الف)تفسیر
کاشفی در این تفسیر از کتابهای تفسیری و تفاسیر موجود در زمان خود استفاده کرده که برخی از آنها عبارتند از:
۱-الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، این تفسیر اثر ابوالحسن علی بن احمد بن محمد بن علی واحدی نیشابوری(م۴۶۸ه.ق) بوده که شافعی مذهب است.
۲- مفاتیح الغیب مشهور به تفسیر کبیر: نوشتهی ابوعبدالله محمد بن عمر بن حسن بن حسین رازی ملقب به فخر رازی(م ۶۰۶ه.ق) است و در قاهره سال ۱۳۰۹ه.ق. در هشت جلد چاپ شده است(کرنیلیوس فاندیک، ۱۸۹۶م، ص۱۱۸).
۳-تفسیر قرطبی: الجامع لاحکام القرآن نام دارد از محمدبن احمد قرطبی(قرن۷)، تفسیری فقهی است.
۴-تفسیرکشّاف: این تفسیر با نام «الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل»، توسط محمود زمخشری(م۵۳۸ه.ق) نوشته شده که یکی از تفاسیر ادبی قرن ششم به شمار میآید. ‏
۵-تفسیر الکشف و البیان: این تفسیر به وسیلهی ابواسحاق احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری (م۴۲۷ه.ق)، نوشته شده است.
۶-تفسیر قشیری: نام اصلی این تفسیر «لطایف الاشارات» است از عبدالکریم بن هوازن قشیری(م۴۶۵ه.ق).
۷-تفسیر نسفی: که به «مدارک التنزیل و حقائق التأویل» نیز مشهور است و نویسندهی آن ابوالبرکات عبدالله بن احمد بن محمود، حافظ الدین نسفی(م۷۱۰ه.ق) است.
۸-تفسیر ابو اسحاق زجاج(م۳۱۱ه.ق) که به «معانی القرآن و إعرابه» نامگذاری شده.
۹-تفسیرکبیرطبری: ازکتابهای محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب آملی، أبوجعفرطبری(م۳۱۰ه.ق) صاحب تاریخ، محسوب میشود(کرنیلیوس فاندیک، ۱۸۹۶م، ص۱۱۸).
۱۰-معالم التنزیل: «معالم التنزیل فی تفسیرالقرآن، که به تفسیر بغوی نیز شناخته میشود، از ابومحمد حسین بن مسعود بغوی، معروف به محیی السنه و فراء است. برخی سال وفات او را ۵۱۰ه.ق دانسته اند(خطیب،۱۴۲۲ه.ق، ج۱، ص۱۳۶) اما حاجی خلیفه او را متوفی ۵۱۶ه.ق. میداند(حاجی خلیفه، ۱۹۴۱م، ج۲، ص۱۷۲۶).
۱۱-تفسیر زادالمسیر: نام کامل آن «زادالمسیر فی علم التفسیر» است که به وسیلهی عبدالرحمان بن علی بن محمد جوزی(م۵۹۷ه.ق) نوشته شده است.
۱۲-تفسیر عرایس: ازابومحمد شیرازی، روزبهان بن ابی نصر ثعلبی(م۶۶۶ه.ق)، تفسیری عرفانی است.
۱۳-کشف الاسرار و عده الابرار: از رشیدالدین احمدبن ابی سعد میبدی یزدی است و از تفاسیر ادبی و عرفانی قرن ششم هجری قمری محسوب میشود.
۱۴-تفسیر تبیان: «التبیان فی تفسیر القرآن»‏ از محمدبن حسن طوسی(م۴۶۰ه.ق) و از تفاسیر شیعی است که در جواهرالتفسیر استفاده شده است(کاشفی، ۱۳۷۹، ص۷۸۷).
۱۵-جوامع طبرسی: تفسیر «جوامع الجامع»، نوشتهی فضل بن حسن طبرسی(م۵۴۸) است.
۱۶-درّالنظیم: «درّالنظیم فی خواص القرآن العظیم» از ابو السعادات عفیف الدین عبد الله یافعی تمیمی (م۷۶۸ ه.ق) از عرفاء و صوفیه بوده و کتابش به تفسیر«الدر النظیم فی فضائل القرآن و الذکر الحکیم» معروف است(شهیدی صالحی، ۱۳۸۱ه.ش، ص۱۹۴).
ب) منابع حدیثی
واعظ کاشفی همچنین از منابع حدیثی در این تفسیر استفاده کرده است از جملهی این کتابهای حدیث میتوان از صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن ماجه، سنن ابی داوود یاد کرد و درجاهایی از مسند حاکم و صحیح حاکم اسم میبرد.
ج)منابع علوم قرآنی
در جواهرالتفسیر از کتابهایی که مربوط به بحثهای علوم قرآنی هستند نیز به کار رفته است که به برخی از آنها اشاره میشود: جواهرالقرآن غزالی، اساب النزول واحدی، معانی القرآن از فراء والبیان فی اعجاز القرآن.
د) منابع لغوی و ادبی
نویسندهی جواهرالتفسیر برای توضیح معنای لغوی کلمات به برخی کتابهای لغت مانند: صحاح جوهری، مفردات راغب و فائق زمخشری توجه داشته و نام آنها را در این تفسیر ذکر میکند. او همچنین از کتاب وجوه و نظایر ابوحامد اصفهانی و کتابهای شعر مانند: مثنوی معنوی و رائیهی شاطبی بهره گرفته است.

یادداشتها
در کتابهایی مانند: تاریخ حبیب السیر، خاتمهی خلاصه الاخبار و مجالس النفانس که در زمان کاشفی نوشته شده اند و کتابهای دیگری مانند: کشف الظنون در مورد تاریخ ولادت وی چیزی نیامده، تنها در موارد محدودی همچون: جواهر التفسیر، ص ۴۲، مقدمهی مصحح؛ شناخت نامه تفاسیر، آقای ایازی، ص ۲۷۵ و دانشنامهی قرآن و قرآن پژوهی، خرهشاهی، ج۱، ص ۶۹۲، به تاریخ ۸۴۰ اشاره شده است.

1. 1. در مجالس المؤمنین سید نورالله شوشتری دربارهی سفرکاشفی به هرات میگوید: «جهت نظم بعضی مصالح دنیا داری به دارالسلطنه هرات رفت … »(شوشتری، ۱۳۶۵ه.ش، ص ۱۱۴) اما آقای عباسی در مقدمهی خود بر جواهرالتفسیر دلیل این سفر را کسب علم میداند(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، ص۴۴، مقدمهی مصحح).

1. 1. نک: مدرس تبریزی، ۱۳۶۹ه.ش، ج۵، ص ۲۹؛ موسوی خوا نساری، ۱۴۱۱ه.ق، ج ۳، ص ۲۱۷؛ هدایت، ۱۳۸۵ه.ش، ص ۴۸۰؛ قمی، ۱۳۸۵ه.ش، ص ۲۲۷.

1. 1. به نظر میرسد شیخ عباس قمی بیشتر توضیحاتی که دربارهی کاشفی در کتاب فوائد رضویه آورده از «روضات الجنات» گرفته است.

برای اطلاع بیشتر از شرححال علیبنحسین کاشفی رجوع شود به: تذکره مجالس النفائس از امیر علیشیر نوائی در ترجمهی فخری هراتی(لطانف نامه)، ص ۹۸ در شماره ۲۹۲ و در ترجمهی محمد قزوینی، ص ۲۷۵ در شماره ۲۷۶؛ فهرس التراث از سید محمد حسین حسینی جلالی ج۱، ص ۷۸۸؛ روضات الجنات، خوانساری، ج ۳ : ص ۲۲۰.
یکی از این نقلها در مورد مذهب کاشفی، امتحان شدن وی توسط مردم سبزوار است که در مجالس المومنین و فواید رضویه ذکر شده است.

1. نقشبندیه نام یکی از سلسههای صوفیه است که منسوب به خواجه محمدبهاءالدین نقشبندیهاند(دهخدا،۱۳۷۷ه.ش، ج۱۴، ص ۲۲۶۶۸).</ li>

علم حروف، به تفسیر حروف و اسما، از طریق قواعدی که در این علم تعریف شده می‌پردازد.

1. 1. البته شایان به ذکر است که سیدمحسن امین چهار تفسیر برای واعظ کاشفی نام برده، جواهر التفسیر را تفسیر کبیر معرفی کرده ، پس از آن از تفسیر مختصر وجیز نام می برد که تفسیر تمام قرآن است و به آن «مختصر الجواهر» گفته است، سپس تفسیر وسیط که موسوم به مواهب علیه است و در آخر تفسیر سورهی یوسف را ذکر کرده است.

هم چنین نام این اثر در کتابهایی چون : اعیان الشیعه،ج۶، ص۱۲۳؛ ریحانهالادب، ج۵، ص۳۲؛ روضات الجنات، ج ۳ ، ص ۲۱۹؛ مجالس المومنین، ص۵۴۸ و هدیهالعارفین ج۵، ص۳۱۶ یافت می شود.

1. 1. نام این کتابها در اعیان الشیعه، ج۶، ص۱۲۳ و تاریخ ادبیات در ایران دکتر صفا، ص ۵۲۵ که در شماره ۱۰ نام این کتابها را آورده و اشاره شده که در احکام کواکب هستند، وجود دارد.

1. 1. شیخ عباس قمی در این مورد میگوید: «و این –بیت مذکور- تصریح میکند تشیع او را چه استدلال به این آیه بر اشتراط عصمت در امام از دلایل مشهورهی شیعه است». قمی، ۱۳۸۵ه.ش، ص ۲۲۹

1. 1. برای مثال امیر تیمور گورکان(م۸۰۷ه.ق) از پادشاهانی بوده که از یک طرف نقل هایی در مورد اشتیاقش برای ملاقات با افراد زاهدی مانند: ابوبکر تایبادی آمده و اصرار بر دیدار او داشته و از طرف دیگر، در کشورگشاییهایش دستور قتل عام مردم را میداده است(ر.ک: مؤید ثابتی، ۱۳۴۶ه.ش، ص ۳۳۵و۳۴۰).

1. 1. در کتاب«تاریخ ادبیات در ایران» آمده: سلطان حسین میرزا بایقرا پسر غیاث الدین منصور پسر امیرزده بایقرا پسر عمر شیخ بهادر پسر امیر تیمور گورکان آخرین پادشاه تیموریان است که در ایران فرمانروائی داشت. وی مردی ادب دوست و فضیلت پرور بود و خود نیز گاهی شعر میگفت(صفا، ۱۳۸۳ه.ش، ص ۳۸۷).

1. 1. عبدالنبی قزوینی تنها کسی است که دیده شد نام کاشفی را «محمد حسین» عنوان میکند، در صورتی که در جاهای دیگر نام او را حسین معرفی کردهاند.

فصل سوم:
بررسی خطبهی آغازین
و
مباحث علوم قرآنی جواهرالتفسیر
۳-۱- بررسی خطبهی آغاز جواهر التفسیر
این خطبه، مشتمل بر حدود ۱۰ صفحه – از ص ۱۲۵ تا ۱۳۵ – است. کاشفی ابتدا به حمد و ثنای الهی پرداخته و سپس به این مطلب اشاره دارد که وقوف و آگاهی بر معانی دقیق قرآن جز پاپیروی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دست یافتنی نیست، همچنین در این قسمت بر پیامبر و آل پاکش، خلفاء راشدین، همه اصحاب از مهاجرین و انصار و تابعین سلام و درود فرستاده است.
۳-۱-۱-ضرورت تفسیر قرآن
در ادامه ملاحسین کاشفی بهترین عبادت امت اسلام را بر اساس روایت «افضل عباده امتی قراءه القرآن» خواندن قرآن میداند. اما به این نکته توجه دارد که قرائت قرآن هر گاه از زیور تدبر و تفکر دور باشد نمیتوان از آن توقعی داشت(کاشفی، ۱۳۷۹ه.ش، ص۱۲۶). هر چند تأکید کاشفی در اینجا به تفکر در آیات قرآن است اما تلاوت بدون دقت در معانی آن نیز اثر خود را دارد.
او به این سخن امیرالمومنین علی(علیه السلام) استناد کرده که «لاخیر فی قراءه لاتدبر فیها» و معتقد است متخصصان در این کار و صاحبان خرد و اندیشه و طبق اصطلاح خود کاشفی «ارباب عقول و الباب» باید به اندازه فهم و درک خود و به قدر بخشش حق و کوشش خویش از آیات قرآن بهره یابند(همان، ص ۱۲۶).