ،افسردگی و سلامت روان گروهی از بیماران سه بیمارستان تهران به عمل آوردند،به این نتیجه رسیدند که نگرش مذهبی با دو مقوله اضطراب و افسردگی همبستگی منفی و با سلامت روان همبستگی مثبت دارد.
بیرشک و همکاران به بررسی رابطه تنیدگی ،افسردگی و اضطراب از یک سو و مذهب از سوی دیگر پرداختند .نتایج نشان داد که بین مذهبی بودن و اضطراب رابطه منفی وجود دارد.
پژوهش جمالی با موضوع بررسی رابطه بین نگرش مذهبی ،احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان نشان داد که بین نگرش مذهبی و سلامت روان همبستگی مثبتی وجود دارد.
پناهى (۱۳۸۲)میان میزان پاى‏بندى به نماز وسطح اضطراب در دانش‏آموزان ،رابطه معکوسى به دست آورد.
حیدرى (۱۳۸۲) نشان داد که میان جهت‏گیرى مذهبى و رضامندى از زندگى زناشویى، رابطه مثبت معنادارى وجود دارد.
افراد(دانشجویان دانشگاه شهیدبهشتی)دارای جهت گیری مذهب درونی نسبت به افراد دارای جهت گیری مذهب بیرونی از شادکامی بیشتری برخوردارند.(دکتر شهیدی،۱۳۸۳)
در تحقیقات امنی و ملک شاهی(۱۳۸۰)،گله دار و ساکی(۱۳۸۰)،آزموده و شهیدی(۱۳۸۶)،خداپناهی و خاکساری(۱۳۸۴)،اشاره شده است که همبستگی منفی میان نگرش مذهبی با اضطراب مرگ و افسردگی وجود دارد.در این تحقیقات به این نکته اشاره شده است که افراد دارای جهت گیری مذهبی درونی یعنی افرادی که معتقدند مذهب در ریشه آنها وجود دارد ،در مقایسه با افرادی که جهت گیری مذهبی بیرونی دارند،یعنی مذهب را وسیله ای برای دستیابی به چیزهای دیگری می دانند ،سلامت روانی بیشتری دارند.
جهت گیری مذهبی با افزایش سلامت روانی و کاهش اختلالات روانی رابطه داشته و قادر است تا بصورت مثبت سبک مقابله مثبت را پیش بینی کند. علاوه بر همگرایی بین دو مقیاس جهت گیری مذهبی و مقابله مذهبی ، مقیاس جهت گیری مذهبی قادر است تا گروه‌های موجود با تفاوت در جهت گیری مذهبی را از یکدیگر تفکیک و متمایز سازد.( بهرامی،۱۳۸۳)
هادیان‏فرد در تحقیقی(۱۳۸۴) گزارش کرد افرادى که بر مبناى باورهاى دینى عمل مى‏کنند، احساس ذهنى و بهزیستى بالاترى دارند.
با توجه به اهمیت و تأثیر مثبت آموزه‏هاى دینى بر سلامت روان و شادکامى انسان، پژوهش‏هاى زیادى در این زمینه در ایران انجام یافته و نتایج مهمى گزارش شده است. (براى مثال ر.ک: کاظمى، کریمى، انصارى، حسینى و وزیرى‏نژاد، ۱۳۸۵) .
پژوهشی با هدف بررسی نگرش‌های دینی وپایبندی مذهبی دانشجویان و ارتباط آن با سلامت روان و پیشرفت تحصیلی آنها در شهرستان سنندج در سال ۸۵ صورت گرفت. نشان داد بین نگرش‌های مذهبی وپایبیندی مذهبی ارتباط معنادار وجود داشت .همچنین ارتباط بین نگرش مذهبی با پیشرفت تحصیلی دانشجویان معنادار است .بین پایبندی مذهبی و پیشرفت تحصیلی نیز رابطه معناداری وجود داشت.( طیری،۱۳۸۵)
میان شادکامى دینى دانش‏پژوهان مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (ره) قم با شادکامى روان‏شناختى رابطه معنادار مثبت و با افسردگى، رابطه معنادار منفى وجود دارد.( على‏محمدى،۱۳۸۵)
مقایسه نتایج بدست آمده بین نمونه مورد بررسی در کارکنان دانشگاه علوم پزشکى بقیه الهو افراد خارج از دانشگاه در رابطه با اهمیت دادن به خواندن نماز، بیانگر وجود تفاوت معنادار (P<0.01) بین آنها است.( آقایانی چاوشی،۱۳۸۶)
جهت گیری مذهبی درونی شده به عنوان یک عامل کلیدی برای سلامت روانی نقش ایفا می کند. توجه به مذهب درونی در مداخله های پیشگیرانه و درمانی می تواند عامل موثری در سلامت روانی به حساب آید.(جان بزرگی ، تهران، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشکده پزشکی،۱۳۸۷)
بین جهت گیری مذهبی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی، واحد آزادشهرو اضطراب و افسردگی آنان رابطه تنگاتنگی وجود دارد لذا به نظر می رسد تقویت و درونی سازی ارزش های دینی می تواند منجر به افزایش سطح سلامت روانی دانشجویان گردد.( بیانی ،۱۳۸۷)
جهت گیری دینی درونی ،خود مهارگری افراد( دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه گیلان) را قوی می کندو باعث می شود که افراد حتی در غیاب منبع قدرت بیرونی نیز به طور مطلوب و مولد عمل کنند .بنابراین از طریق درونی سازی دین و آموزه های دینی می توان انسان هایی را تربیت کرد که از خودمهارگری بالایی برخوردار باشند.( حسین خانزاده ،۱۳۸۷)
بین جهت گیری مذهبی دانشجویان (دانشگاه آزاد اسلامی واحد آزادشهر)و اضطراب و افسردگی آنان رابطه تنگاتنگی وجود دارد ،لذا به نظرمی رسد تقویت و درونی سازی ارزش های دینی می تواند منجر به افزایش سطح سلامت روانی دانشجویان گردد.(دکتر بیانی،۱۳۸۷)
بین دانشجویان دختر و پسر دانشگاه محقق اردبیلی از نظر جهت گیری مذهبی و از نظر ویژگی های شخصیتی تفاوت معنادار به دست آمد(دکتر میکائیلی،۱۳۸۸)
بین نمره  مذهب درونی دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی زنجان، باسن ،شغل ،مقطع تحصیلی(کاردانی یاکارشناسی)ارتباطی مثبت وباحضوردرمراسم مذهبی ووضعیت تاهل ارتباطی منفی و معنی داری داشت.( اقوامی،۱۳۹۰)
بین جهت گیری مذهب بیرونی و سرسختی روانشناختی (دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول)تفاوت معنی داری وجود دارد(یاسمی نژاد،،۱۳۹۰)
دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی با جهت گیری مذهبی درونی نسبت به دانشجویان با جهت گیری مذهبی بیرونی دارای اضطراب مرگ پایین تر و دانشجویان زن نسبت به مرد دارای اضطراب مرگ بالاتری بودند.( منصورنژاد،۱۳۹۰)
باورهای مذهبی می تواند پیش بینی کننده سلامت روان در دانشجویان(دانشگاه هرمزگان)باشد.( صادقی فرد؛۱۳۹۱)
درتحقیقی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی کرمانشاه نشان داد بین جهت گیری مذهبی و سلامت روان افراد رابطه مستقیم و معناداری وجود دارد (عارفی،۱۳۸۸)
۲-۳-بررسی نظریه های سلامت روان :
در سال ۱۹۳۰ اوّلین کنگره بین المللی بهداشت روان با شرکت نمایندگان پنجاه کشور در واشنگتن تشکیل شد و مشکلات روانی کشورها و مسائلی از قبیل تاسیس بیمارستان ها, مراکز درمان سرپائی, مراکز کودکان عقب مانده ذهنی و نظایر آن مورد مطالعه قرار گرفت. ولی در ۱۸ سال بعد یعنی در سال ۱۹۴۸ در سومین کنگره بین المللی بهداشت روان که در لندن تشکیل شد اساس فدراسیون جهانی بهداشت روان بنیان گذاری شد و در همان سال این فدراسیون به عضویت رسمی سازمان یونسکو و سازمان بهداشت جهانی درآمد بطوریکه سازمان جهانی بهداشت در ژنو نقش رهبری رسمی فدراسیون جهانی بهداشت روان را به عهده گرفت. از آن تاریخ به بعد هر سال یک جلسه بین المللی و هر چهار سال یکبار کنگره جهانی تشکیل شده و می شود. در نتیجه تلاش و کوشش های پیگیر روز ۱۸ فروردین مطابق با هفتم آوریل روز جهانی بهداشت اعلام گردیده در سراسر جهان مسائل بهداشتی کشورها مورد بررسی قرار می‌گیرد. از مسئولین بهداشتی کشورهای مختلف خواسته شده تا برنامه های بهداشت روانی را جزء برنامه های بهداشت عمومی قرار دهند.
در کشور ایران نیز علیرغم آنکه از زمان محمدبن زکریای رازی و بعد، ابوعلی سینا به بیماران روانی (دیوانگان آن زمان) توجه داشته و برای آنها از دستورات مختلف داروئی و روش های گوناگونی همچون تلقین استفاده می‌کردند، ولی بطور رسمی در سال ۱۳۳۶ برنامه های روانشناسی و بهداشت روان از رادیوی ایران آغاز شد و در سال ۱۳۳۸ اداره بهداشت روانی در اداره کلّ بهداشت وزارت بهداری وقت، تشکیل گردید. اگرچه از سال ۱۳۱۹ تدریس بیماری های روانپزشکی دانشگاه تهران آغاز شده بود با قبول استراتژی P.H.C توسط جمهوری اسلامی ایران و ایجاد شبکه های بهداشتی درمانی، در کشور، موضوع بهداشت روان به منزله جزء نهم خدمات اوّلیه بهداشتی پذیرفته شد و در حال حاضر نیز از موضوعات بسیار ضروری در کشور، مورد توجه قرار دارد.
یکی از محورهای ارزیابی سلامت جوامع مختلف ،بهداشت روانی آن جامعه است.سلامت روانی ،نقش مهمی در تضمین پویایی و کارآمدی هر جامعه ایفا می کند و از آن جایی که دانشجویان از اقشار برگزیده جامعه و از سازندگان فردای هر کشور می باشند بنابراین سلامت روانی آنان از اهمیت ویژه ای در یادگیری و افزایش آگاهی علمی برخوردار است(دادخواه ۱۳۸۵). از ضروریات اساسی زندگی دانشجویی که توجه به آن در رشد و توسعه جامعه اثر مستقیمی دارد و پرداختن به آن شرط اساسی در بهره وری بهینه از نیروهای کارآمد و تحصیل کرده می باشد ،بهداشت روانی دانشجویان است.دوران دانشجویی به دلایلی از جمله میل به تفریحات متعدد اجتماعی در مقابل تمایل به درس خواندن ،احتیاج به پیشرفت در دروس در برابر احساس بی کفایتی ،ترس از ابراز شخصیت در برابر میل به خودنمایی ،میل به ازدواج در برابر موانع ،ارتباط با جنس مخالف ،تنفر از دیگران در برابر ناتوانی در بروز احساسات خود و مشکلات اقتصادی که مانع رسیدن به هدف ها ی هنریاست ؛دوره خاصی از زندگی تلقی می شود(ادهم ،سالم صافی،امیری ،دادخواه ،علی محمدی،مظفری،ستاری و رادیشان،۱۳۸۷).
سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۹۴۸ ابعاد سه گانه سلامتی ،یعنی رفاه کامل جسمی ،روانی و اجنماعی را مطرح کرده است .که هر سه بعد لازم و ملزوم و مکمل یکدیگرند. به خاطر اهمیت مساله ،بهداشت جهانی سال ۲۰۰۱ را به عنوان سال بهداشت روانی اختصاص داده است. و در این سال تمام ملل جهان این وظیفه را به عهده داشتند که سطح بهداشت روان خود ،خانواده و جامعه شان را ارتقا دهند(شاه محمدی ،۱۳۷۹).از سوی دیگر تلویحاَّ چنین معلوم است که سلامت روانی را می توان عکس بیماری عکس بیماری روانی تعریف نمود.با چنین فرضی فقدان پسیکولوژی معادل رفتار بهنجار شمرده می شد.اخیرا تردیدهایی در مورد مفید بودن این فرض ابراز شده و ارائه مفاهیم و تعاریف دقیق تری برای سلامت روانی و بهنجاری اهمیت فزاینده ای یافته است .روان پزشکان با بیرون آمدن از مطب ها و ورود به اجتماع با گروه هایی از جمعیت مواجه شده اند که قبلا آن را ندیده بودند(سادوک ،۱۹۸۸).در همین رابطه بررسی بهداشت روانی دانشجویان به عنوان آینده سازان این مملکت از جایگاه والایی برخوردار است چرا که با ارتقای بهداشت روانی دانشجویان می توان انتظار داشت که در عرصه های علم و ادب گام های موثری بردارند .
سلامت جسم و روان تواما یکی از اساسی ترین نیازهای بشر می باشد.همانطور که سلامت جسمی برای انسان لازم است و باعث تداوم زندگی شخص می شود ،سلامت روان نیز یکی از نیازهای حیاتی انسان می باشد .اگر عقل سالم در بدن سالم است ،اگر تن آدمی به خستگی نااستوار می گردد و کسالت نصیب انسان می سازد ،روان آدمی نیز اوقات بسیاری در برابرمصائب ،ناروائی ها،نابهنجاریهای اجتماعی ،خستگی های ناشی از زندگی ماشینی شتاب زده ،تبعیض ها ،بهتان ها و…پریشان می گردد.انسان همچون طفلی ناآرام به دنبال آن می گرددتاخسته و روح پریشان خویش را به آرامش برساند(مقیمی ،۱۳۸۲)
یکی از هدفهای پیگیر روانشناسی نیز بررسی ماهیت رفتار انسان است .به طور کلی هر موجود زنده ای جز از راه شناخت رفتار در موقعیتهای مختلف شناخته نمی شود .چون آدمی مخلوق انگیز ها ،کششها و احساس های هوشیار و همچنین استعدادها و امکانات فطری خویش است .بنابراین رفتار انسان هنگامی بهنجار است که موازنه یا تعادلی میان این عوامل برقرارگردد.در واقع تن و روان چنان با هم ارتباط نزدیک دارند که هر دگرگونی در یک ،موجب دگرگونی در دیگری می شود.از سوئی ،وقتی شخصی گرفتار بیماری مزمن است ممکن است چنان بر اعصاب و عوامل انگیزشی او فشار و تنش وارد گردد که رفتار و کردارش به وضع نابهنجار درآید ،و نشانه های بیماری روانی مانند نوروز و پسیکوز در او نمایان گردد؛از سوی دیگر اختلال و بیماری روانی ممکن است چنان تاثیر نامطلوبی در تن به وجود آورد که دستگاه ها و اعضاء دیگر تن نتواند وظائف خود را به خوبی انجام دهند و در نتیجه عوارض و اختلال های بدنی پدید آید .اکثر ناسازگاهری های فکری ،عاطفی و اجتماعی براثر همین ناراحتی های بدنی روانی به گونه ای متقابل ایجاد می گردد.بهداشت روانی تنها به درمان محدود نمی شود،بلکه وظیفه اصلی آن پیشگیری از بروز بیماری های روانی است و تا زمینه های ایجاد این بیماری ها روشن نگردد نمی توان به اهمیت بهداشت روانی پی برد(اطیایی،۱۳۸۱).
کوریسنی (۲۰۰۲)بهزیستی را در حالت تهی از خوب بودن که شامل شادمانی ،عزت نفس و رضایت زندگی است تعریف کرده است ،او معتقد است که سلامت روان حالتی از ذهن است که بوسیله بهزیستی هیجانی،رهایی نسبی از اضطراب ونشانه های ناتوان کننده و ظرفیتی برای ساختن روابط سازنده و انطباق با درخواست های معمول و استرس های زندگی مشخص می شود.
کریتس(۲۰۰۰)سلامت روانی را در حالت کامل بهزیستی جسمانی ،روانی و اجتماعی می داند و صرفا فقدان بیماری یا معلولیت (ناتوانی)سلامت نیست ،سلامت کامل و حقیقی شامل پیشگیری از نابهنجاری و بیماری و نیز ارتقاء سلامت مثبت است.
هدف بهداشت روانی این است تا با جلوگیری و پیش گیری از عدم تعادل های روانی و اضطراب یک حیات پرآرامش و سراسر موازنه برای افراد بوجود بیاورد.یکی از نکاتی که برای بهداشت روان بسیار مفید می باشد،این است که شخص به محدودیت ها و جایز الخطا بودن انسان معتقد باشد و گمان نکند که همه اغراد می توانندمانند معصومین و مردمان انگشت شماری که از لحاظ تکامل روحی و تهذیب اخلاقی در میان بشریت برجسته هستند ،باشند.زیرا کسی که چنین بیندیشد چون در خویشتن کاستی و زبونی بسیار به خود خواهد پیچید و چون خود را کامل نخواهد یافت بسیاری عوارض وخیم در وی پدید خواهد آمد.
سلامت روان یعنی اینکه چگونه یک شخص به هنگام مواجهه با موقعیتهای زندگی ،فکر،احساس و عمل می کند ؛سلامت روان یعنی اینکه چگونه افراد به خودشان ،زندگی شان و افراد دیگری که در زندگی آنها هستند می نگرند،چالش ها و مشکلات خود را ارزیابی می کنند و انتخاب هایی انجام می دهند.سلامت روان همچنین کنترل تنیدگی ،ارتباط با افراد دیگر و تصمیم گیری ها را در بر می گیرد(نقل از سواری،۱۳۸۷)
یکی از مهمترین اصول بهداشت روان ،به کار بردن روش تفکرعلمی و منطقی در حل مشکلات عاطفی و مسائل روزمره می باشد.زیرا انسان دائما مواجه با مشکلاتی است که بایستی با درست بکاربردن خرد خود راه حل صحیح را برای مشکلات و تناقضات و سرگردانیهای خویش بیابد و در رفع آنها اقدام نماید(اردوبادی ،۱۳۸۴)
اریک فروم^[۶۴]روانکاو و جامعه شناس بزرگ در کنگره جهانی بهداشت روانی دانشجویان که در دانشگاه پرینسون آمریکا به سال۱۹۵۶برقرار گردید ،تعاریفی از بهداشت روانی نموده است که در اینجا به اختصار ازآن یاد می نمائیم:
به نظرمی رسد که اصولا سه مفهوم کلی از بهداشت روانی وجود دارد یکی نظری است که آن را نسبیت درون ذاتی^[۶۵]می نامند .برحسب این نظر بهداشت روانی یک حالت و احساس درون ذاتی است .هرکس که خود را از سلامت فکر بهره مند بداند سالم است و هرچه درباره خویشتن بپنداریم صحیح خواهد بود .در حالی که دانش روانشناسی نشان داده است که آنچه فرد دربتره خود می پندارد گمراه کنده ترین تصورات است .نظر دوم را نسبیت اجتماعی^[۶۶]می نامند .برحسب این نظر بهداشت روانی و سلامت فکر برابر با قدرت سازگاری و تطابق با جامعه است و آن کس که سلامت فکر دارد که برحسب قوانین موجود در اجتماع عمل کند و وظایف خود را به انجام برساند.در مقابل این نظر این پرسش وجود دارد که آیا کسی که سازش و تطابق با یک اجتماع سفیه و دیوانه دارد ،بازهم از نظر بهداشت روانی دارای سلامت فکر است ؟البته اینچنین نخواهد بود(راهنما،۱۳۸۲).
اسپینگر متعقد است که بقاء و زوال هر جامعه ارتباط مستقیم با سلامت جسم ، اجتماع و درجه بهداشت روانی افراد آن اجتماع دارد.
نظر سوم که بسیار کهن نیز می باشد ، نظریه بشر دوستی معیاری است . بر حسب این نظر هر اندازه که فرد به طبیعت بشری نزدیک تر باشد ،به سلامت فکر نزدیک تر است (اطیابی ،۱۳۸۱).
۲-۳-۱-مفهوم بهنجاری و نابهنجاری
از هر نقطه که به مفاهیم بهنجار و نابهنجار بنگریم در می یابیم که مفاهیمی نسبی هستند و انحراف از یک هنجار ،هنجاری که مورد قبول باشد ممکن است به اندازی ناچیز جلوه گر شود که موجب هیچ نوع نگرانی نشود یا ممکن است ،تا اندازه ای قابل توجه باشد که تریدی درباره ماهیت مرضی یا نابهنجار آن باقی نماند ؛به صورت ،دوگانگی مطلقی که در آن بهنجار دو اصطلاح جدائی ناپذیرند و نمی توان یکی از انسانها را بدون توجه به دیگری تعریف کرد(دادستان ،۱۳۷۶).
طبیعی است که ارتباط بین سلامت و بیماری و همچنین سلامت روان و بیماری روانی را دو انتهای یک پیوستار در نظر بگیریم . اهمیت این استدلال فلسفی از آن جهت است که ،زیر بنای نگرش های بسیاری از پزشکان و سیاست های ملی را برای ارتقاء سلامت روان تشکیل می دهد . جدا سازی مفهومی سلامت روانی از بیماری روانی مزیت های متعددی به همراه دارد . مهمترین آنها جدائی سلامت از بیماری تاکید بر ارتقاء سلامت روان است (سیاسی،۱۳۷۷)
جامعه انساانی نابهنجاری های بسیاری دارد . بسیاری از دردهای ظاهرا جسمانی معلول بیقرای و اختلالات روانی اند. روان ما محتاج کابرد روشی است که وی را در برابر آسیب عوامل مخرب به دور نگه دارد .این روش های استحفاظی تحت عنوان بهداشت روانی شناخته می شوند.
۲-۳-۲- وضعیت سلامت روان
وضعیت سلامت روان به طور کلی با بیماری روانی و بروز آن مرتبط است . وضعیت سلامت روان به تجربه عمومی سلامت روان در جامعه که گاه از طریق تحقق رسمی و یا غیر رسمی تجربه می شود ،اشاره دارد . چنین تحقیقاتی بر اساس مفهوم سازی و اندازه گیری سلامت روان بر اساس تظاهرات روانشناختی همچون کیفیت زندگی انجام می گیرد نه حالت های فیزیولوژیک (تودور^[۶۷]،۱۹۹۶؛ به نقل از نیری ،۱۳۵۸).
۲-۳-۳-معیار سلامت روانی
رفتار انسان فوق العاده پیچیده است و تعیین اینکه کدام رفتار وی بهنجار و سالم و کدام رفتار نابهنجار و غیر سالم است نیاز به معیار های دقیق دارد و برای مشخص نمودن سلامت روان یک فرد معمولا یکی از سه معیار زیر به کار می روند:
۱-معیار میانگین آماری : با توجه به این معیار کسی دارای سلامت روانی است که در ویژگی و رفتار خاص حول کیانگین آماری باشد . مثلا در خصیصه هوش کسی که در حد میانگین و دارای نمره صد باشد دارای هوش طبیعی است. و آن کس که از این میانگین پائین تر باشد دارای اشکال هوشی است . در تست های روانی از این معیار استفاده می شود و در برخی از آنها نمره پائین تر از میانگین (مانند تست های هوش ) و در برخی نمره بالاتر از میانگین (مانند تست های افسردگی و شخصیت ) نشانه نابهنجاری و اختلال است ایرادی که به این معیار می گیرند این است که اگر ابزار سنجش دقیق نباشد و چنانچه آزمون انگیزه ای برای پاسخ دادن نداشته باشد و یا نتواند پاسخ دهد نمره بدست آمده شاخص دقیق رفتار فرد نیست (دادگر ،۱۳۸۲)

در این آیه پیامبر الهی، حضرت صالح، با صفت خیر خواهی تعریف شده است. اگر حالات سایر انبیای الهی را در قرآن مجید مورد توجّه قرار دهیم ملاحظه می شود که همه آنان چنین بوده اند و با مردم خود با سوز و محبت برخورد میکرده اند، به ویژه رسول خدا i که با پیروان خویش و گروندگان به اسلام با نرمش و رأفت رو به رو میشد. خداوند متعال به پیامبر عظیم الشان اسلام خطاب میکند:
وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ (۸۸) وَقُلْ إِنِّی أَنَا النَّذِیرُ الْمُبِینُ _{(حجر-۸۹)} بال و پر خود را ( به عنوان محبّت و دلسوزی ) برای مردم و مومنین فرود آر و بگو من انذار کننده آشکار میباشم.

خداوند متعال در آیه شریفه آن حضرت را مأمور میسازد که با مومنین با تواضع و محبت بر خورد کرده و پرهای نوازش خود را برای آنان بگستراند!
در آیه دیگر نیز از شدّت محبّت و گذشت و اغماض و سوز و گداز آن بزرگوار سخن به میان می آورد:
sفَبِماَ ۷pyJômu‘ z`ÏiB «!$# |MZÏ۹ öNßgs9 ( öqs9ur |MYä. $ˆàsù xá‹Î=xî É=ù=s)ø۹$# (#q‘ÒxÿR]w ô`ÏB y7Ï۹öqym ( _{(آل عمران- ۱۵۹)} از لطف خدا بود که نسبت به پیروانت مهربان شدی و چنانچه خشن و تند خو بودی، هر آینه مردم دور تو را خالی میکردند.
این آیه نرمش و محبّت بی نظیر رسول خدا را عامل جذب مردم معرفی میکند.
اگر مربی با عشق به تربیت متربیان بپردازد موفق میشود و عشق و محبت، بسیاری از سختی ها و
سنگلاخها را برای انسان، هموار خواهد کرد و او را به قله رفیع فتح و پیروزی خواهد رساند.
۵-۳- دوست داشتن متربیان:
از عوامل موفقیت یک معلم و مربی خوب آن است که شاگردان خود را دوست بدارد تا حدی که بتواند نادانی آنان را تحمل کند.
روابط معلم و شاگرد باید دوستانه و در عین حال محترمانه باشد، اگر معلم توانست این رابطه را ایجاد نماید هرگز از تدریس خسته نخواهد شد و شاگردان نیز از او بیزار و خسته نخواهند شد.
روانشناسان، عامل مهر و محبت و رفق و مدارای با کودکان و خرد سالان و بلکه با بزرگسالان را عامل مهمی در تربیت میدانند و به همین دلیل، عفو و گذشت را بیش از هر گونه عوامل تربیتی دیگر ثمر بخش
بر می شمرند.
پیامبر اکرمi علیرغم همه آزارها، خویشتن را موظف به گذشت وعفو میدانست و احساس میکرد به منظور تربیت صحیح باید رفق و مدارا را پیشه خود ساخته و بدی را با نیکی پاسخ دهد. قرآن کریم نیز پیامبران را خیر خواه و دوست دار مردم معرفی مینماید:
أُبَلِّغُکُمْ رِسَالاتِ رَبّی وَأَنَاْ لَکُمْ نَاصِحٌ أَمِینٌ _{(اعراف-۶۸)}
حضرت هود ۸ خطاب به قوم خود میفرماید: من مبلّغ و پیام آور دستورات الهی هستم و پیوسته خیرخواه و امین شما میباشم.
در یک نگاه مهر ورزی با دیگران، ثروتی بی پایان است که برتر از دارایی های مادی و ذخایر دنیوی است و نیز گنجی گرانقدر و بیکران که دست هیچ طمعکاری بدان نمیرسد.
لقمان حکیم به فرزندش میفرماید:
فرزندم با یکصد تن رفیق و دوست باش و با یک تن هم دشمن مباش. تو در دنیا دو چیز بیشتر نداری : نصیب خدایی و خُلق و خوی تو، و شیوه برخورد و نشست و برخاست تو با مردم. پس با اطرافیانت کینه توزانه بر خورد مکن و به اخلاق خوب و پسندیده عادت نما._{(صدوق،۱۳۷۷،ص۲۵۳)}
معلمی که علاقه به شاگردان ندارد، دلهای آنان به سوی او جلب نمی شود واز همین رو نباید معلم با شاگردان خویش، رفتار بزرگ مآبانه داشته باشد، بلکه باید فروتنی و نرمش را در برخورد با شاگردانش در پیش گیرد.
در روایت داریم رسول خداi برای رعایت احترام و بزرگداشت شخصیت یاران خود، از آنان با کنیه و نام و عنوانِ محبوبِ آنها یاد میکرد._{(حجتی، محمدباقر، ۱۳۵۸،ص۱۷۴)} آن حضرت از این طریق موفق میشد قوت قلب بیشتری به یاران و اصحاب خود بخشیده و محبت آنان را بیش از پیش به سوی خود جلب نماید.
بطور کلی میتوان گفت مربی نسبت به شاگرد، همچون طبیب نسبت به بیمار است که باید جهل و نادانی را در شاگرد درمان کند و از هر دارو و عاملی که برای شفای او امید بخش است استفاده کند، زیرا بیماری جهل از هر نوع بیماری بدنی، سخت تر است و آن درمان نمی شود مگر به واسطه علاقه و دوست داشتن متربی.
۵-۴- ثبات و استقامت:
از دیگر ویژگی های مربّی و معلم موفق آن است که پایدار و ثابت قدم باشد و با هر بادی نلرزد، زیرا موفقیّت و پیروزی هر معلم و مربی بستگی به این خصیصه دارد. اگر موفقیّت انبیاء الهی، دانشمندان و محقّقان،
دانش آموزان و دیگران را مورد توجه قرار دهیم، بواسطه استقامت در این راه بوده است.
در حدیثی از امام صادق ۸ آمده استکه اگر شیعیان و پیروان ما پایداری نمایند، ملائکه خدا با آنان مصافحه نموده و ابرهای آسمانی بر پیکرشان سایه افکنده و نور آنان بر روشنایی خورشید پیروز میگردد. _{(کلینی، ۱۳۶۵، ج۲، ص۲۴۱)}
معلم و مربّی مسلمان باید کیفیّت تبلیغی پیامبران «اولواالعزم» را سر مشق خویش قرار داده و بداند که این راه بسیار پر زحمت و دارای مسئولیّت است و هرگز خستگی بردار نیست و کسی که پرچم پر افتخار تعلیم و تربیت را بر دوش گرفت، باید مصمّم و با اراده ای آهنین، اهداف مقدّس تعلیم و تربیت را دنبال کند و موانعی را که در این راه پیش میآید، با تدبیر عاقلانه از سر راه بر دارد و بدون شکست پذیری به ارشاد و هدایت مردم بپردازد.
در سر گذشت «حضرت نوح ۸» میخوانیم آن بزرگوار ۹۵۰ سال تمام قوم خود را به سوی توحید دعوت کرد، در حالی که بیش از ۸۰ نفر به وی ایمان نیاوردند ولی آن حضرت کوچکترین عقب نشینی نکرد و شب و روز بر تلاشش افزود. _{(مکارم، ۱۳۸۱،ج۲۵،ص۶۶)}
لَقَد $uZù=y™ö‘r& %·nqçR 4’n<Î) ¾ÏmÏBöqs% y]Î۷n=sù öNÎg‹Ïù y#ø۹r& >puZy™ žwÎ) šúüÅ¡÷Hs~ $YB%tæ ãNèdx‹s{r’sù Üc$sùq’Ü۹$# öNèdur tbqßJÎ=»sß _{(عنکبوت-۱۴)}
همچنین رسول خداi به دستور پرودگار عالم که فرمود «فَاستَقِم کَمَا اُمِرت» _{(هود-۱۱۲)} عمل کرد و چنان در برابر مشکلات تبلیغی مقاومت کرد که دنیا را به حیرت افکند و سر انجام سر زمینهای کفر و شرک را از لوث بت و بت پرستی و کرنش در برابر طاغوت ها پاک کرد. اگر احوال سایر انبیاء الهی را مورد بررسی قرار دهیم نتیجه همان است که در مورد حضرت نوح ۸ وحضرت محمد i بیان شد، چرا که صبر و بردباری آنان به ویژه انبیاء «اولواالعزم» مورد توجه قرآن مجید قرار گرفته و رسول گرامی اسلام را مأمور میسازد که همانند آنان پایدار باشد! معلمان و مدرسان اسلامی در واقع وارثان معنوی پیامبران خدا هستند و باید اهداف مقدس آن سفیران الهی را تعقیب نمایند.
“استقامت او استقامتی بود که در تاریخ بشری نظیر او را نمیشود نشان داد.آنچنان استقامتی به خرج داد که توانست این بنای مستحکم خدایی را که ابدی است، پایه گذاری کند. مگر بدون استقامت ممکن بود؟ با استقامت او ممکن شد. با استقامت او، یاران آنچنانی تربیت شدند. با استقامت او، در آنجایی که هیچ ذهنی گمان نمیبرد، خیمه مدنیّت ماندگار بشری در وسط صحراهای بی آب و علف عربستان بر افراشته شد." _{(مقام معظم رهبری، نماز جمعه ۲۶/۲/۷۹ )}
تربیت و اصلاح، امری تدریجی است و در طول کار تربیت، یک مربی ممکن است با انواع مشکلات و موانع روبرو شود؛ ناسازگاری فرزندان، بیماریهای گوناگون، همسران ناموفق، مشکلات شغلی و اختلالات روانی اعضای خانواده و ده ها نمونه دیگر که ممکن است برای مربیان به وجود آید، در این گونه موارد سزاوار است که آنان با بردباری، حوصله، استقامت و پشتکار این موانع را تحمل نموده و به اهداف والای تربیت بیندیشند.
۵-۵- پرورش روحیه دینی فراگیران:
بر معلم لازم و ضروری است اهتمام خویش را در جهت تربیت اخلاقی شاگردان بکار گیرد و آنان را از اخلاق زشت و خویهای ناستوده بازدارد و نیز از هر گونه رفتاری که حالات و شخصیت آنها را تباه میسازد و یا موجب ترک اشتغالات علمی و یا اسائه ادب به دیگران میگردد، جلو گیری کند. همچنین لازم است معلم، رفتار و روابط شاگردان را نسبت به یکدیگر زیر نظر گرفته و مراقب طرز برخورد آنها با یکدیگر باشد که چگونه با هم رفتار میکنند.
“اگر میخواهید کار معلمی شما مورد رضای خدا و نسلهای آینده قرار گیرد و در انجام وظیفه تان از شما به نیکی یاد شود، بچه ها را متدین بار بیاورید. متدین بار آوردن بچه فقط کار معلم تعلیمات دینی نیست؛ یک معلم ریاضی، یک معلم فیزیک، یک معلم فارسی و ادبیات هم با یک نکته گویی بجا و با یک تک مضراب میتواند تفکر دینی را در اعماق دل شاگرد و مخاطب خود جا دهد تا یادش نرود. گاهی حتّی بیش از معلم دینی میتوانند اثر بگذارند. وقتی معلم دینی سر کلاس میآید، یک تکلیف است و بچه ها و همه انسانها به تکلیف، حالت امتناع دارند، این آقا میخواهد بیاید تکلیف بدهد؛ اگر خیلی خوش بیان و خوش برخورد و خوش تدریس باشد، یک مقدار حرفش قابل قبول است؛ اگر اینها هم نباشد، که دیگر هیچ. اما یک معلم فیزیک، یک معلم ریاضی، یک معلم شیمی، یک معلم ادبیات فارسی، یک معلم تاریخ، گاهی در خلال صحبت، با یک کلمه به جا – حقیقتاً یک کلمه – میتواند تاثیری در روح کودک و نوجوان و جوان بگذارد که او را به معنای واقعی کلمه متدین و پایبند کند. شماها میتوانید این کار را بکنید؛ هم در راهنمایی، هم در دبیرستان، بچه ها را متدین بار بیاورید. متدین بار آوردن بچه ها چیزی است که میتواند آینده این کشور را آباد کند.” _{(مقام معظم رهبری،۱۲/۲/۱۳۸۴،ص۱۳۷)}
پس اساتید و مربیان باید در کلاسهای درس خود در کنار تعلیم، دانشجویان خودشان را به اسلام و دین سوق دهند، سوق دادن به دین مخصوص کلاسهای معارف نیست؛ وظیفه هر کسی است که احساس ایمان و تعهد دینی دارد.
مربی باید در کلاسها، درس علم را با درس ایمان همراه کند. انتقال ایمان به فکر و دل دانشجو و دانش آموز از طریق درسهای غیر مستقیم دینی، میسّرتر و طبیعی تر است، تا درسهایی که منحصراً برای معارف دینی است. درس معارف دینی معرفت دینی را میدهد؛ امّا ایمان و عشق دینی گاهی در درسهای غیر معارف دینی، به ذهن دانشجو راحت تر منتقل میشود. اساتید و مربیان باید از این فرصت بسیار والا استفاده نمایند.
بنابر این وظیفه مهم مربیان این است که دانش آموز را متوجه ایمان به خدا کرده و بذر خشیت الهی را در قلب او بپاشد و اورا بین خوف و رجاء الهی قرار دهد. از سویی مربیان باید طرز معاشرت و مصاحبت را به کودکان و نوجوانان بیاموزند، بدین گونه که با چه کسی دوستی و معاشرت داشته باشند و از چه اشخاصی دوری کنند؟ درچه مجالسی شرکت نماید؟ و از رفتن به چه مکانهایی بدور باشد؟ زیرا ارتباط و برخورد با دیگران تأثیر زیادی در روح و روان میگذارد؛ و دانش آموز در اثر معاشرت است که جانی و بزهکار میشود و یا صالح میگردد.
از این رو مربی باید بداند که دانش آموز، امانتی در دست اوست که باید به بهترین روش از آن نگهداری شود.
۵-۶- پرورش روحیه خود باوری و عزت نفس فرا گیران:
تقویت عزت نفس و پرورش روحیه خود باوری و شخصیت روحی در متربیّان، موجب توفیق و نشاط و کامیابی در زندگی آینده آنان خواهد بود، زیرا افرادی که برای خود شخصیت قائل نباشند و دچار عقده حقارت و خود کم بینی شوند، معمولاً در زندگی با اختلالات روحی و روانی و ناکامی هایی روبرو خواهند شد. این افراد در اجتماعات عاجزترین و آسیب پذیرترین قشر محسوب میشوند. از طرفی دیگر، کمبود شخصیت و نداشتن عزت نفس، انسان را از ترقی و تکامل بازداشته و او را به کارهای زشت و ذلت آور وادار میسازد. نداشتن عزت نفس و عدم خود باوری بدترین نوع فقر است، چنین فردی که برای خودش شخصیتی قائل نیست، پیش هر کس و ناکس خود را ذلیل میداند و فردی چاپلوس، دو رو و بی هویت است که زندگی خود را در وابسته بودن به افراد و شخصیتهای دیگر میداند.
بدترین فقر و بیچارگی خضوع و کرنش در برابر متکبران، ثروتمندان و ارباب مال و جاه است و این از عوارض ذلّت نفس و نداشتن اعتماد به نفس است.
اکنون که دشمنان، با انواع برنامه و ابزارها به دنبال تحقیر و مأیوس کردن مردم و خودباختگی آنان در برابر غرب هستند، باید اساتید و معلمان نقاط امید بخش را دائماً متذکر شوند، پیشرفت های علمی، ابتکارات، اختراعات، تولیدات، تحقیقات و انواع پیشرفت ها را مطرح کنند و به نسل نو تذکر بدهند که دشمن هرگز عزّت ما را نمی خواهد، بلکه ضعف و ذلت ما را میخواهد.
قرآن مجید میفرماید: وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ _{(آل عمران،۱۳۹)} درکار خود سستی نکنید و غمگین مباشید که شما برترید، اگر اهل ایمان باشید.
۵-۷- آراستگی و نشاط:
مربی برای برقرار کردن ارتباط تربیتی باید به آراستگی ظاهرش نیز بپردازد تا از عوامل نفرت گریز بدور باشد. البته آراستگی لزوماً به معنای اشراف منشی نیست، بلکه میتوان در عین سادگی، آراسته نیز بود. پیامبراکرمi در مقام مربی، بر حفظ آراستگی ظاهری هم اصرار داشت و بر همین اساس، مکرر در تعلیمات اسلامی به مسلمانان توصیه شده که در دیدار با برادران و همکیشان خود، بهترین و نظیف ترین لباس ها را بر تن کنید و با آراستگی ظاهر شوید. هر چند این یک توصیه عمومی است اما مربیّان را به طور مضاعف مورد خطاب قرار میدهد.

این اسپریچوالیسم یا معنویت گرایی که در غرب به وجود آمده است برخلاف معنویت توحیدی و انبیایی یک معنویت مونتاژ شده است. یک تکه از هندوئیسم و بودیسم برمی دارند با یک تکه از مسیحیت مخلوط می کنند مبانی الحادی قشری پوزیتیویستی را برمی دارند و روی آن مصالح و آجر «اگزیستانسیالیستی» کار می گذارند یک چیزی سرهم بندی و مونتاژ می کنند به طوری که به آنها آرامش بدهد بدون این که از آنها عمل بخواهد، بدون این که قانون و اخلاق و ارزش گذاری داشته باشد و بدون این که از آنها عقیده به چیزی را بطلبد. در واقع یک معنویت بدون هزینه و سرویس معنوی دادن. حالا شما این معنویت را با معنویتی که از قول پیامبر و امامان معصوم(س) مقایسه کنید. معنویت ساختگی غرب که در یکی دو قرن اخیر می خواست جای عرفان توحیدی و معنویت انبیاء را بگیرد ولی به بن بست رسید. غربی ها خود معترف هستند که این معنویتی را که ساخته اند یک امر ذهنی فردی است، یک امر سوبجکتیویته است. بدون این که هیچ ما به ازای واقعی عینی داشته باشد. خود بر این موضوع معترف هستند و در عین حال از این معنویت آرامش می خواهند معلوم نیست که چیزی که هیچ ما به ازای عینی و آبجکتیو ندارد. هیچ ریشه واقعی ندارد و قابل توجیه عقلانی هم نیست. ارتباطی هم با عقلانیت و حقوق بشر ندارد. تکلیف هیچ چیزی را معلوم نمی کند. نه تکلیف حقیقت نه فضیلت و نه عدالت را چگونه می خواهد به بشر آرامش بدهد و طبیعی است که این آرامش ایجاد نمی شود و امروز با موادمخدر و LSD و حشیش و ماری جوانا و… می خواهند به آرامش و معنویت برسند.
به راستی وقتی در یک جهان فکری از طبیعت معنویت زدایی کردید، از جهان معنویت زدایی کردید، از ذهن و عقل و جان و حیات بشر و حتی از طبیعت بشر و از همه چیز معنویت زدایی کردید و از همه چیز تفسیر سکولاریستی دادید و تنها فرق انسان و حیوان را فرق در فیزیولوژی دانستید که اخیرا در موج سوم جریان های زیست شناسی و روان شناسی در غرب حتی همین هم منتفی شد یعنی گفتند که حتی بین آناتومی انسان و حیوان هیچ فرقی نیست وقتی که گفتید تفاوتی بین آنها وجود ندارد، وقتی روح و فطرت را انکار کردید، وقتی معاد و مبدأ را انکار کردید، چگونه و با چه چیزی می خواهید به بشریت آرامش بدهید.
حالا این معنویت دروغی را با عرفان و معنویت قرآنی مقایسه بکنید قرآنی که از یک طرف در دعوت معنوی می گوید که سجده کن و نزدیک شو و در خلوت ترین ابعاد زندگی فرد دخالت می کند همین قرآن می گوید به ثروتمندان جامعه که حقوق محرومان جامعه را نمی دهند از طرف خداوند وعده عذاب بدهید (ملکی، 1392). معنویت اسلامی یک معنویت سمبلیک و فانتزی نیست، معنویت اسلامی مخصوص آدم های بی کار نیست که باید بیکار باشند تا بتوانند معنوی باشند معنویت اسلامی یک شغل نیست، مقدس بودن یک حرفه نیست که عده ای عارف و مقدس حرفه ای باشند و بقیه زندگی حیوانی بکنند و عرفان و معنویتی که پیامبر و امامان (سلام الله علیهم) آوردند، معنویتی است که مراتب بالا و پایین دارد، اما در عادی ترین و پایین ترین رده های زندگی مردم هم حضور دارد. در معنویت اسلامی ما عارف حرفه ای نداریم. عرفان یک شغل نیست مقدس حرفه ای نداریم که عده ای زندگی غیرعرفانی داشته باشند و بقیه بیکار باشند تا بتوانند عارف باشند. معنویت از مادیات جدا نیست و لذا در فرهنگ اسلامی این طوری نیست که بگویند یک بخشی از زندگیتان مادی است و یک بخشی از آن معنوی، بلکه همه ابعاد زندگی از ازدواج و کار و درس خواندن حتی تفریح رفتن و خوابیدن اگر به آن معنای اصلی زندگی که انبیا آوردند گره بخورد همه می تواند معنویت باشد. اگر شما کتاب های آنها را بخوانید در می یابید که این طوری به معنویت نگاه می کنند. معنویت سکولار و معنویت مدرن به درد کسانی می خورد که دنیا را چلانده باشند بعد هم یوگا انجام دهند برای اینکه خستگی شان برطرف شود و آنچه را خوردند هضم کنند و دوباره سرسفره سرمایه داری بنشینند و دوباره ببلعند. این معنویت دراین عالم این گونه معنا می شود و لذا آنها می گویند از حق یا باطل نبودن معنویت صحبت نکنید بگویید کارکرد معنویت چیست فایده مادی معنویت چیست؟ اما در فرهنگ اسلامی که امروز راجع به آن صحبت می کنم اهداف معنوی با روش های غیرمعنوی قابل تعقیب نیست. کسانی درجامعه ما هستند که می خواهند معنویت را با دموکراسی لیبرال، معنویت را با اقتصاد سرمایه داری کنار هم پیوند بزنند و مونتاژ کنند که البته برخی از آنها هم در قدرت هستند، به آن ها عرض می کنیم که معنویتی را که شما از آن دم می زنید می تواند از نوع بودایی یا عرفان سرخپوستی یا اسپیریچوالیسم مسیحی باشد اما نمی تواند معنویت قرآنی باشد. معنویت اسلامی را باید به گونه ای درک کرد، با عقلانیت و با عدالت اجتماعی و اقتصادی هماهنگ باشد و به هم مربوط باشند و از هم لاینفک. معنویت اسلامی معنویت پشت ابرها نیست. انتزاعی و غیرعملی نیست. مختص خواص هم نیست(آقایوسفی و علی پور، 1388).

2-2 پیشینه پژوهش

 

2-2-1 پیشینه داخلی پژوهش

رضایی (1392) در پژوهشی به بررسی رابطه تنیدگی با سلامت عمومی و معنویت در دانشجویان دانشگاه آزاد تهران پرداخت . در آن از سه پرسش نامه تنیدگی و پرسش نامه سلامت عمومی و پرسشنامه ابعاد معنویت جهت جمع آوری داده ها استفاده نمود و بعد از تجزیه و تحلیل داده ها به این نتایج دست یافت که افرادی که تنیدگی بالاتری دارند، از نظر سلامت عمومی در وضعیت بد تری نسبت به افرادی قرار دارندکه تنیدگی پایین تری دارند و همچنین نتایج نشان داد که افراادی که نمره بالاتری در پرسشنامه معنویت کسب کردند، میزان تنیدگی پایین تری گزارش کرده اند.
نزهت (1389) در پژوهشی دیگربه بررسی میزان منابع تنیدگی معلمان استان فارس پرداخت. ابزار مورد استفاده به منظور سنجش میزان و منابع تنیدگی مقیاس از نوع لیکرت بود که اعتبار ابزار آن به وسیله تحلیل مواد و صاحبنظران و تحقیقات انجام شده با بهره گرفتن از روش بازآمایی و آلفا کرونباخ محاسبه گردید و نمونه شامل 33 نفر که با روش تصادفی خوشه ای انتخاب شدند ، بود. نتایج بدست آمده نشان دادند که معلمان زن بطور متوسط و زیاد احساس تنیدگی می نمایند و همچنین بین معلمان زن از نظر میزان تنیدگی کلی تفاوت وجود ندارد. اما فشار شغلی ناشی از منابع بین معلمان زن بیشتر از معلمان مرد است . عمده ترین منابع تنیدگی معلمان حقوق نا مناسب ، میزان کار ، فقدان یا نا کافی بودن منابع و ارزیابی و گزارش عملکرد خودشان و اعتقادات معنوی پایین تر بود. بین تنیدگی و منابع تنیدگی معلمان به خصوص ابعاد معنویت همبستگی مثبت و معنی داری وجود داشت و بالاخره سه عامل فشار ، وضعیت کار و مسئولیت ها و عدم همکاری ، حل تضادها و میزان کار متغیرهای پیش بینی فشار شغلی معلمان در سه مقطع بودند .
دافعی(1386) در پژوهش خود که با عنوان بررسي رابطه ميان راهبردهاي رويارويي باتنیدگی وخشنودي شغلي مشاوران نواحي آموزش وپرورش شهرشيراز بود و روش پژوهش ازنوع همبستگي وپس رويدادي بوده است و جامعه شامل 85 نفر بود و نتایج به دست آمده نشان دادند که مشاوراني كه از راهبردشناختي رويارويي استفاده مي كنند، نسبت به مشاوراني كه ازراهبردهای هیجانی رويارويي استفاده مي كنند ازتنیدگی پايين تري برخوردارند .
پولادی ری شهری، نجاریان و شکر کن (1374) در پژوهشی به بررسی تاثیر منفی تنیدگی بر عملکرد تحصیلی دانشجویان پرداختند. نتایج آنها نشان داد که هم دانشجویان دختر و هم دانشجویان پسر تنیدگی های مربوط به دانشگاه را به صورت مثبت درک کرده و این موضوع ممکن است به دانشجو بودن برگردد. به عبارتی دیگر چون دانشجویان درک مثبتی نسبت به تنیدگی دارند و درک منفی آنها تاثیر منفی ای بر عملکرد تحصیلی آنان دارد و بیان می کند اگر افراد تنیدگی را قابل کنترل بدانند بیشتر از مقابله متمرکز بر مسئله استفاده می کنند و در غیر اینصورت به مقابله متمرکز به هیجان روی می آورند .
فصل یکم
مقدمه پروهش
در پژوهشی که توسط آقا یوسفی و علیپور(1388) تحت عنوان بررسی رابطه کمال گرایی و رضایت زناشویی بر روی 500 نفر از دانشجویان متاهل دانشگاه شیراز پرداختند، که نتایج حاکی از آن بود که بین کمال گرایی و رضایت زناشویی همبستگی مثبت وجود دارد و همزمان با افزایش کمال گرایی، میزان رضایت زناشویی نیز افزایش می یابد.
در پژوهش که توسط محمدی (1389) تحت عنوان بررسی رابطه معنویت با رضایت زناشویی و کنترل خشم بر روی دانشجویان متاهل دانشگاه آزاد تهران انجام شد، نتایج نشان که بین کمال گرایی با رضایت زناشویی رابطه مثبت وجود دارد و نیز بین معنویت و کنترل خشم نیز رابطه مثبت وجود دارد.
در پژوهشی که توسط برکتین، توکلی، ماهگل و نشاط دوست(1387) تحت عنوان بررسی رابطه کمال گرایی و کنترل خشم که بر روی 96 نفر از دانشجویان سال اول دانشگاه تربیت معلم انجام شد، نتایج نشان داد که افراد دارای کمال گرایی منفی از میزان کنترل خشم پایین تری برخوردارند.
همچنین در پژوهشی که توسط حقیقتی، عطاری، سینارحیمی ونشاط دوست (1385)تحت عنوان بررسی رابطه بین معنویت و کنترل خشم بر روی 1800 نفر از دختران و پسران دبیرستانی استان تهران انجام شد، نتایج نشان دادند که بین معنویت و کنترل خشم رابطه معنی داری وجود دارد.
در پژوهش که توسط جابرید(1381) تحت عنوان بررسی رابطه کمال گرایی و تنیدگی که بر روی 1500 نفر از دانشجویان تهران انجام شد ،نتایج نشان دادند که افراد با کمال گرایی منفی، میزان تنیدگی بالاتری را تجربه می کنند
نتایج پژوهش پور نقاش تهرانی (1386) روی زوج های مراجعه کننده به شورای حل اختلاف نشان داد که برنامه آموزش کنترل خشم به طور معنا داری می تواند اختلافات بین زوجین را کاهش دهد

2-2-2 پیشنه خارجی پژوهش

در پژوهشی که توسط چانگ (2009) تحت عنوان بررسی سلامت عمومی با تنیدگی پرداخت. به این نتایج دست یافت که افراد در مواجهه با تنیدگی بیشتر مستعد از دست دادن سلامت جسمی و روانی خود هستند و همبستگی منفی و معناداری بین سلامت عمومی و تنیدگی وجود دارد.
لامبرت و کلوس^[33] (2007 ، به نقل از گرین و کاراکی^[34] ،2009) در پژوهشی تحت عنوان رابطه راهبردهای مقابله ای با تنیدگی و فرسودگی شغلی که روی دانشجویان انجام شد، به این نتایج دست یافتند که افراد دارای راهبردهای مقابله ای کارآمد از میزان تنیدگی پایین تری برخوردارند و قادرند بهتر با مقوله تنیدگی خود کنار بیایند و همچنین افرادی که تنیدگی های کمتری در محیط کار خود ادراک می کنند،کمتر دچار فرسودگی شغلی می شوند و میزان رضایت بالاتری از شغل خود را گزارش می دهند .
مای کلیتون (1983، به نقل از رجب پور، 1379) در بررسی تنیدگی معلمین ابتدایی و متوسطه شرط عوامل تنیدگی آنها را چنین دریافت: جو مدرسه ، زیاد بودن کار معلم ، ارتباطات نا مطلوب در محیط کار ، میزان معنویت پایین تر، رفتار نابهنجار بسیاری از دانش آموزان و انجام تغییرات در نظام آموزش و پرورش ، عدم آشنایی با اهداف برنامه های جدید ، مشکلات تدریس انفرادی ، کمبود کمکهای حرفه ای ، پایین آمدن منزلت اجتماعی معلم ، کمبود امتیازات مادی .
در پژوهشی که توسط دینر(2003) تحت عنوان بررسی رابطه بهزیستی ذهنی با کمال گرایی و رضایت زناشویی به صورت مطالعاتی همه گیر شناختی در شهر لندن انجام شد، نتایج نشان داد که زوج هایی که از میزان بهزیستی ذهنی پایین تری برخوردارند، میزان رضایت زناشویی کمتری دارند و نیز افراد دارای کمال گرایی بالاتر، از میزان رضایت زناشویی بالاتری برخوردارند.
در پژوهشی دیگر در این خصوص که جانسون (2012) تحت عنوان بررسی رابطه کمال گرایی و رضایت زناشویی، بر روی 220 نفر از دانشجویان متاهل انجام شد، که نتایج نشان دادند که زوج های دارای کمال گرایی از میزان رضایت زناشویی پایین تری برخوردارند.
در پژوهشی که توسط دانوان و هاپرن^[35](2002)تحت عنوان بررسی رابطه بین سبک های مقابله ای با کمال گرایی و سرسختی بر روی والدین کودکان نجات یافته از سرطان و نوجوانان دارای اختلالات عاطفی شدید،انجام شد، نتایج نشان داد والدینی که سبک های مقابله ای کارآمد تری دارند، از سرسختی بالاتری درشرایط استرس زا برخوردارند و نیز به افراد دارای کمال گرایی از میزان رضایت زناشویی پایین تری برخوردارند.
در پژوهشی که توسط دینر ،امونسن،لارسن و لوکاس^[36](2003) تحت عنوان بررسی رابطه کمال گرایی و سرسختی بر روی زوج های زلزله زده انجام شد، نتایج نشان داد که افراد دارای ویژگی شخصیتی کمال گرایی از میزان رضایت زناشویی پایین تری برخوردارند.
نتایج پژوهش جانسون و کاوهولد^[37] (2005) روی 172 زوج در نیوزیلند نشان داد که، مهارت های حل مشکل و کنترل هیجانات منفی مانند خشم نقش مهمی در کاهش تعارضات و ابعاد آن دارد. همچنین بیان نمود افرادی که کمال گرای (کمال گرای منفی) هستند، میزان کنترل خشم پایین تری دارند.

فصل سوم

 

روش پژوهش

در اين فصل به روش‌شناسي پژوهش حاضر پرداخته شده كه شامل نوع روش پژوهش، جامعه آماري، حجم نمونه و شیوه نمونه‌گیری، روش جمع‌آوري داده‌ها، ابزار جمع‌ آوری داده‌ها، روايي و پايايي ابزار پژوهش، قلمرو پژوهش و شیوه تحلیل داده‌ها است.

3-2 روش پژوهش

روش پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و با توجه به شیوه اجرا همبستگی است.

3-3 متغیرهای پژوهش

متغیرهای ملاک : کنترل خشم و تنیدگی
متغیرهای پیش بین: ابعاد معنویت و کمال گرایی

3-4 جامعه ، نمونه و روش نمونه گیری

 

جامعه آماری پژوهش حاضر کلیه دانشجویان دانشگاه علوم قرآنی کرمانشاه در سال تحصیلی 1394-1393 بود که تعداد آنها 600 نفر بود. در این پژوهش با مراجعه به فرمول کوکران از بین تعداد 600 نفر دانشجو، تعداد 234 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند که این تعداد شامل 134 نفر دانشجوی دختر و 100 نفر دانشجوی پسر بودند. روش نمونه گیری تصادفی ساده بود.

 

3-5 ابزار پژوهش

به منظور جمع آوری داده ها در پژوهش حاضر از ابزار پژوهشی پرسش نامه استفاده شد که شامل:

1-پرسش نامه کمال گرایی اهواز

جهت سنجیدن کمال گرایی در پژوهش حاضر از پرسش نامه کمال گرایی (APS) که توسط کیامرثی و نجاریان (1367) ساخته شده است، استفاده شد که شامل 27 آیتم می باشد که ماده های اولیه آن بر اساس متون معتبر روان شناسی ، ماده های ذی ربط در مقیاس های MMPI ، اضطراب اسپیلبرگ ، مقیاس وسواس فکری – عملی مادزلی و افکار غیر منطقی جونز و همچنین از راه مصاحبه های بالینی فراهم شد . این پرسش نامه زیر مولفه خاصی ندارد . آزمودنی ها جواب های آن را صورت (هرگز ، به ندرت ، گاهی و اغلب اوقات) جواب می دهند و نمره گذاری آن به ترتیب از صفر تا سه می باشد ، نمرات پایین نشان دهنده وجود کمال گرایی در فرد می باشد و نمرات بالا نشان دهنده عدم کمال گرایی در فرد می باشد . مجموع جواب سئوالات 81 می باشد و حدود وسط نمره افرادی که در این آزمون کمال گرایی می باشند ، 45 می باشد . اعتبار و روایی آن توسط کیامرثی و نجاریان (1386) 89/0 به دست آمد . در پژوهش حاضر اعتبار و روایی پرسش نامه با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ 87/0 به دست آمد .

2-پرسش نامه سنجش ابعاد معنویت

این پرسش نامه به منظور سنجش ابعاد معنویت از پرسش نامه شهیدی و فرج نیا (1391) استفاده خواهد شد که بر این اساس ، 43 سوال 5 گزینه ای به روش نمره گذاری لیکرث طراحی شد . روایی صوری و محتوایی سئوالات از طریق نظر خواهی از 19 نفر از استادان متخص مورد بررسی قرار گرفت و پایایی آن نیز از طریق اجرا بر روی 40 نفر از دانشجویان به روش باز آزمایی و به فاصله زمانی 5 هفته ، 61/0 محاسبه شد . همچنین همسانی درونی پرسش نامه از طریق محاسبه ی الفای کرونباخ ، 91/0 به دست آمد . و شهیدی و فرج نیا (1391) به این نتیجه رسیدند که با توجه با نتایج به دست آمده ، پرسش نامه از اعتبار و روایی مناسب بر خوردار است و می توان از آن به عنوان ابزاری مناسب برای پژوهش در زمینه ی معنویت و رشد معنوی استفاده کرد .

3-پرسش نامه خشم باس و پری

نسخه جدید پرسشنامه پرخاشگری که نسخه قبلی ان تحت عنوان پرسش نامه خصومت بود ، توسط باس و پری (1992) مورد باز نگری قرار گرفت . این پرسش نامه ابزار خود گزارشی است که شامل 29 عبارت و 3 زیر مقیاس است ، که عبارت است از پرخاشگری بدنی (PA) ، پرخاشگری کلامی (VA) ، خشم (A) و خصومت (H) ، آزمودنی ها به هر یک از عبارات در یک طیف 5 درجه ای از : کاملاً شبیه من است (5) ، تا حدودی شبیه من است (4) ، نه شیبه من است نه شبیه من نیست (3) ، تا حدودی شبیه من نیست (2) ، تا به شدت شبیه من نیست (1) . دو عبارت 9 و 16 به صورت معکوس نمره گذاری می شوند . نمره کل برای پرخاشگری با مجموع نمرات زیر مقیاس ها به دست می آید . پرسش نامه پرخاشگری دارای اعتبار و روایی قابل قبولی است . نتایج ضریب باز آزمایی برای چهار زیر مقیاس (با فاصله 9 هفته) 80/0 تا 72/0 و همبستگی بین چهار زیر مقیاس 38/0 تا 49/0 به دست آمده است . جهت سنجش اعتبار درونی مقیاس از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج نشانگر همسانی درونی زیر مقیاس پرخاشگری بدنی 82/0 ، پرخاشگری کلامی 81/0 ، خشم 83/0 و خصومت 80/0 بود . کلید نمره گذاری پرسش نامه به شرح زیر است:
پرخاشگری بدنی ، شامل 9 عبارت : 2 – 5 – 8 – 11 – 13 – 16 – 22 – 25 – 29
پرخاشگری کلامی ، شامل 5 عبارت : 4 – 6 – 14 – 21 – 27
خشم شامل 7 عبارت :1 – 9 – 12 – 18 – 19 – 23 – 28 .
خصومت شامل 8 عبارت : 3 – 7 – 10 – 15 – 17 – 20 – 24 – 26 .

4-پرسش نامه تنیدگی بک

این پرسش نامه یک مقیاس 21 ماده ای است که توسط بک برای سنجش تنیدگی طراحی شده است. این پرسش نامه دارای اعتبار و روایی 89/0 است و طیف نمره گذاری بر اساس طیف لیکرت است. یعنی طیف لیکرت 4 گزینه ای است. به این صورت که گزینه 1 صفر نمره، گزینه 2 یک نمر، گزینه 3 دونمره، گزینه 4 سه نمره می گیرد و در صورتی که نمره فرد بین 8-15 باشد، اضطراب خفیف و اگر بین 16-25 باشد، اضطراب متوسط و اگر بین 26-36 باشد، نشان دهنده اضطراب شدید است.

3-6 روش اجرای پژوهش

در این پژوهش بعد از انتخاب نمونه و ایجاد هماهنگی های لازم با دانشگاه و کسب موافقت برای توزیع ابزار پژوهشی، پرسشنامه ها را در اختیار دانشجویان قرار داده و از آنها در خواست نموده با کمال دقت به پرسشنامه ها پاسخ دهند و در آخر از همکاری آنها تشکر به عمل آمده است.

۳-۹ روایی (اعتبار) ^[۱۱۰] و پایایی^[۱۱۱](دقت)

 

۳-۹-۱ پایایی

ابزار سنجش باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشد تا پژوهشگر بتواند داده‌های متناسب با پژوهش را گردآوری نماید و از طریق این داده‌ها و تجزیه و تحلیل آن‌ ها، فرضیه ­های مورد نظر را بیازماید و به سؤال پژوهش پاسخ دهد و از منظر پایایی، بررسی تجربی باید از خطاهای تصادفی و غیرقابل‌پیش‌بینی در طول اندازه‌گیری جلوگیری کند. علاوه بر این، یک نظرسنجی باید شرایط روایی را به انجام برساند، به عبارت دیگر اندازه‌گیری ای را باید ساخت که آنچه برای اندازه‌گیری طراحی ‌شده را اندازه بگیرد. پایایی یک پیش‌نیاز ضروری برای اعتبارسنجی هر نوع اندازه‌گیری است. (دانایی‌فرد، الوانی و آذر، ۱۳۸۶، ص.۲۵۰)

یکی دیگر از روش‌های محاسبه قابلیت اعتماد استفاده از فرمول کرونباخ است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه‌گیری از جمله پرسشنامه‌ها یا آزمون‌هایی که خصیصه‌های مختلف را اندازه‌گیری می‌کند بکار می‌رود. در این‌گونه ابزارها، پاسخ هر سؤال می‌تواند مقادیر عددی مختلف را اختیار کند. پایایی این پژوهش توسط ضریب آلفای کرونباخ و با بهره گرفتن از فرمول زیر محاسبه‌شده است که معمولاً آلفای کرونباخ بالاتر از ۰٫۷ مطلوب ارزیابی می‌شود. از نظر میزان دقت پرسشنامه در روش آلفای کرونباخ داشتن ضریب آلفا کمتر از ۰٫۶ عموماً ضعیف تلقی می‌شود و دقت با حداقل ۰٫۷ قابل‌قبول و بالاتر از ۰٫۸ خوب می‌باشد. (همان)
برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمره‌های هر زیرمجموعه سؤال‌های پرسشنامه (یا زیر آزمون) و واریانس کل را محاسبه کرد. سپس با بهره گرفتن از فرمول زیر مقدار ضریب آلفا را محاسبه کرد.
تعداد زیرمجموعه سؤال‌های پرسشنامه یا آزمون.
واریانس زیر آزمون  ام.
واریانس کل آزمون.
که در این پژوهش مقدار آلفای کرونباخ کلی برابر ۰٫۸۹۹ است. و مقدار آلفای کرونباخ هر یک از متغیرها در جدول ۳-۳ آورده شده است.
جدول ۳-۳: بررسی پایایی متغیرهای پژوهش

 

متغیرها	ارزش درک شده	ارزش ویژه	کیفیت درک شده	رضایت	اعتماد	تعهد مستمر	تعهد عاطفی	قصد خرید مجدد	وفاداری
آلفای کرونباخ	۰٫۸۱۲	۰٫۸۵۱	۰٫۷۱۴	۰٫۷۴۵	۰٫۸۸۷	۰٫۸۱۲	۰٫۸۵۹	۰٫۹۱۲	۰٫۸۷۶

 

۳-۹-۲روایی

سه معیار اساسی روایی عبارت‌اند از:
الف) روایی محتوا^[۱۱۲]: معمولاً برای بررسی اجزای تشکیل‌دهنده‌ی یک ابزار اندازه‌گیری به‌کاربرده می‌شود و روایی محتوای یک ابزار اندازه‌گیری، به سؤال‌های تشکیل‌دهنده آن بستگی دارد. اگر سؤال‌های ابزار معرف ویژگی­ها و مهارت­ های ویژه‌ای باشد که پژوهشگر قصد اندازه‌گیری آن‌ ها را داشته باشد، آزمون دارای روایی محتواست.
ب) روایی ملاکی^[۱۱۳]: عبارت است از کارآمدی یک ابزار اندازه‌گیری در پیش‌بینی رفتار یک فرد در موقعیت خاص. که شامل دو نوع: ۱٫ روایی پیشین^[۱۱۴] ۲٫ روایی همزمان^[۱۱۵] می­باشد.
ج) روایی سازه: عبارت از میزان صحت سنجه، مقیاس، یا آزمون در اندازه‌گیری ساخت نظری یا ویژگی مورد نظر است (سرمد،بازرگان و حجازی، ۱۳۸۴، ص. ۱۹۸)
در این پژوهش از روایی محتوا، که با بهره گرفتن از نظرات اساتید راهنما، مشاور و خبرگان سنجیده شده است، استفاده ‌شده است.

۳-۱۰ مراحل گردآوری داده‌ها

• مانع پیشرفت تولید در کلاس جهانی^[۴۱]: روش های سنتی ارزیابی به صورت مانعی بر سر تولید در کلاس جهانی بود و می توانست منجر به این شود که مدیران زمان و هزینه بیهوده ای را صرف خوب جلوه دادن اوضاع کنند. همچنین با توجه به نرخ های تولید بالا، حسابداری نیازمند اطلاعات جزئی بود که فراهم آوردن این اطلاعات بسیار هزینه بر بود.

 

• اطاعت از نیازمندی های حسابداری مالی: جهت ارزش داشتن سیستم های مدیریت حسابداری، این سیستم ها می بایست بر روی روش ها و فرضیات دیگری جز حساب های مالی بنا می شدند.

 

به عقیده آمبل^[۴۲] و استیکانت^[۴۳](۱۹۹۰) فرضیاتی که روش های مدیریت حسابداری بر آن استوار بودند، دیگر اعتبار ندارد؛ زیرا این فرضیات حالت محلی دارند. این فرضیات که باعث عدم اعتبار آنها شده است عبارتند از:

 

• «هزینه کل سیستم برابر است با جمع هزینه هر عملیات» : این فرضیه به دلیل تخصیص یافتن هزینه های سربار، غیر معتبر است.

 

• «در کل، هزینه هر عملیات متناسب است با هزینه کارگر مستقیم آن عملیات» : برخی عملیات مکانیزه شده اند و اصلاً هزینه کارگر مستقیم در آنها وجود ندارد.

 

• «کل هزینه مستقیم، بدون در نظر گرفتن هزینه مواد، متناسب است با جمع هزینه­ های کارگر مستقیم» : هزینه های کارگر مستقیم تنها بخش کمّی از کل هزینه بسیاری از سیستم ها است.

 

• • «رویه هزینه استاندارد، که نسبت سربار به کارگر را محاسبه می کند، می تواند برای تخمین اثر هر عمل بر روی کل هزینه سیستم مورد استفاده قرار گیرد» : اگر نسبت سربار به کارگر غیر معتبر باشد، عکس آن نیز معتبر نخواهد بود.

 

• «در عملیات تولیدی، اثر بهینه سازی تصمیمات محلی، با ارزیابی آن توسط اثر آن بر روی هزینه عملیات، بهینه ساز کل سیستم است» : بهینه سازی برخی تصمیمات محلی ممکن است اثر غیر بهینه در دیگر بخش ها داشته باشد.

 

• «کلید دست یابی به بهینگی جهانی، دست یابی به بهینگی محلی است» : برخی بهینه­سازی های محلی می توانند با هم در تضاد باشند.

 

• با توجه به این مشکلات، سیستم های ارزیابی عملکرد سنتی امروزه غیر معتبرند.

  • • 1. 1. سیستم های اندازه گیری عملکرد نوین

       

       

   

   

 

علاوه بر مشکلات سیستم های اندازه گیری عملکرد سنتی، دلایل زیادی برای نیاز به سیستم های اندازه گیری عملکرد مدرن در صنایع تولیدی وجود دارد. برخی از این دلایل بدین شرح اند : مشتریان نیاز به کیفیت و استانداردهای بالاتری دارند. عملکرد، انعطاف و روش های مدیریتی در طرح های تولیدی به طور قابل ملاحظه ای تغییر کرده اند. همان طور که سامزان ها روش های تولید در تراز جهانی را مطرح می کنند، به روش های جدیدی برای اندازه گیری و کنترل طرحهای تولیدی خود نیاز دارند. سیستم های اندازه گیری عملکرد سنتی برای اندازه گیری فعالیت ها در کلاس جهانی غیر معتبرند؛ زیرا زمینه رقابت در سازمان را به وجود نمی آورند (بری، آ.جی، کوآد، آ. اف، هریز، ای. پی، اوتلی، دی. تی، استرینگر، سی. ۲۰۰۹)^[۴۴].

 

•  

 

 

 

• • • 1. 1. مقایسه دیدگاه های سنتی و نوین در ارزیابی عملکرد

       

       

   

   

 

در دیدگاه سنتی، مهم ترین هدف ارزیابی، قضاوت و ارزیابی عملکرد مورد نظرمی باشد، در حالی که در دیدگاه مدرن، فلسفه ارزیابی بر رشد و توسعه و بهبود ظرفیت ارزیابی شونده متمرکز شده است. سایر تفاوت های این دو دیدگاه را می توان به صورت زیر بیان کرد :

 

•  

 

 

 

• • • نقش ارزیابی کننده : در دیدگاه سنتی ارزیابی، قضاوت و ارزیابی کرده و نقش قاضی را ایفا می کند. اما در دیدگاه نوین، ارزیابی کننده هادی و مشورت دهنده است.

   

  • دوره ارزیابی : در دیدگاه سنتی تمرکز بر عملکرد گذشته قرار گرفته است ولی در دیدگاه مدرن تمرکز بر دیدگاه آینده و بهبود امور می باشد.

 

• • • • 1. 1. گسترش نوآوری

         

         

     

     

 

یکی از تئوری های مفهوم تطبیق و پذیرش فناوری، تئوری گسترش نوآوری است. این تئوری به بررسی چگونگی ، چرایی و نرخ گسترش ایده ها و فناوری های جدید در جامعه می پردازد. هرچند مفهوم گسترش نوآوری در قرن نوزدهم مطرح شده بود اما این مفهوم با مطالعاتی که توسط راجرز^[۲۰] روی پانصد مورد مختلف انجام گرفت به یک نظریه قوی تبدیل شد.
راجرز (۱۹۹۵) تئوری گسترش نوآوری را اینگونه تعریف می کند: “شناسایی چگونگی گسترش و عمومیت پیدا کردن یک پدیده جدید در طول زمان در یک جامعه “. او بیان می کند که ” یک نوآوری درواقع یک ایده یا عملی است که برای افراد تازگی داشته و قبلا با آن برخورد نکرده بودند ” ( Rogers,1995 ,p11 ) . او در مطالعات خود چهار فاکتور کلیدی که در فرایند گسترش نوآوری تاثیر گذار هستند را مشخص کرده است؛ این فاکتورها عبارتند از : ماهیت نوآوری ، نحوه انتقال اطلاعات درباره نوآوری از فردی به فرد دیگر، مدت زمانی که برای گسترش یک نوآوری نیاز است و در آخر جامعه ای که فناوری جدید در آن معرفی می شود. تحقیقاتی که در زمینه گسترش یک نوآوری انجام می گیرند تاثیر این چهار فاکتور بر یکدیگر و بر سایر فاکتورها را مورد بررسی قرار می دهند چرا که نسبت های متفاوت این فاکتورها باعث کاهش یا افزایش سرعت پذیرش در یک جامعه می شود ( Rogers,1995 ) .

راجرز گزینش کنندگان نوآوری ها را بر اساس میزان استقبالی که از نوآوری می کنند به پنج گروه تقسیم بندی کرده است؛ این تقسیم بندی را در شکل ۴٫۲ مشاهده می کنید. او بیان می کند که هرچه از زمان معرفی یک نوآوری سپری شود، گروه های جدید آن را مورد پذیرش قرار می دهند و بر این اساس افرادی را که در اولین فرصت خود را با نوآوری جدید منطبق می کنند در گروه ” نوآوران “^[۲۱] قرار میدهد و به همین ترتیب سایر گروه ها عبارتند از : اقتباس گران اولیه^[۲۲] ، اکثریت اولیه^[۲۳] ، اکثریت متاخر^[۲۴] و عقب ماندگان^[۲۵] .
شکل ‏۲‑۴: تقسیم بندی استقبال کنندگان ( ۱۹۹۵Rogers, )
در شکل ۴٫۲ ، نمودار تیره نشان دهنده فرایند استقبال گروه های پنج گانه از نوآوری می باشد. پس از اینکه همه گروه ها خود را با نوآوری تطبیق دادند ، سهم بازار به مرحله اشباع خود می رسد (نمودار روشنتر) .
همچنین راجرز استقبال جامعه از نوآوری را یک فرایند تصمیم گیری پنج مرحله ای می داند؛ این مراحل در شکل ۵٫۲ به تصویر کشیده شده است که نشان دهنده مراحل دانش، ترغیب ، تصمیم ، پیاده سازی و تایید می باشد . وقتی افراد از وجود یک نوآوری مطلع می شوند ( مرحله آگاهی ) سعی می کنند از ارزش تولید شده توسط آن مطلع شوند ( مرحله ترغیب ) ، پس تصمیم بر امتحان و پیاده سازی آن خواهند گرفت ( مرحله تصمیم و پیاده سازی ) و در نهایت نتیجه تصمیم خود را مورد بررسی قرار می دهند که آیا این نوآوری برای آنها کاربرد دارد یا خیر ( مرحله تایید ) ( Rogers,1995 ) .
شکل ‏۲‑۵: فرایند تصمیم گیری پذیرش نوآوری (۱۹۹۵ Rogers, )
نظریه گسترش نوآوری راجرز یکی از مفیدترین نظریه ها در سنجش میزان استقبال از یک تکنولوژی جدید است و تفاوت در نتایج بدست آمده از این نظریه بیانگر این نکته است که بعضی از افراد یا گروه ها یا جوامع مقاومت بیشتری در برابر تغییرات و نوآوری ها از خود نشان می دهند و بعضی دیگر به راحتی خود را با این نوآوری ها وفق می دهند. این تفاوت در میزان استقبال یکی از خصوصیات نوآوری ها در زمینه دولت الکترونیک هم می باشد؛ بعنوان مثال مقاومت در برابر پیاده سازی ارتباطات با دولت از طریق صفحات وب می تواند بیانگر تردید افراد نسبت به این روش جدید باشد ( Atif Igbal , 2010 ) .
تاکنون افراد زیادی از نظریه گسترش فناوری برای تشریح الگوی پذیرش و پیش بینی میزان موفقیت پیاده سازی یک ایده ، محصول یا فرایند جدید در زمینه های گوناگون اقتصادی ، بازاریابی ، جامعه شناسی ، پزشکی و سایر رشته ها استفاده کرده اند ( Brown,1981; Haygerstrand,1967 ) . مطالعه حاضر نیز برای بررسی و تحلیل دیدگاه و برداشت مردم از سیستم رای گیری آنلاین از این نظریه بهره خواهد برد چرا که تمایل اشخاص به استفاده از تکنولوژی به برداشت آنها از آن تکنولوژی وابسته است ( Agarwal and Prasad, 1998 ) .

 

• •  

 

 

 

• • • • 1. 1. مدل پذیرش فناوری

         

         

     

     

 

پس از آشنایی با ابعاد تئوری گسترش فناوری ، با رویکرد دومی که به تحلیل فرایند پذیرش و تطبیق تکنولوژی می پردازد آشنا می شویم. گرایش افراد برای استفاده از تکنولوژی های جدید در مدل پذیرش فناوری مورد بررسی قرار می گیرد ( Davis, 1989 ) . پذیرش فناوری مدلی است که بطور خاص به پیش بینی و بررسی گرایش افراد به تکنولوژی های جدید در زمینه رایانه می پردازد ( Hu et al , 1999 ) .
شکل ‏۲‑۶: مدل پذیرش فناوری (۱۹۸۹ Davis , )
مدل پذیرش فناوری که در شکل ۶٫۲ نشان داده شده است به این نکته اشاره می کند که نگرش افراد نسبت به مواردی چون سهولت بکارگیری یک سیستم^[۲۶] و مزایای آن نسبت به سیستم قبلی^[۲۷] روی گرایش آنها برای استفاده از سیستم های جدید مثل انتخابات آنلاین تاثیر گذار است ( Davis ,1989 ) بنابراین در این پژوهش از مدل پذیرش فناوری برای بررسی این نگرش ها استفاده کرده و میزان استفاده احتمالی شهروندان از سیستم انتخابات الکترونیکی را تخمین می زنیم. البته با توجه به اینکه هنوز رای گیری اینترنتی در کشور پیاده سازی نشده است، برای انجام این تخمین، در مرحله جمع آوری داده ها که بصورت پرسشنامه خواهد بود سوالاتی برای مشخص کردن میزان سهولت استفاده از اینترنت و مزایای استفاده از آن مطرح می شوند و در نهایت نتیجه بدست آمده را به مشارکت در رای گیری آنلاین تعمیم خواهیم داد.

 

• •  

 

 

 

• • • • 1. 1. تئوری اعتماد

         

         

     

     

 

رویکرد سومی که در مبحث پذیرش و تطبیق فناوری مورد بحث قرار می گیرد، نظریه اعتماد می باشد. اعتماد از دو بعد قابل تعریف است ( Driscoll, 1978 ) :

 

شکل(‏۳‑۱۰):فین مرطوب

 

برای این مسئله ،روش تحلیلی تقریبی آدومیان( ADM)رابرای پیش بینی عملکردکلی فین به طور کامل مرطوب و همچنین فین های تا حدی مرطوب با در نظر گرفتن یک رابطه چند جمله ای درجه سه بین رطوبت ویژه و دمای سطح فین پیشنهاد شده است.

همبستگی رابطه سایکرو متریک بین رطوبت ویژه از هوا اشباع شده ودمای حباب خشک( DBT)، یک رابطه درجه سوم است که به دلیل افزایش سطح دقت و صحت نتیجه در مقایسه با مدل خطی در نظر گرفته شده است.
فین مستقیم با ضریب هدایت حرارتی ثابت(  ) ، عرض واحد، ثابت ضخامت  و طول  در این مسئله در نظر گرفته شده است در شکل(‏۳‑۱۰)فین های یک بعدی معمولی با سیستم مختصات توضیح داده شده است.
فین به یک سطح با دما اولیه  متصل شده و به هوای اطراف با دمای حباب خشک  (  ) گسترش یافته است.
انتقال حرارت از هوای اطراف به سطح فین توسط انتقال حرارت همرفتی انجام گرفته و در نهایت آن را از طریق فین هدایت می کند. اگر دمای سطح فین پایین تر از دمای نقطه شبنم هوای اطراف باشد، رطوبت در سطح فین بوسیله تحول گرمای نهان میعان و در نتیجه متراکم شده و سطح فین مرطوب می شود.
در این شرایط، انتقال جرم به طور همزمان با انتقال حرارت بر روی سطح فین رخ می دهدکه بسته به درجه حرارت نوک، درجه حرارت پایه و نقطه شبنم هوای اطراف، سطح فین می تواند به طور کامل خشک، تا حدی مرطوب و یا به طور کامل مرطوب باشد. برای سطح به طور کامل مرطوب، درجه حرارت نوک فین کمتر از نقطه شبنم است. برای حالت نیمه مرطوب هنگامی که درجه حرارت نقطه شبنم بین درجه حرارت پایه و نوک قرار گیرد اتفاق می افتد.و برای وضعیت سطح خشک دمای نقطه شبنم کمتر یا مساوی دمای پایه است. برای توسعه مدل های نظری، مواد فین ایزوتروپ( همسانگرد)، ضریب انتقال حرارت همرفتی ثابت، و درجه حرارت محیط و پایه ثابت فرض شده است. برای استخراج معادله انرژی در فین مرطوب، ناحیه افزایشی گرفته شده است.
از آنجا که رطوبت هوا بر روی سطح تنها هنگامی اتفاق می افتد که درجه حرارت سطح کمتر از نقطه شبنم هوای اطراف باشد بنابراین، لازم است تا به طور جداگانه، معادله انرژی برای سطوح کاملاًمرطوب و نیمه مرطوب را تعیین کنیم.
برای انتقال حرارت ناچیز در ضخامت سطح، معادله تعادل حرارتی حالت یک بعدی پایا برای شرایط کاملاً مرطوب و نیمه مرطوب را می توان به شرح زیرنوشت:
برای حالت کاملا مرطوب:

(‏۳‑۷۷)

 

برای حالت نیمه مرطوب:

(‏۳‑۷۸)

 

طول ناحیه خشک برای حالت نیمه مرطوب است. تنها پس از برآورد دمای نوک قابل درک است که آیا سطح خشک ، به طور کامل مرطوب و یا نیمه مرطوب است.
اگر درجه حرارت نوک کمتر یا برابر نقطه شبنم هوای اطراف باشد، سطح فین به طور کامل مرطوب(  )می شود. هنگامی که درجه حرارت نقطه شبنم پایین تر از نوک و بالاتر از پایه (  )باشد سطح نیمه مرطوب است.
از قیاس چیلتون، -کولبرن ^[۵۱][۴۷]ضریب انتقال حرارت و جرم را می توان بوسیله رابطه زیر نوشت:

(‏۳‑۷۹)

 

با جایگذاری رابطه(‏۳‑۷۹) در معادلات (‏۳‑۷۷) و (‏۳‑۷۸)وخواهیم داشت:

۵- µl 100 از شیره استخراج شده را برای انجام آزمون استفاده می‌کنیم.

۱-زرده وسفیده تخم مرغ را در یک تویوپ تمیز می ریزیم به هم می زنیم تا یک ماده یکنواخت به دست اید
۲-۱میلیتر از نمونه را با ۳ میلیتر آب مقطر مخلوط کرده و در یک تیوپ پلاستیکی مقاوم به حرارت به قطر ۱/۵ cm میریزیم و حرارت می دهیم
۳-نمونه ها را به مدت ۱۲ دقیقه در دمای ۱۰۰ در حمام اب گرم قرار می دهیم
۴-به مدت ۳۰-۲۰ ثانیه آن را مخلوط می کنیم تا از لخته شدن آن جلوگیری کنیم و سپس آن را در دمای اتاق می گذاریم تا سرد شود
۵-۱۰۰میکرولیتر از مخلوط را برای آزمون استفاده می کنیم.
برای آماده سازی نمونه های شیر به روش تخم مرغ عمل می کنیم.
نحوه انجام آزمون:
۱- با یک قیچی تعداد تویوپی که برای آزمون نیاز هست را بریده و استفاده می‌کنیم. مواظب باشید که فویل یا سرپوش تویوپ‌های باقی مانده برداشته نشود تا از خشک شدن آن‌ ها جلوگیری شود و به سرعت آن را به دمای ۱۶-۴ درجه سانتیگراد برگردانید.
۲- تویوپ‌ها را برای حفاظت بیشتر در یک جعبه به صورت ایستاده نگهداری کنید سرپوش‌های تویوپ را برداشته و ml 100 از نمونه آماده شده را توسط پیتی که در کیت وجود دارد به تویوپ‌ها اضافه کنید. می توان یک نمونه کنترل منفی یا یک نمونه کنترل مثبت که با اسقفاده از استانداردهای آنتی‌بیوتیک مورد نظر آلوده شده در یک تویوپ دیگر در کنار تویوپ حاوی نمونه داشته باشیم.
۳- تویوپ‌ها را برای ۲۰ دقیقه در دمای اتاق انکوبه کنید.
۴- تویوپ‌ها را برگردانده و محتویات آن را خارج کنید. تویوپ‌ها را با آب مقطر چند بار پر و خالی کنید تا شسته شوند. تمام آب مورد شستشو را با برگرداندن تویوپ بر روی یک دستمال یا حوله کاملاً خارج کنید تا قطره‌ای آب در تویوپ باقی نماند. برای ۴ بار عمل شستشو را انجام دهید.
۵- تویوپ‌ها را با یک سرپوش چسبنده پوشانده و آن را در دمای ۶۵ درجه سانتیگراد انکوبه کنید.
۶- هنگامی که نمونه کنترل منفی به رنگ زرد درآمد باید انکوباسیون متوقف شود. که حدوداً مدت زمان برای دیدن این نشانه ۳-۲ ساعت است.
۷- تویوپ‌ها را از کنار نگاه کنید و نتیجه را بخوانید و هر نمونه را با نمونه کنترل منفی مقایسه کنید.
رنگ بنفش مایل به قهوه‌ای نشانه مثبت بودن و رنگ زرد نشانه منفی بودن آزمون است. هر رنگی به غیر از رنگ نمونه کنترل منفی نشانه این است که نمونه‌ها حاوی آنتی‌بیوتیک هستند. اگر جواب‌های بدست آمده مشکوک باشد باید آزمون دوباره انجام شود.

روش کوروماتوگرافی مایع

کروماتوگرافی مایع در اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰ کشف شد. امروزه به طور گسترده از آن برای خالص سازی و استخراج مواد استفاده می‌کنند. در صنایعی همچون داروسازی، بیوتکنولوژی، پلیمر و صنایع مواد غذایی از آن استفاده می‌شود. بیشتر از یک دهه است که کوروماتوگرافی مایع به عنوان یک روش مؤثر برای انواع مواد به کار گرفته شده است.
در روش کوروماتوگرافی مایع نیاز به مواد فرار نیست. در نتیجه این یک مزیت نسبت به روش GC به حساب می‌آید. کوروماتوگرافی مایع براساس تزریقی کوچک از نمونه مایع در یک بخار مایع به نام فاز متحرک استوار است. که در یک ستون با ذره‌هایی ثابت محصور شده است.
جداسازی مخلوط مورد نظر و اجزای تشکیل دهنده آن به درجه تحمل و نگهداری هر جزء در ستون بستگی دارد. اندازه هر جزء در ستون به وسیله جزء‌بندی بین فاز مایع متحرک و فاز ساکن تعیین می‌گردد. در کوروماتوگرافی مایع این جزء‌بندی بر اثر تقابل مواد حل نشده موجود در فاز ساکن و مواد حل نشده در فاز مایع است. بنابراین برعکس روش GC هر تغییر در فاز مایع باعث یک تغییر بزرگ بر روی جداسازی مواد می‌شود. وقتی مواد تحرک مختلف داشته باشند در زمان‌های مختلفی در ستون دیده می‌شوند.
جدا کننده‌های مختلفی وجود دارند که می‌توان در فاز مایع از آن استفاده کرد. این دستگاه مواد موجود در فاز مایع را شناسایی می‌کند و آن را به سیگنال‌های الکتریکی برمی‌گرداند. قابل ذکر است هرگونه تغییر در شرایط اپراتور باعث می‌شود که بر روی زمان نگهداری و ابقا تاثیر گذار باشد و باعث مخدوش شدن جواب نهایی گردد. زمان ابقا زمانی است که بین تزریق و جداسازی تعریف شده است. در ادامه اجزاء دستگاه HPLC را توضیح می‌دهیم.

فاز متحرک

انتخاب صحیح ترکیب درصد و نوع فاز متحرک در انجام مؤثر آزمایش‌ها بسیار مهم می‌باشد، زیرا فاز متحرک متغیری است که برای جداسازی موفق نقش مهمی برعهده دارد. اما دامنه انتخاب ما به دلیل ستون و فاز ساکنی که انتخاب می‌کنیم محدود است و تمایز (مشخصه) اصلی بین کروماتوگرافی فاز معکوس و فاز نرمال می‌باشد. در سیستم فاز نرمال، حلال‌های غیرقطبی مانند هگزان یا ایزواکتان به کار می‌رود. در حالیکه در فاز معکوس از حلال‌های قطبی مانند انتخاب فاز متحرک مناسب با توجه به خواص فیزیکی حلال انجام می‌گیرد. فاکتورهایی که در این گزینش می‌تواند به ما کمک کند عبارتند از: قطبیت، قابلیت حل شدگی با حلال‌های دیگر، بی اثر بودن از لحاظ شیمیایی، طول موج نقطه قطع فرابنفش و سمیت. ضریب قطبیت معیاری از قابلیت یک حلال برای شستن یک جزء از درون ستون است.
در جدول ۳-۱ خلاصه‌ای از حلال‌های رایج که به عنوان فاز متحرک مورد استفاده قرار می‌گیرند ارائه شده و همچنین به بعضی از پارامترها که نقش مهمی در انتخاب فاز متحرک مناسب دارند اشاره شده است.
جدول ‏۳‑۱: حلال‌های متداول برای فاز متحرک در HPLC

 

حلال	ضریب قطبیت	طول موج قطع (nm)UV	سمیت
فاز نرمال
هگزان	۱/۰	۲۱۰	سمت عصبی مزمن
ایزواکتان	۱/۰	۲۰۵	کم
دی اتیل اتر	۸/۲	۲۱۸	کم

 

۲-۴-۸- دما
ضریب رسانش حرارتی موثر و حرکت براونی نانوسیال با دما افزایش می­یابد. چوی و همکاران [۱۲] با انجام آزمایش تجربی روی مخلوط آلومینیوم–آب چگونگی تغییرات ضریب رسانش حرارتی با دما را نشان دادند. شکل (۲-۸) نشان می­دهد که با افزایش دمای نانوسیال ضریب رسانش حرارتی نانوسیال نسبت به سیال پایه افزایش می­یابد.

شکل ۲-۸- نمودار تغییرات ضریب رسانش حرارتی موثر نسبت به دما برای مخلوط آلومینیوم–آب [۱۲]

۲-۵- انواع نانو ذرات
نانو ذرات به سه دسته نانو سیالات سرامیکی، نانو سیالات فلزی و نانو سیالات حاوی نانو لوله های کربنی و پلیمری تقسیم می شود که به اختصار به معرفی آنها پرداخته می شود.
۲-۵-۱- نانو سیالات سرامیکی
نانو سیالات سرامیکی اولین نوعی بود که توسط گروه ^[۲۹]ANL ساخته شد. اولین تحقیق در این زمینه اندازه گیری رسانایی سیالاتی بود که شامل ذرات AL₂O₃و Cuo در آب و اتیلن گلیکول بودند ]۱۸[. آنها از درصد حجمی %۵-۱ استفاده کردند و مشاهد شد وقتی اتیلن گلیکول استفاده می شود یک افزایش ۲۰% با نسبت حجمی ۴% CuO بدست می آید، افزایش رسانایی وقتی از آب استفاده شد کمتر بود یک افزایش ۱۲% با نسبت حجمی ۵/۳% CuO.
مدل ماکسول اصلی به صورت زیر است ]۱[:

(۲-۲)

 

در هر دو مدل، ^[۳۰]K_eff: رسانایی گرمایی مؤثر، K_f: رسانایی گرمایی سیال، K_s: رسانایی گرمایی ذرات جامد، n: فاکتور ضریب شکل (برای کره ۳ و برای سیلندر ۶) و نسبت حجمی  نانو ذرات.
ژی و همکارانش ]۱۹[ رسانایی گرمایی نانو سیال شامل Al₂o₃با ذرات ریزتر از (nm2/3- 2/1) را اندازه گیری کردند. آنها علاوه بر اثر سیال پایه اثر اندازه ذره را نیز دیدند. بنابراین مشخص شد که ذرات اکسید سرامیکی که خود رسانایی گرمایی بالایی ندارند، می توانند باعث افزایش رسانایی گرمایی نانو سیالات شوند. دلیل اصلی که باعث شده تحقیقات زیادی درباره نانوسیالات با ذرات اکسیدی انجام شود در دسترس بودن آنهاست.
مورشد و همکاران [۲۰]، به بررسی اثر شکل هندسی ذرات نانوی TiO₂ در سیال پایه­ آب روی ضریب رسانش حرارتی موثر نانوسیال پرداختند. در این کار از ذرات نانو به شکل کروی با قطر nm15 و به شکل غیر کروی با ابعاد nm10× ۴۰ استفاده کردند. مشاهدات نشان می­دهد که حدود ۳۳ درصد برای ذرات غیر کروی و ۳۰ درصد برای ذرات کروی، ضریب رسانش حرارتی موثر نانوسیال افزایش یافته است.
۲-۵-۲- نانو سیالات فلزی
با اینکه پتانسیل نانو سیالات در افزایش انتقال حرارت از همان نانو سیالات همراه با ذرات سرامیکی مشخص بود، ولی با این حال نانو سیالات با پایه ذرات فلزی قدم بزرگی روبه جلو بود.
ایستمن و همکارانش ]۲۱[ یک افزایش ۴۰% رسانایی با نسبت حجمی ۳/۰% با ذرات nm10 مس معلق در اتیلن گلیکول را گزارش داد این گزارش به روشنی اثر ذرات را نشان می دهد و پتانسیل نانو ذرات با ذرات کوچکتر را نشان می داد.
پاتل و همکارانش ]۲۲[ برای اولین بار از طلا و نقره برای ساختن نانو سیال در سیال پایه آب استفاده کردند. آنها همچنین از یک شیوه سیم داغ برای اندازه گیری رسانایی گرمایی استفاده کردند. مهمترین مشاهده آنها در این مطالعه افزایش قابل توجه رسانایی گرمایی برای مقادیر ناچیز غلظت ذرات بود.
ژی و همکارانش ]۲۳[ مطالعه ای بر روی وابستگی رسانایی گرمایی مخلوط سیال- نانو ذره با سیال پایه را آغاز کردند. این محققان اثر پخش شدگی Al₂O₃ -  را در آب یونیزه، گلیسرول و مخلوط آب روغن پمپ، مخلوط آب- اتیلن گلیکول را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که نرخ رسانایی گرمایی با افزایش رسانایی گرمایی سیال پایه کاهش می یابد.
۲-۵-۳- نانو سیالات، حاوی نانو لوله های کربنی و پلیمری
بزرگترین افزایش در رسانایی گرمایی توسط چوی و همکارانش ]۲۴[ ارائه گردید، که یک افزایش ۵۰% در رسانایی گرمایی با ۱% نسبت حجمی نانو لوله ها را نشان می دهد. دو عامل در افزایش غیرعادی رسانایی گرمایی مهمتر به نظر می آید. اول، رسانایی گرمایی نانو لوله های کربنی بسیار بالا است (w/m.k 3000). دوم، نانو لوله ها نسبت طول به عرض(  ) بسیار زیادی دارند. ژی و همکارانش ]۲۵[ رسانایی گرمایی MWCNT^[31] با قطر متوسط nm15در اتیلن گلیکول اندازه گرفتند، مشاهده شد که افزایش بیشتری برای نسبت حجمی مشابه در سیال که رسانایی گرمایی کمتری دارد بوجود می آید.
۲-۶- نظریه هایی بر نانو سیالات
۲-۶-۱- روابط تئوری ارائه شده در زمینه ضریب رسانش حرارتی موثرنانوسیال
تاکنون تلاشهای زیادی برای پی بردن به علت افزایش زیاد رسانایی گرمایی نانو سیالات انجام شده است. از حرکت ساده براونی گرفته تا مدلهای پیچیده. در طول سالهای گذشته تلاشها شدت بیشتری پیدا کرده است ولی هنوز به نظر می رسد که به نتیجه مطلوب نرسیده باشند. ماکسول برای اولین بار [۱]، رابطه­ای برای ضریب رسانش حرارتی موثر برای مخلوط ذرات معلق در ابعاد میکرو در سیال ارائه کرد که این رابطه در ابعاد نانو نیز بسیار مورد استفاده قرار گرفته است، البته این رابطه بسیار ساده بوده و تنها برای اثر نسبت حجمی نانوسیال در ضریب رسانش حرارتی موثر برای ذرات نانو کروی در نظر گرفته شده است. مدل ماکسول برای رسانایی گرمایی مخلوط جامد – سیال با ذرات نسبتاً بزرگ و درصد حجمی پایین ذرات بسیار مناسب است. رابطه آن به صورت زیر است[۱]:

(۲-۳)

 

فرمول ماکسول نشان می دهد که رسانایی گرمایی مؤثر به رسانایی گرمایی ذرات کروی، سیال پایه و نسبت حجمی ذرات جامد بستگی دارد.
همیلتون و کروسر [۲]، رابطه­ ماکسول را کامل نموده و رابطه ای برای رسانش حرارتی ارائه نمودند که در آن علاوه بر اثر نسبت حجمی نانوذرات، اثر شکل و اندازه ی آن ها نیز در نظر گرفته شده است..

(۲-۴)

 

که در آن k_eff رسانایی گرمایی مؤثر، K_f رسانایی گرمایی سیال، K_s رسانایی گرمایی ذرات جامد، n: فاکتور ضریب شکل (برای کره ۳ و برای سیلندر ۶) و نسبت حجمی  نانو ذرات.
با این حال چندین رابطه ثبت تجربی برای محاسبه رسانایی مخلوط دو فازی وجود دارد. اساسل همه آنها بر پایه تعریف رسانایی گرمایی مخلوط دو جزئی است‍[۲۶]:

۲۰۰۴
۲۰۰۹

 

حمل و نقل بین ماشین آلات

 

 

 

سویک^[۲۹]
اکرمی^[۳۰]
هنتوس و بنهمدی^[۳۱]

 

۲۰۰۲
۲۰۰۶
۲۰۰۶

 

ظرفیت بافر محدود بین دو مرحله پی در پی

 

 

 

بوتا گنولاز^[۳۲]
وو و ویت

 

۲۰۰۰
۲۰۰۷

 

محدودیت اولویت کار

 

 

 

الویی و آربیتا
الویی و آربیتا

 

۲۰۰۴
۲۰۰۶

 

محدودیت های تعمیر و نگهداری

 

 

 

هونگ و ونگ
الیسانتوس^[۳۳]
کیانفر^[۳۴] و همکاران
زندیه و غلامی

 

۲۰۰۰
۲۰۰۳
۲۰۱۰
۲۰۰۹

 

عدم قطعیت پویا

 

 

 

با توجه به اهمیت زیاد و ارتباط آن با صنعت، مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر موجب برانگیختن مطالعات گسترده ای از دیدگاه های مختلف شده است. با این حال، بسیاری از تحقیقات اولیه در برنامه ریزی مسأله زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر معمولا برخی از مفروضات را در بر می­گیریند از جمله:
عدم جایگشت کار بر روی یک ماشین،
بدون زمان راه اندازی یا زمان حذف برای یک کار،

بدون زمان سفر بین ماشین آلات،
بافر بی نهایت بین دو مرحله پی در پی،
بدون درنظر گرفتن محدودیت­های تقدم،
بدون بروز عدم اطمینان در پردازش کار
و غیره.
تمام این فرضیات از بسیاری از نتایج مطالعات که به طور مستقیم به دنیای واقعی مسائل زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر مربوط می­شوند جلوگیری می­ کنند. بنابراین، تلاش تحقیقات اخیر در این زمینه به برخی از مسائل زمانبندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر واقعی­تر اختصاص داده شده است که چند مورد از آن­ها به طور خلاصه در جدول (۲-۱) آمده است.
۲-۲-۲ دسته بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر
جریان کارگاهی انعطاف پذیر می ­تواند بر طبق معیارهای مختلف دسته بندی شود. یکی از رایج ترین دسته بندی ها بر اساس معیار بهینه سازی مسائل زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر استوار است (ریباس^[۳۵] و همکاران، ۲۰۱۰، رویز و وزکوئز-رودریگز،^[۳۶]۲۰۱۰)، برای نمونه دامنه عملیات^[۳۷](C_max)، حداکثر تاخیر^[۳۸](T_max)، حداکثر دیرکرد^[۳۹](L_max)،حداکثر زمان در جریان^[۴۰](F_max)، تعداد کارهای دیرکرد^[۴۱](U)، و مجموع یا میانگین دیرکردها^[۴۲](T)، و غیره. رویز و وزکوئز-رودریگز از یک نمودار کیکی که در شکل زیر نشان داده شده است برای نشان دادن توزیع معیار های بهینگی در مرور ادبیات زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر استفاده کرده اند. ظاهرا، ۶۰٪ از ادبیات هدف به حداقل رساندنC_max را نشان می دهد که مطالعه در زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر به طور عمده بر روی بهینه سازی دامنه عملیات تمرکز دارد.
شکل ۲-۲ توزیع معیارهای بکار گرفته شده در زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف پذیر(رویز و وزکوئز-رودریگ، ۲۰۱۰)
طبقه بندی زمان­بندی جریان کارگاهی انعطاف­پذیر همچنین می تواند با توجه به ویژگی های کار و ماشین انجام شود.axداکثر تاخیرنه عملیاتiz and vazquez-شود. یک ن باشد با توجه به ویژگی های کار، FFS به سه دسته طبقه بندی می­ شود:

صافکار و گلگیر ساز
نقاشان اتومبیل
جلوبند و کمک فنر ساز
تعویض کاران و فروشندگان روغن و پنچرگیر
فروشندگان لوازم یدکی اتومبیل
فروش لوله و لوازم بهداشتی ساختمان
درودگر و مبل ساز
تاسیسات مکانیک ساختمان
الکتریک برقکار و لوستر فروش
توزیع کنندگان و عمده فروشان مواد غذائی- خشک بارفروش و آجیل پز
موزائیک ساز و سنگ کوب
تعمیرکاران موتور سیکلت و دوچرخه(منوری, ۱۳۸۴)
انواع آلودگی ها
آلودگی هوا
آلودگی صوتی
آلودگی زیست محیطی
تهدید بهداشت عمومی
آلودگی شیمیایی
خطرات ایمنی
بوی نامطبوع
تجاوز به معابر
گرد و غبار
و …(لاهیجانیان, ۱۳۹۰)
قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست
ماده ۹ - اقدام به هر عملی که موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم نماید ممنوع است .منظور از آلوده ساختن محیط زیست عبارتستاز پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یاخاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی یا شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوری که زیان آور به حال انسان یا سایر موجودات زنده و یا گیاهان و یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد.
تبصره - استعمال سموم به منظور مبارزه با آفات نباتی و جانوران و حشرات موذی با رعایت قوانین و مقررات وزارت کشاورزی مشمول این ماده نخواهد بود ولی در صورتی که استفاده ازسموم برای مقاصد بالا مغایر با بهسازی محیط زیست باشد سازمان ضرورت تجدیدنظر درمقررات مربوط و جایگزینی مواد و طرق دیگری را برای دفع آفات توصیه و جایگزینی مواد و طرق دیگری را برای دفع آفات توصیه خواهد نمود.

ماده ۱۰ - مقررات جلوگیری از آلودگی با تخریب محیط زیست و جلوگیری از پخش و ایجاد صداهای زیان آور به محیط زیست و همچنین ضوابط تعیین معیار و میزان آلودگی موضوع ماده ۹این قانون و محدودیت و ممنوعیت های مربوط به حفظ و بهبود و بهسازی به موجب آیین نامه هایی خواهد بود که به تصویب کمسیون های کشاورزی و عمران روستایی و بهداری و دادگستری مجلس برسد.
ماده ۱۱ - سازمان با توجه به مقررات و ضوابط مندرج در آیین نامه های مذکور در ماده ۱۰ کارخانجات و کارگاه هایی را که موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم می نمایند مشخص و مراتب را کتباً با ذکر دلایل بر حسب مورد به صاحبان یا مسؤولان آنها اخطار می نماید که ظرف مدت معینی نسبت به رفع موجبات آلودگی مبادرت یا از کار و فعالیت خودداری کنند. در صورتی که درمهلت مقرر اقدام ننماید به دستور سازمان از کار و فعالیت ممانعت به عمل خواهد آمد. در صورتی که اشخاص ذی نفع نسبت به اخطار یا دستور سازمان معترض باشند می توانند به دادگاه عمومی محل شکایت نمایند دادگاه فوراً و خارج از نوبت به موضوع رسیدگی می کند و در صورتی که اعتراض را وارد تشخیص دهد رای به ابطال اخطار یا ممانعت خواهد داد. رأی دادگاه قطعی است . تبصره - رییس سازمان می تواند در مورد منابع و عواملی که خطرات فوری در برداشته باشد بدون اخطار قبلی دستور ممانعت از ادامه کار و فعالیت آنها را بدهند(عبدالهی, ۱۳۹۰).
بند ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداری
(اصلاحی ۲۷/۱۱/۱۳۵۴) جلوگیری از ایجاد و تأسیس کلیه اماکن که به نحوی از انحاء موجب بروز مزاحمت برای ساکنین یا مخالف اصول بهداشت در شهرهاست، شهرداری مکلف است از تأسیس کارخانه ها ،کارگاه ها،گاراژهای عمومی و تعمیرگاه ها و دکان ها و همچنین مراکزی که مواد محترقه می سازند و اصطبل چارپایان و مراکز دامداری و به طور کلی تمام مشاغل و کسب هایی که ایجادمزاحمت و سر و صدا کنند یا تولید دود و یا عفونت و یا تجمع حشرات و جانوران نمایند جلوگیری کند و در تخریب کوره های آجرو گچ و آهکپزی و خزینه گرمابه های عمومی که مخالف بهداشت است اقدام نماید و با نظارت و مراقبت در وضع دودکش های اماکن و کارخانه ها و وسائط نقلیه که کار کردن آنها دود تولید می کند از آلوده شدن هوای شهر جلوگیری نماید و هرگاه تأسیسات مذکور فوق قبل از تصویب این قانون بوجود آمده باشد آنها را تعطیل کند و اگر لازم شود آنها را به خارج از شهر انتقال دهد.
تبصره- (الحاقی۲۷/۱۱/۱۳۵۴) شهرداری در مورد تعطیل و تخریب و انتقال به خارج از شهر مکلف است مراتب را ضمن دادن مهلت مناسبی به صاحبان آنها ابلاغ نماید و اگر صاحب ملک به نظر شهرداری معترض باشد باید ظرف ده روز اعتراض خود را به کمیسیونی مرکب از سه نفر که از طرف انجمن شهر انتخاب خواهند شد تسلیم کند. رأی کمیسیون قطعی و لازم الاجرا است. هرگاه رأی کمیسیون مبنی بر تأیید نظر شهرداری باشد و یا صاحب ملک در موقع اعتراض نکرده و یا در مهلت مقرر شخصاً اقدام نکند شهرداری بوسیله مأمورین خود رأساً اقدام خواهد نمود(عبدالهی, ۱۳۹۰).
تاملی در بند ۲۰ ماده ۵۵ قانون شهرداریها
ماده ۵۵ قانون شهرداری ها دارای ۲۸ بند است که به بیان وظایف قانونی شهرداری ها اختصاص دارد. به موجب بند ۲۰ ماده یاد شده اصلاحی ۲۷ بهمن سال ۱۳۴۵ جلوگیری از ایجاد و تاسیس تمامی اماکنی که به نحوی موجب بروز مزاحمت برای ساکنان شهر می شوند از جمله وظایف شهرداری هاست و شهرداری مکلف است از تاسیس کارگاه ها، گاراژهای عمومی، تعمیرگاه ها، مراکز دامداری و به طور کلی تمامی مشاغلی که به نحوی ایجاد مزاحمت می کنند جلوگیری کند(عبدالهی, ۱۳۹۰).
اثر بخش کردن نقش اتحادیه ها
واگذاری فعالیت های ساخت و ساز مجتمع ها به اتحادیه ها در راستای هدف کلان نظام اقتصادی کشور یعنی واگذاری فعالیت ها به خود مردم، صورت پذیرفته است که دارای مزایای مشهودی هم چون کاهش قیمت تمام شده هر واحد صنفی، طراحی واحدها مطابق نیاز واقعی صنف، تعیین مکان مناسب با در نظر گرفتن منافع صنف، همراهی و مشارکت صنوف در انتقال به مجتمع هاست. اما دو نکته اساسی باید مورد توجه قرار گیرد:
صنوف در مکان یابی مجتمع ها و انجام ساخت و سازها، فقط منافع صنف را در نظر می گیرند نگاهی کلان که سایر شاخص ها را نیز مورد توجه قرار دهد، وجود نخواهد داشت. بنابراین لازم است.
شهرداری، محیط زیست و سازمان بازرگانی با نگاهی کلان و با توجه به نقش و اثرات هرصنف و مجتمع نسبتبه کل شهر ضوابط خاصی را تعیین و اعمال نماید.
از جمله ملاحظاتی که لازم است سازمان محیط زیست اتحادیه ها را در امر ایجاد مجتمع ها یاری نماید و با تعیین ضوابط هر صنف را ملزم به رعایت آن نماید شامل موارد زیر است:
حفاظت از منابع محیط طبیعی ·
حفاظت از محیط انسان-ساخت ·
کاهش آلودگی
تعبیه سیستم های کاهش آلودگی در مجتمع ها ·
شهرداری ها نیز لازم است با در نظر گرفتن ملاحظات زیر مشاوره و ضوابط خاص ساخت هر مجتمع را اعلام نمایند:
کاهش تراکم و ازدحام در محیط شهری ·
تامین دسترسی آسان به مراکز تولیدی و خدماتی ·
ایجاد تعادل میان فضا و فعالیت ·
زیباسازی فضای کار فعالیت ·
حفظ ارزش های تاریخی و فرهنگی صنایع شهر ·
حفظ ارزشزمین و ساختمان ·
سازمان بازرگانی نیز لازم است با در نظر گرفتن ملاحظات زیر مشاوره و ضوابط خاص ساخت هر
مجتمع را اعلام نمایند:
تامین نیاز شهروندان ·
حفظ و تقویت قدرت اقتصادی شهر ·
تعادل بین نیاز شهروندان و میزان عرضه ·
بهبود شبکه های توزیع کالا و خدمات ·
رشد و گسترش صنوف و توسعه آنها
تقویت بنیه و نقش مجتمع ها در نظام اقتصادی شهر
در همه موارد فوق لازم است سازمان های مربوطه نگاه آینده نگرانه ونرخ رشد هرصنف را لحاظ نمایند تا ساخت مجتمع ها به گونه ای انجام پذیرد که هم پاسخ گوی توسعه واحدهای صنفی موجود باشد و هم ورود واحدهای صنفی جدید مطابق با نیاز اقتصادی شهر را آسان سازد.

در واقع وفاداری دارای درجه بندی می باشد، در پایین ترین سطح وفاداری انحصاری قرار دارد که به معنای فقدان حق انتخاب برای مشتریان است، بنابراین این سطح وفاداری تنها تا زمان پیدایش یک انتخاب جدید قابل اتکا می باشد. گاهی اوقات مشتریان به علت هزینه های تغییر شرکت عرضه کننده خدمت یا کالا، به آنها وفادار می شوند.

این دو سطح از وفاداری را شاید بتوان هنوز هم ایجاد نمود اما عموماً امروزه از سطوح ناکارآمد وفاداری می باشند. در اثر راهکارهای بازاریابی و تشویقی نیز در سال های گذشته یک سطح میانی از وفاداری ایجاد شده است که به علت تعدد برنامه ها و همچنین ابتکارات روز افزون این سطح از وفاداری نیز چندان قابل اتکا نمی باشد. زمانی فرا می رسد که وفاداری تبدیل به یک عادت برای مشتریان می شود. اگرچه خلق ارزش ها و ارضای نیازهای اساسی مشتریان در این سطح به حد کمال خود می رسد اما در فراسوی این سطح، وفاداری متعهدانه، عالی ترین سطح از وفاداری مشتریان می باشد. این نوع وفاداری تنها درجه وفاداری عقلانی و احساسی پایدار و قابل اتکا برای مشتریان می باشد. (زمانی مقدم- لاهیجی، ۱۳۹۱، ۶۸)
۳-۳-۲٫ انواع وفاداری
وفاداری در مشتری و ایجاد مشتریان وفادار در چارچوب کسب و کار به صورت «ایجاد تعهد در مشتری برای انجام معامله با سازمان خاص وخرید کالاها و خدمات به طور مکرر» توصیف می شود. اگر قرار باشد وفاداری را به عنوان یکی از شاخص های کنترل و مدیریت به حساب آورد، تعریف و دسته بندی انواع ممکن تعامل با مشتریانی که به آنها وفادار گفته می شود، حیاتی بوده و مبنایی را جهت تأمین نیازهای مشتریان فراهم می آورد. تعاریف موجود را می توان در سه گروه زیر قرار داد:
۱) وفاداری معاملاتی – که در آن تغییر یافتن رفتار خرید مشتری مدنظر قرار می گیرد؛ هر چند که انگیزه های تغییر ممکن است نامشخص باشد. این دسته از وفاداری به جهت اینکه به نتایج تجاری نزدیک ترند، از متداول ترین انتخاب های سازمان محسوب می شود. وفاداری معاملاتی از روش های زیر حاصل می شود:
الف) فروش کالاهای جدید- زمانی که مشتری مبادرت به خرید کالاها و خدمات جدید و متفاوتی از همان عرضه کننده کند؛ مثلاً بعد از خرید بیمه نامه عمر، پیشنهاد مستمری را دریافت دارد.
ب) فروش جانبی – زمانی که مشتری کالاها و خدمات بیشتری را از همان عرضه کننده خرید
می کند، مثل افزایش مبلغ صرفه جویی شده در سرمایه گذاری.
پ) تکرار خرید – خرید دوباره یک کالا یا خدمت برای ارضای همان نیاز مثلاً بیمه نامه عمر یا وام تعمیر منزل از یک عرضه کننده اعتبار.
۲) وفاداری ادراکی – که در آن نگرش ها و عقاید مشتریان عنصر کلیدی محسوب می شود، ولی هیچ نوع مدرکی مبنی بر اثرات آن بر روی خرید وجود ندارد. گاهی به دلیل اینکه نگرش ها و عقاید منعکس کننده الگوهای رفتاری ممکنی هستند که در آینده ایجاد و از اهمیت زیادی برخوردار می شوند.
وفاداری ادراکی از طریق زیر حاصل می شود:
رضایت – به طور ساده و روشن، وفاداری در چارچوب میزان رضایت حاصله توسط استفاده کنندگان از کالاها و خدمات احساس می شود. با این حال رضایت مشتری زمانی که تعداد زیادی از مشتریان عرضه کننده خود را علی رغم سطح بالای رضایتی که از کالاها و خدمات دارند تغییر دهند، ممکن است معیار گمراه کننده ای باشد.
آگاهی – به وفاداری به عنوان میزان شناخته شدن کسب و کار در بازار هدف نگریسته شده که تحت تأثیر توصیه های کلامی و یا میزان شناخت عرضه کننده قرار دارد.
۳) وفاداری مرکب – که ترکیبی از دو نوع فوق است.
۴-۳-۲٫ تفاوت وفاداری مشتری و نگه داشتن مشتری
در گذشته این دو عبارت هم معنی در نظر گرفته می شدند، حال آنکه برای اینکه بتوانیم آگاهی درستی از رفتار مشتریان داشته باشیم باید وجه تمایز این دو عبارت را بیان کنیم. همان طور که ذکر شد، وفاداری یعنی ایجاد وفاداری در چارچوب کسب و کار به صورت «ایجاد تعهد در مشتری برای انجام معامله با سازمان خاص و خرید کالاها و خدمات به طور مکرر»؛ که امری درونی است.
بنابراین وفاداری خریدنی نمی باشد. نگه داشته شدن نتیجه رویدادی است که طی آن فرد به صورت مشتری دائمی یک بنگاه می ماند. نگه داشته شدن می تواند توسط یک محرک خریداری شود و از تأثیر دو عامل به وجود می آید. یکی شدت وفاداری درونی و دیگری محرک خارجی مانند ارائه محصولات ویژه، قیمت ویژه و مراقبت از مشتری.
بنابراین افزایش وفاداری در واقع یعنی افزایش قابلیت نگه داشته شدن مشتری. مشکل دیگر اینکه نمی توان رضایتمندی کامل را برای مشتریان فراهم آورد. به جای آن ارتباط برنده شدن برای طرفین (یا برقراری رابطه برد- برد) بین سازمان و مشتری باید برقرار شود که در آن علاوه بر محاسبه درآمد و هزینه ها به صورت سنتی، هزینه های به دست آوردن و نگه داشتن هر مشتری یا گروه مشتریان بر مبنای وفاداری درونی آنها را مدنظر قرار می دهیم.
۱-۴-۳-۲٫ مفهوم مشتری
مشتریان، مردم یا عملیاتی هستند که محصول یا نتایج یک عملکرد را مصرف می کنند یا به آنها نیاز دارند و از آنها بهره می برند. چون هر عملکردی در یک سازمان به یقین دارای هدفی است، بنابراین، مشتریانی دارد (حسینی، حیرتی ۱۳۸۷)
۲-۴-۳-۲٫ انواع مشتری
در مجموع می توان مشتریان را به دو دسته تقسیم کرد: مشتریان خارجی و داخلی. مشتریان خارجی در بیرون از سازمان بوده، محصولات و یا خدمات آن را می خرند. در برابر مشتریان خارجی، هر سازمانی تعدادی مشتری داخلی نیز دارد که به اندازه مشتریان خارجی مهم هستند. در تمام مراحل عملیات و فرایندهای سازمان همواره یک مشتری داخلی وجود دارد که محصول یا خدمتی را دریافت می کند و در عوض محصول یا خدمتی را ارائه می دهد (جعفری و فهیمی، ۱۳۷۹، صص ۵۵-۵۴). با گردهم آوردن کارکنان به عنوان مشتری و عرضه کننده در کنار یکدیگر، موانع سنتی بین واحدهای سازمان شکسته شده و هر یک از کارکنان چیزی را به همکار خود عرضه می کند که به موجب آن یکی به عنوان عرضه کننده داخلی و دیگری به عنوان مشتری داخلی عمل می کند. تقویت این ارتباط به ایجاد یک شبکه ارتباطات بین عرضه کننده- مشتری منجر می شود که در بهبود کیفیت خدمات ارائه شده به مشتریان خارجی تأثیر بسزایی دارد.
۳-۴-۳-۲٫ نیازها و انتظارات مشتری
کاپلال و نورتول در سنجش عملکرد سازمان دیدگاه مشتری را مهم ترین دیدگاه دانسته و پیترز و واترمن دانستن نیازهای مشتریان را از خصوصیات سازمان های موفق بیان کرده اند و در دیدگاه سیستمی نیز بررسی و چگونگی رضایت و وفاداری مشتریان از مهم ترین شاخص های سلامت سازمان به حساب می آید (ملکی، دارایی ۱۳۸۷)
چهار جنبه از نیازهای مشتریان عبارتند از:
آگاهی از نتایج (اهداف استفاده از خدمات) و وسایل یا راه های رسیدن به نتایج؛
تعیین و تعریف دقیق احتیاجات مشتری؛
مشارکت مشتری در اولین زمان ممکن؛
تعیین انتظارات مصرف کننده (مشتری) از خدمات.
در حقیقت از آنجایی که وفاداری به هر چیز یک مفهوم درونی است که باور و نگرش افراد شکل می دهد و باعث می شود ما بتوانیم مصادیق آن را در رفتار افراد مشاهده کنیم ولی نکته اینجاست که این مشاهده نمی تواند دلیلی بر وجود یا عدم وجود وفاداری باشد. چرا که مشخص گردید که عوامل دیگری هم هستند که بر رفتار مشتری در عمل تأثیر گذارده و باعث تکرار عمل خرید می شود.
این عوامل عبارتند از عادت، ارزانی، بی تفاوتی و هزینه های جا به جایی و ریسک هایی است که فرد در اثر جا به جایی از یک ارائه کننده به ارائه کننده دیگر و به عبارت دیگر ریزش باید متحمل شود. چنانچه این هزینه ها و ریسک ها برای مشتری زیاد باشد می تواند به عنوان موانعی برای جا به جایی وی تلقی شده و احتمالاً باعث افزایش وفاداری لااقل در نوع رفتاری آن و یا اینکه نه حبس مشتری منجر شود. (جسی جان ۲۰۱۱)
۵-۳-۲٫ رضایت مشتری و رابطه آن با وفاداری مشتری
امروزه مطالعه رفتار مشتریان به عنوان بخشی لاینفک در علم مدیریت بازار، نزد کارشناسان و دانشمند مدیریت و بازاریابی که به عنوان مشاورین سازمانهای تولیدی یاخدماتی به فعالیت می­پردازند، از جایگاهی خاص برخوردار بوده و به مرور زمان بر میزان اهمیت این موضوع در زمینه مطالعات بازار افزوده می­گردد.
بر مبنای مطالعه رفتار مشتریان، اثبات شده است که تأمین رضایت مشتری به تدریج سبب ایجاد حس وفاداری و اعتماد به سازمان در مشتری خواهد شد. یک مشتری وفادار، علاوه بر آنکه بارها و بارها جهت خرید مجدد محصولات و یا استفاده از خدمات به سازمان مورد علاقه خویش رجوع می کند، به عنوان یک عامل مضاف در زمینه تبلیغ محصولات و خدمات سازمان، از طریق توصیه و سفارش به خویشاوندان، دوستان و یا سایر مردم نقشی حائز اهمیت در ارتقای میزان سودآوری و بهبود تصویر سازمان در ذهن مشتریان بالقوه ایفا می نماید.
سایمون^[۲۸]، تئوریسین علم مدیریت، در این رابطه می گوید: «هنگامی که یک سازمان، موفق به جلب یک مشتری جدید می شود، رضایت مشتری نقطه آغاز برقراری یک رابطه طولانی مدت مابین مشتری و سازمان خواهد بود.» بهتر است که در این رابطه به آمارهای خیره کننده یک مرکز مطالعاتی بزرگ در آمریکا که در زمینه ارزیابی رفتار مشتریان، به شرکت های آمریکایی خدمات مشاوره ای ارائه می نماید، توجه شود.
بر پایه تحقیقات این مرکز مطالعاتی، مشخص شده است که ۹۰ درصد از مشتریان ناراضی یک سازمان، دیگر هرگز برای استفاده از محصولات یا خدمات سازمان مورد نظر مراجعه نخواهند کرد، همچنین هر یک از این مشتریان ناراضی، مشکل خویش را حداقل برای ۹ نفر از مردم تعریف نموده و ۱۳ درصد از این افراد، موضوع فرد ناراضی را برای بیش از ۲۰ نفر دیگر بازگو می کنند.
بدین ترتیب در مدت زمانی بسیار کوتاه، بر تعداد مشتریان ناراضی سازمان ها که شاید بعضی از آنان حتی با نام سازمان تیره بخت آشنا نبوده اند، افزوده می شود. واضح است که این افراد، هیچ گونه رغبتی برای مصرف محصولاتو خدمات شرکت موردنظر نخواهند داشت. بدون تردید در یک بازار رقابتی که با وجود انواع محصولات و خدمات، مشتریان از حق انتخاب بسیار بالایی نسبت به گذشته برخوردار می باشند، این موضوع به شدت بر نام و اعتبار سازمان تأثیر منفی خواهد گذاشت.
بنابراین با وجود رقبای فراوان در عرصه رو به گسترش بازارهای جهانی، به دست آوردن مشتریان جدید و حتی حفظ مشتریان فعلی امری بسیار دشوار خواهد بود. به طوری که بر مبنای بررسی های اقتصادی، هزینه لازم برای به دست آوردن یک مشتری جدید ۵ تا ۶ برابر هزینه لازم برای حفظ یک مشتری قدیمی می باشد. به همبن دلیل، در طی چند سال اخیر آرمان ها و خط مشی سازمان ها دچار تغییرات عمده ای شده است.
در حالی که مدتی پیش تمرکز بر جذب مشتریان جدید و یا در اصطلاح سیاست های تهاجمی بازار، عمده ترین هدف سازمان ها بود، امروزه سیاست های راهبردی بر حفظ و بهبود وفاداری و افزایش اعتماد مشتریان نسبت به سازمان، متمرکز شده است. مهم ترین علت چنین تغییری، افزایش آگاهی عمومی نسبت به پیامدهای مطلوب رضایتمندی و وفاداری مشتری می باشد.
شرکت هایی که سهم بیشتری از مشتریان وفادار را به خود اختصاص داده اند، به واسطه عوامل متعددی از جمله میزان خرید مجدد^[۲۹]، ارتباطات و توصیه های کلامی^[۳۰] و کاهش تمایل برای تعویض یا تغییر منبع عرضه کننده کالا^[۳۱]، میزان سودآوری سازمان خویش را به مراتب افزایش داده اند. (سید محمدرضا کاوسی و عباس سقایی، ۱۳۸۴، صص ۳۸۳- ۳۸۵)
به عبارتی دیگر، هدف بسیاری از شرکت ها مسرور ساختن مشتریان است، چون مشتریانی که فقط خشنود باشند به راحتی و در صورت مواجه شدن با محصول بهتری که توسط فروشنده دیگر عرضه می شود، فروشنده خود را عوض می کنند. مشتریانی که از خرید از یک فروشنده بسیار راضی و خشنود می شوند، کمتر حاضرند فروشنده خود را عوض کنند و کالای مورد نیاز خود را از منبع دیگری خریداری کنند.
خشنودی زیاد یا رضایت فراوان، نه فقط رجحان منطقی؛ بلکه یک نوع وابستگی عاطفی نسبت به نام تجاری کالا ایجاد می کند. در نتیجه این پیوند عاطفی، وفاداری بسیار بالای مشتری است. (فیلیپ کاتلر، ۱۳۸۲، ف ۲، ص ۷۸)
کشف ارتباط بین رضایت مشتری و وفاداری مشتری همچنان موضوع مورد علاقه محققین است. به طور کلی میزان همبستگی مابین رضایت مشتری با وفاداری مشتری به شدت تحت تأثیر شرایط بازار رقابت قرار دارد. جونز^[۳۲]و سَسِر^[۳۳](۱۹۹۵) ارتباط مابین این دو متغیر را در صنایع مختلف از جمله صنعت اتومبیل، کامپیوترهای شخصی، خدمات بیمارستان ها، صنعت هواپیمایی و صنعت مخابرات مورد مطالعه قرار داده اند. نتایج مطالعات آنان در قالب نمودار شکل ۲-۲ ارائه شده است. در نمودار شکل ۲-۲ مشاهده می شود صنعت اتومبیل برای افزایش میزان وفاداری مشتری سرمایه گذاری مورد نیاز بسیار بیشتر از سایر صنایع و به خصوص صنعت مخابرات می باشد. به عنوان توضیح باید به وجود شرایط رقابتی شدید در مورد صنعت اتومبیل در قیاس با سایر صنایع اشاره نمود. منظور صنایعی است که در آن هزینه تعویض تأمین کننده برای مشتریان ناچیز بوده و از سوی دیگر قوانین محدود کننده رقابت از سوی مراجع قانونی وضع نشده باشد. برای دستیابی به وفاداری مشتریان باید تا اندازه بیشینه رضایت آنان را تأمین نمود. در مقابل وجود شرایط انحصاری در بازار، فقدان رقابت یا هزینه بسیار بالا برای تعویض تأمین کننده سبب خواهد شد تا موقعیتی همانند صنعت مخابرات در شکل فوق ایجاد شود. جونز و سَسِر این نوع وفاداری را وفاداری کاذب نام نهاده اند؛ یعنی در صورتی که شرایط انحصاری تا اندازه ای به سوی بازار رقابتی تعدیل شود با کاهش شدید وفاداری مشتریان مواجه خواهیم شد.
شکل ۲-۲٫ رابطه رضایتمندی و وفاداری در صنایع مختلف (فرزین فرحبد و مرتضی یوسف نیا)
بنابر نتایج این تحقیقات جونز و سَسِر مشتریان را در ۴ گروه اصلی دسته بندی نموده اند:
مشتریان طرفدار^[۳۴]: آن گروه از مشتریان که نه تنها وفادارند، بلکه با رضایت کامل از سازمان محصول یا خدمات او را به دیگران هم توصیه می کنند.
مشتریان گروگان^[۳۵]: مشتریانی که به شدت ناراضی هستند، اما به علت عدم وجود شرایط رقابتی تأمین کننده دیگری را نمی شناسند.
مشتریان حریص^[۳۶]: مشتریانی که با وجود رضایت بالا از یک سازمان، همواره در جستجوی تأمین کنندگان دیگری هستند که محصول خود را با قیمت کمتر ارائه می کنند.
مشتریان خطرناک^[۳۷]: مشتریانی که با وجود شرایط رقابتی به سراغ دیگر تأمین کنندگان می روند، اما از هیچ فرصتی برای ابراز عدم رضایت خود از سازمان قبلی هم صرف نظر نمی کنند.

آماره مناسب برای آزمون در خصوص صفر بودن ضریب همبستگی جامعه عبارت است از:

(۳-۶)
چنانچه مقدار محاسبه شده t از مقدار بحرانی بدست آمده متناظر در جدول t استیودنت بزرگتر باشد فرضیه  رد می شود در نتیجه  پذیرفته می شود. پذیرفته شدن فرض  بدین معنی است که بین x و y همبستگی وجود ندارد و رد فرض  دال بر این است که بین x و y همبستگی وجود دارد و این دو متغیر به یکدیگر وابسته اند.
۳-۸-۵- آزمون معنی دار بودن الگوی رگرسیون
آزمون تمامی پارامترهای مدل رگرسیون  به شرح زیر است:
(۳-۷)
اگر فرضیه  صحیح باشد به این معناست که هیچکدام از متغیرهای توضیحی بر تغییرات  تأثیری ندارند و تغییرات صرفاً تصادفی است.
و اگر فرضیه  صحیح باشد به این معناست که حداقل یک متغیر توضیحی وجود دارد که در تغییرات مؤثر است. نحوه آزمون بدین صورت است که آماره آزمون (F – statistic) را با مقدار بدست آمده از جدول ب در سطح  درصد و با درجه آزادی K و n – k – ۱ مقایسه می کنیم. اگر آماره آزمون محاسبه شده بزرگتر از عدد بدست آمده از جدول باشد فرض  را رد می کنیم. نتیجه می گیریم که الگوی رگرسیون مورد نظر معنی دار است. روش ساده تر برای این آزمون این است که به احتمال یا سطح معنی داری Fتوجه شود. اگر کمتر از ۵ درصد باشد، در سطح اطمینان ۹۵ درصد نشانگر معنی دار بودن ضرایب کل رگرسیون خواهد بود.
۳-۸-۶- آزمون های خود همبستگی^[۲۳]
فرض ناهمبسته بودن جملات اخلال یکی از فروض رگرسیون است و در صورتی که نقض شود، مدل رگرسیون دچار همبستگی بین جملات اخلال می شود. آزمونهای متعددی برای تشخیص خود همبستگی بین جملات اخلال مطرح می باشند که عبارتند از:
۱) آزمون دوربین واتسون^[۲۴]
۲) آزمون Q ^[۲۵]
۳) آزمون خود همبستگی ضریب تکاثری لاگرانژ که به آزمون بریوش گادفری^[۲۶] معروف است.
۳-۸-۶-۱- آزمون دوربین واتسون
ساده ترین روش تشخیص خود همبستگی، آزمون دوربین واتسون است. این آزمون برای بررسی و تشخیص همبستگی سریالی بین باقیمانده های مدل استفاده می شود. آزمون دوربین واتسون بصورت زیر تعریف می شود.
(۳-۸)
صورت کسر، مجموع مجذور تفاضل پسمانده های پیاپی (اخلال) و مخرج کسر مجموع مجذورات مقادیر پسماند است. همچنین تعداد مجذورات صورت برابر n-1 است. زیرا که با انجام تفاضل های پیاپی ، مجموعاً n-1 جمله بوجود می آید همبستگی سریالی بین باقی مانده ها به معنای اثر گذاری مشاهدات بر روی هم است. برای قضاوت در مورد وجود یا عدم وجود همبستگی سریالی مقدار آماره دوربین واتسون را با مقایسه جدول مربوط به آن می توان به کار برد. یعنی هنگامی که الگوی اصلی را تخمین می زنیم، آماره دوربین واتسون (DW) بدست آمده را با توجه به تعداد مشاهدات (n) و تعداد متغیرهای مستقل (K) و مطابقت با جدول مربوطه محاسبه کرده و با (DW) مقایسه می نمائیم و حالت های زیر را بررسی می کنیم.

 

اگر	تصمیم گیری
	شواهدی دال بر خود همبستگی مثبت
	ناحیه نبود تصمیم گیری
	شواهدی دال بر خود همبستگی منفی
	ناحیه نبود خود همبستگی
	نبود خود همبستگی مثبت یا منفی

یک قاعده تجربی برای تشخیص خود همبستگی سریالی، بدون مراجعه به جدول عبارت است از محاسبه مقدار آماره دوربین واتسون مطابقت آن در محدوده (۱/۲ - ۵/۱ ) می توان به عدم وجود همبستگی سریالی اذعان کرد.
۳-۸-۶-۲- آزمون h دوربین واتسون
در مدل های خود رگرسیونی که در آن یک و یا چند عنصر با وقفه از متغیر وابسته به عنوان متغیر توضیحی وجود داشته باشد نمی توان از آزمون دوربین واتسون استفاده کرد و بهتر است از آزمون h استفاده کرد. آماره h به شکل زیر محاسبه می شود .

هـ. انگیزه های درمانی:
یکی از علل مصرف مواد مخدّر جنبه های درمانی آن است. حقیقت آن است که در بسیاری از موارد پرداختن و گرایش به مواد مخدّر، در آغاز، جنبه مداوا داشته و سپس در بستر زمان به اعتیاد بدل گردیده است. شیوع مواد مخدّر در روستاها نوعاً با انگیزه درمانی صورت می پذیرد. در این بخش استفاده از مواد مخدّر برای رسیدن به تعادل جسمی است(همان، ص ۱۸۷)

در برخی از روستاها برای تسکین درد کمر، درد دندان، درد گوش و مانند آن از تریاک استفاد می کنند.
و. شخصیت متزلزل: آلپورت در تعریف خود از شخصیت می گوید: «شخصیت سازمانی است پویا از نظام های روانی ـ جسمانی در درون فرد که سبب سازگاری های بی همتا و بی نظیر او با محیط می شود.»( کولب و جولیوس گولد، ۱۳۷۶، ص ۸۴۸)
بین شخصیت و اعتیاد رابطه ای متقابل وجود دارد، به نحوی که فرد به علت وضع خاص شخصیتی و نیازها، شکست ها، ناتوانی در برخورد با مسائل و ناکامی در زندگی، عدم ثبات عاطفی و ملایمات دیگر، به اعتیاد روی می آورد. از سوی دیگر، اعتیاد به نوبه خود منجر به از بین رفتن تعادل روانی و هیجانی شخص می شود. بدین سان، بین اعتیاد و شخصیت فرد دور باطلی ایجاد می شود که مبارزه با آن مستلزم تغییر شرایط بیرونی و درونی، یعنی ایجاد اراده و روحیه ای قوی و آسیب ناپذیر است. شناخت شخصیت و ویژگی های رفتاری معتادان به منظور مبارزه با اعتیاد و نیز پیشگیری و درمان آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است(ستوده، ۱۳۹۰، ص ۱۹۴ـ۱۹۵)
برخی از اختلالات مربوط به شخصیت که منجر به شکل گیری و ایجاد زمینه انحرافات اجتماعی و گرایش فرد به اعتیاد می شود عبارتند از: شخصیت «پارانویایی» و «شخصیت ضد اجتماعی.
ویژگی های خاص شخصیت «پارانویایی» این است که این افراد اعمال دیگران را تحقیرآمیز یا تهدیدآمیز تفسیر می کنند؛ به دیگران اعتماد ندارند و روابط اجتماعی آن ها در اثر همین بی اعتمادی مختل شده است. این افراد خود بزرگ بین هستند و به دیگران ظلم و ستم می کنند.
ضعف «شخصیت ضداجتماعی» نوعی به هم ریختگی ارتباط میان انسان و جامعه است. این افراد نسبت به هنجارها و مقرّرات اجتماعی بی اعتنا و بی تفاوت هستند و سعی می کنند به هر نحو که شده به هوا و هوس خود پاسخ دهند. این افراد ارزش های اخلاقی را پایمال می کنند و به علت جستوجوی لذت و نیز ضعف اراده به آسانی گرفتار مواد مخدّر و الکل می شوند. از نشانه ها و ویژگی های شخصیت ضد اجتماعی می توان به خودمحوری، فقدان احساس گناه و فریبندگی سطحی و ظاهری اشاره کرد(همان، ص ۱۱۸ـ۱۲۱)
۳-۵-عوامل درونی علل گرایش به اعتیاد
الف. دیدگاه روانکاوی
این دیدگاه که افکار و هیجانات را علل مهم رفتار می‌دانند، در سبب شناسی اختلالات روانی به شناسایی افکار و هیجانات ناآشکار که مسبب اساسی اختلالات هستند، تاکید می‌کند. از این دیدگاه پنج سال اول زندگی از لحاظ رشد سالم شخصیت یا بروز اختلالات حائز اهمیت است(همان،ص۵۶)
ب. دیدگاه شناختی
تمرکز دیدگاه شناختی بر شناخت فرد از محیط پیرامون خود متکی است. از این دیدگاه ناتوانی فرد در تشکیل شناختها و طرحواره‌های مناسب از ارتباط خود با محیط مشکلاتی را برای او بوجود می‌آورد. از دیگر دیدگاه های رایج دیدگاه های انسان گرایی ، هستی گرایی و دیدگاه اجتماعی است. درمان این دسته از اختلالات به دو شیوه کلی دارو درمانی و روان درمانی تقسیم می شود.
۳-۶-عوامل بیرونی گرایش به مواد مخدر
این عوامل در دو محور خانوادگی و اجتماعی قابل بحث و بررسی می باشد؛
۳-۶-۱-عوامل خانوادگی گرایش به مواد مخدر و اعتیاد
خانواده اصلی ترین نقش را در تربیت فرزندان دارد. یک خانواده سالم خانواده ای است که همه امور و فعالیت های آن منطبق با موازین و معیارهای حاکم بر جامعه باشد. یافته های تحقیقات حاکی از آنند که ۴۴ درصد بزهکاران جامعه ما در خانواده های بی بند و بار زندگی می کرده اند. بی توجهی والدین به تربیت فرزندان عواقب وخیمی در آینده فرزندان به دنبال خواهد داشت. نوع شغل پدر و مادر، وضعیت مسکن، کثرت یا قلّت اولاد، همسایگان، ساکنان دیگر منزل، ویژگی های اخلاقی پدر و مادر، نحوه رفتار با کودکان، طلاق، وجود ناپدری و نامادری، تعدد ازدواج، فرهنگ خاص حاکم بر خانواده، میزان تحصیلات والدین، پدرسالاری یا مادرسالاری، وضع اقتصادی خانواده، از هم پاشیدگی و سردی خانواده، جدایی والدین و عدم پیوستگی اعضای خانواده، و سست بودن ارکان خانواده از عوامل مهمی می باشند که زمینه انحراف و کجروی را در فرد ایجاد می نمایند(حسینی، ۱۳۶۸، ص ۱۹۷)
تحقیقات نشان می دهند که افراد معتاد بیش از افراد غیرمعتاد به خانواده های از هم پاشیده و بی ثبات تعلّق دارند. یکی دیگر از زمینه های اعتیاد فرزندان اعتیاد پدر، مادر و یا اعضای خانواده می باشد.
امروزه نهاد خانواده در غرب از جایگاه اصلی خود دور شده است. به هم خوردن نظم خانوادگی، سست شدن پایه این نهاد اساسی، شانه خالی کردن جوانان از قبول مسئولیت ازدواج، منفور شدن مادری، کاهش علاقه پدر و مادر و به ویژه مادر به فرزندان، جانشین شدن هوس های سطحی به جای عشق، و افزایش طلاق، سبب گردیده اند که در این جوامع، نهاد خانواده کارکرد خود را در مورد کنترل آسیب های اجتماعی از دست بدهد.( داوری، همان، ص ۱۲۶ـ۱۲۷ )
اما در جامعه ما که یک جامعه اسلامی است و تعالیم اسلامی ارزش های خانوادگی را به بهترین وجه بیان کرده و مورد تأکید قرار داده است، نباید شاهد سست شدن پایه های خانواده باشیم. به طوری که بیش از چهار هزار دستورالعمل به صورت مستقیم درباره خانواده و ارزش های حاکم بر آن از طرف معصومان بیان شده است.( حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۴ و ۱۵)
در نتیجه پژوهشی که از ۸۰۰ کودک بزهکار به عمل آمده، معلوم شد که ۶۵ درصد مادرانشان طلاق گرفته یا در حال جدایی بوده اند. بررسی دیگر نشان می دهد که ۸۸ درصد کودکان مجرم دارای پدر و مادری بوده اند که از هم جدا زندگی کرده و بین آن ها اختلاف نظر و ستیزه وجود داشته است(ستوده، ۱۳۹۰، ص ۴۱)
در ذیل به برخی عوامل زمینه ساز گرایش فرد به اعتیاد در خانواده اشاره می گردد:
الف. کمبود محبت در خانواده:
بسیاری از صاحب نظران در مسئله بزهکاری، کمبود محبت و ضعف عاطفی را ریشه اصلی جرم و انحراف دانسته اند. تحقیقی از غرب درباره بزهکاران نشان داده است که ۹۱ درصد مجرمان در ارتباط با جرم به نحوی دچار مشکل عاطفی بوده اند.( عربیان، ۱۳۸۲، ص ۲۳)
فرد در خانواده زمانی که نیازهای عاطفی اش برآورده نشود، مجبور می شود دست نیاز به سوی دیگران دراز نماید. در این زمان است که شکارچیان از این موقعیت ها سوء استفاده می کنند و با ارتباط عاطفی دروغین افراد را به سوی انحراف می کشانند.
ب. افراط در محبّت:
زیاده روی در محبت نیز خود مانند کمبود محبت اثر منفی بر تربیت فرزندان دارد، به نحوی که فرزند همیشه متکی به پدر و مادر می باشد و هیچ گاه احساس استقلال و بزرگمنشی نخواهد کرد. زمانی که چنین فردی وارد جامعه شود و در این موقعیت از محبت های پدر و مادر به دور باشد، احساس کینه و عقده جویی می نماید و برای جبران این مسئله دست به هر خلافی خواهد زد.
ج. تبعیض بین فرزندان:
این مسئله نیز یکی دیگر از مواردی است که فرد در خانواده احساس حقارت و حسادت می نماید. توجه نکردن به این امر خود می تواند زمینه اعتیاد در اعضای خانواده را ایجاد نماید.
د. محدود کردن فرزندان: همان گونه که آزادی بی حد و حصر منجر به گرایش فرد به انحرافات اجتماعی می شود، محدود بودن نیز می تواند عامل گرایش فرد به انحرافات اجتماعی باشد؛ زیرا از سویی، محدود بودن منجر به فعال شدن حس کنجکاوی فرد و از سوی دیگر، منجر به بروز مشکلات عاطفی می شود. کنترل بیش از حدّ فرزندان سبب می شود که فرد وابسته به کنترل خارجی (زور) باشد؛ یعنی تا زمانی که از طریق اعمال زور رفتارش تحت کنترل است دست به عمل منحرفانه نمی زند، اما به محض اینکه کنترل والدین ضعیف شود و یا والدین به دلیل اشتغالات فرصت کنترل را نداشته باشند، خود را رها می یابد و به رفتارهای انحراف آمیز روی می آورد؛ زیرا از کودکی حس کنترل درونی (وجدان) او خاموش بوده و همیشه به کنترل خارجی و احتمالا زور وابسته بوده است.
هـ. اعتیاد یکی از اعضای خانواده:
افرادی که در خانواده های معتاد زندگی می کنند، ترس و قبح معتاد شدن برایشان از بین رفته است و عادی شدن مصرف مواد در خانواده موجب سهولت گرایش دیگر اعضا به مصرف مواد مخدر می شود.
اگر پدر و مادر در خانواده معتاد باشند اعتیاد آن ها از یک سو، کنترل و تسلط آن ها را بر فرزندان کاهش می دهد و از سوی دیگر، عامل انتقال این عادت به فرزندان می شود. البته گاهی اوقات برخی فرزندان به دلیل انزجار از رفتار پدر و مادر و عبرت گرفتن از آن ها، از این صفت دوری می جویند، اما چنین والدینی در گرایش به اعتیاد فرزندانشان نقش مؤثر دارند.
نتایج تحقیقات نشان می دهند که بسیاری از معتادان در خانواده، افراد معتاد، از قبیل پدر، مادر، پدربزرگ و… داشته اند(مدنی، همان، صص ۱۸۷و۱۸۸)
و. رفاه اقتصادی خانواده:
در خانواده هایی که رفاه و درآمد اقتصادی زیاد است، روابط انسانی بر اثر کثرت کار و یا سرگرمی ضعیف می گردد. ضعف روابط انسانی نیز به نوبه خود عامل مساعدی برای کشش فرد به مواد مخدر است. بهترین دلیل این مدعا افزایش روزانه درصد معتادان در جوامع صنعتی غرب است که با رشد صنعت، روابط انسانی ضعیف تر می گردد.
همچنین افرادی که درآمد بیش از حد دارند موقعیت و زمینه مساعدتری برای شرکت در کلوپ های شبانه و یا تفریحات متنوع در داخل یا خارج از کشور دارند و بدیهی است که این قبیل امکانات و تفریحات، زمینه را هم برای مصرف و هم برای فروش مواد مخدر بسیار مساعد می نماید.
«خداوند در قرآن کریم، رفاه طلبی و “اتراف” را به شدت مورد حمله و نکوهش قرار می دهد و آن را عامل مستقیم در ایجاد طغیان، فساد و ظلم و کژی ها معرفی می نماید. همچنین در متون دینی آمده است که رفاه طلبی و زندگی مرفّهانه سبب طغیان در برابر خداوند، سیطره شهوات بر انسان، همراهی با ظالمان، فاسقان و کافران، لذت گرایی، غرق شدن در کامیابی ها و نیز اقدام به کجروی ها می شود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) در فرازی می فرمایند: من از ثروت بیش از حد، بیش از فقر برای شما هراسان هستم و آن را موجب هلاکت و سقوط می دانم، و نیز امام علی (علیه السلام) فزونی ثروت را مایه هلاکت، طغیان و فنا دانسته است.»( اسفندیاری،ش ۲۱ ص ۶۴و۶۵)
ز. بی سوادی یا کم سوادی والدین:
تحصیلات پایین یا بی سوادی نقش مهمی در فرهنگ عمومی جامعه و همچنین در حریم خانواده و تربیت فرزندان دارد. بی سوادی و کم سوادی عامل بسیاری از مسائل، مشکلات، نارسایی های اجتماعی و انحرافات است. روشن است که پدر و مادر باسواد بسیار بهتر و با دید باز نسبت به دنیای پیرامون، مسائل و مشکلات خانواده را حل می کنند.
والدین تحصیل کرده با روش های علمی و منطقی می توانند فرزندان را کنترل نمایند. آنان اغلب به دلیل آگاهی و شناخت مسائل و نیاز زندگی خود، شرایط مادی و معنوی و عاطفی مناسبی را برای فرزندان ایجاد می کنند. حال آنکه، بی سوادی والدین منجر به مسائلی از قبیل:
روش های غیرمنطقی در تربیت فرزندان، پی نبردن به نیازهای روانی فرزندان، نپذیرفتن تغییرات در نگرش های جوانان و تأکید بر روش ها و اعتقادات سنّتی خود می شود که تمامی این مسائل موجب می گردند فرد نوعی احساس تنهایی و کمبود نماید و در نتیجه، در پی یافتن همدرد و همدل، به هر شخص و هر موادی روی آورد.
غالب تحقیقات نشان می دهند که بیشتر معتادان، والدینشان بی سواد و کم سوادند. «پدرِ ۶۴ درصد معتادان و مادرِ ۸۳ درصد آن ها بی سواد می باشند و علاوه بر آن، ۵۱ درصد معتادان خود بی سواد بوده اند و یا دارای تحصیلات قدیمی و ابتدایی هستند. همچنین ۴۰ درصد همسران ایشان نیز بی سواد بوده اند.»( فرجاد، ، ۱۳۷۷، ص ۲۹۷)
ح. فقر خانواده:
فقر و انحرافات اجتماعی از جمله پدیده هایی هستند که به نظر بسیاری از صاحب نظران با هم مرتبط می باشند. آنان پدیده های مزبور را در دو طبقه خرد و کلان تبیین کرده اند. در سطح خرد، فقر را معلول ویژگی ها و استعدادهای فردی شخص می دانند و عواملی همچون ضعف جسمانی و اختلالات روانی و بی استعدادی را از جمله مواردی می دانند که در رابطه با ایجاد فقر مؤثرند.
اما در سطح کلان، فقر و انحرافات هر یک معلول تلقّی شده، در یک چرخه علّی و معلولی قرار می گیرند. بر اساس این گونه تبیین ها، مشخص می شود که در سطح نهادها، سازمان ها، روابط اجتماعی و خصایص ساختاری جامعه مشکلی وجوددارد و سبب ایجاد یک معضل در جامعه شده است.
تحقیقات و پژوهش ها در عین حال که مؤید وجود رابطه مستقیم بین فقر و انحرافات نیست، اما وجود همبستگی میان آن دو را تأیید می نماید. بر این اساس، فقر به عنوان یکی از مسائل اجتماعی، در وقوع انحرافات و افزایش میزان آن، به ویژه در زمینه جرایم زنان، اعتیاد و سرقت تأثیرگذار است. در رویکرد دینی نیز این همبستگی میان فقر و انحرافات اجتماعی مورد تأیید است؛ بر این اساس، فقر انگیزش روی آوری به کجروی را افزایش می دهد. همچنان که رفاه طلبی و ثروتمند بودن در گرایش فرد به سوی انحرافات اجتماعی، انگیزه ای بسیار قوی می باشد(اسفندیاری، همان، ص۴۷،)
همان گونه که فقر می تواند فرد را به سوی قاچاق مواد مخدر و اعتیاد بکشاند، خود نیز یکی از عواقب اعتیاد می باشد؛ یعنی رابطه ای دوسویه بین فقر و اعتیاد وجود دارد، به گونه ای که هرگاه فرد فقیر به دلیل مشکلات مالی به اعتیاد روی آورد، اعتیاد باعث فقر هر چه بیشتر او می شود؛ زیرا از سویی، مصرف مواد مخدر نیازمند به صرف هزینه می باشد و از سوی دیگر، فرد معتاد ضعیف شده است و اراده کار کردن ندارد.
آمارهای موجود تأییدکننده ارتباط بین اعتیاد و فقر می باشند. به عنوان نمونه، بر طبق آماری که در بین سال های ۱۳۷۱ـ۱۳۷۷ انجام گرفت، این نتیجه به دست آمد که بین تغییرات نسبت خانواده های زیر خط فقر نسبی و تعداد دستگیر شدگان مرتبط با مواد مخدر همبستگی بالایی وجود دارد.( اسفندیاری، همان، ص۴۷، ۵۳)
ط. ستیزه والدین: