۲-۱۰-۲-۳-۱- فهرست‌نویسی

فهرست‌نویسی فرایندی است علمی و پژوهشی برای آماده سازی یک مجموعه و تعیین شناسه‌های لازم برای مدارک موجود در یک مجموعه به نحوی که دستیابی سریع و صحیح را به آن مدارک میسر سازد (سلطانی و راستین، ۱۳۷۹٫ ص ۲۴۲). هدف فهرست‌نویسی خدمت به مراجعه کننده است ، زیرا شناسنامه ای برای هر یک از مواد خواندنی در کتابخانه تهیه می‌شود ‌و متقاضی را به سمت مطلوب خود هدایت می‌کند ، در واقع از این روش که تجزیه و تحلیل کتاب به ساده ترین و کوتاه ترین حد ممکن را موجب می‌گردد، کلید ارتباط بین کتابدار و مراجعه کننده ساخته و پرداخته می‌شود.

۲-۱۰-۲-۳-۲- رده بندی

روشی است که موجب چیدن منظم کتاب ها در قفسه برحسب موضوع می‌شود . در این مرحله لازم است عناصر فیزیکی و موضوعی ارائه شده در بخش‌های توصیفی و تحلیلی به کدهای عددی یا حرفی عددی تبدیل شود، که به آن ها کدهای بازیابی می‌گویند. رایج ترین روش ها ، نظام رده بندی دهدهی دیویی با نشانه اصلی عدد؛ و نظام رده بندی کتابخانه کنگره با نشانه ترکیبی حروف لاتین و عدد است که ‌بر اساس یکی از آن ها کتاب‌های هم موضوع در قفسه کتابخانه کنار هم قرار می‌گیرند.

۲-۱۰-۲-۳-۳- نمایه سازی و چکیده نویسی

یکی از راه‌های دستیابی آسان به مقالات و اطلاعات موجود در مجلات و روزنامه ها نمایه سازی و چکیده نویسی است. در این روش با بهره گرفتن از سلسله ای قواعد و دستورالعمل، برای هر مقاله موجود در مجلات و روزنامه ها شناسنامه ای بسیار موجز و مختصر تهیه و یک شماره بازیابی برای آن ذکر می‌شود. بدین ترتیب استفاده کننده از کتابخانه می‌تواند با مراجعه ‌به این شناسنامه ها که به صورت دستی یا ماشینی تنظیم شده به مقاله مورد نظر دسترسی یابد.

چکیده نویسی مقالات نشریات ادواری یکی دیگر از راه‌های دسترسی به اطلاعات می‌باشد. در چکیده نویسی با بهره گیری از یک سری دستورالعمل ها مقاله در چند خط معرفی می‌شود . بدین ترتیب پژوهشگر از طریق ‌نمایه‌ها آدرس و محل مقاله ها را پیدا کرده و از طریق چکیده ها متوجه می‌شود که مقاله تا چه حد مورد نیاز وی می‌باشد.

گاهی بر اساس نیازها و وضعیت هر کتابخانه لازم است تا منابع غیرکتابی نیز نمایه سازی شود؛ مثل اسناد، مدارک، فهرست ها، اسلایدها، عکس ها، و نقشه ها. در این موقعیت نیز با بهره گرفتن از انواع روش‌های نمایه سازی، این نوع منابع سازماندهی و دسترسی به آن ها آسان می‌شود.

۲-۱۰-۲-۴- اشاعه اطلاعات

این اصطلاح به جنبه‌ای از خدمات کتابداری و اطلاع‌رسانی گفته می‌شود که به ارائه و انتقال اطلاعات، به‌ویژه اطلاعات جدید و روزآمد می‌پردازد(کومار^[۶۶]، ۱۹۸۹، ص ۹۳). اشاعه اطلاعات مستلزم آگاهی نسبت به علایق و نیازهای استفاده‌ کنندگان و روزآمد نگه داشتن دانش آنان یا توزیع به‌موقع اطلاعات مرتبط و مناسب به منظور برآورده ساختن نیازهای متخصصان است (ترنچ^[۶۷]، ۱۹۹۷، ص۲۸۵ ).

۲-۱۰-۲-۴-۱- امانت

این کلمه در اصطلاح برای توصیف مجموعه‌ای از فعالیت‌های کتابخانه‌ای شامل کلیه خدماتی است که از طریق آن کتاب ها، مجلات و دیگر منابع کتابخانه‌ای به طور مستقیم در دسترس درخواست‌کنندگان قرار می‌گیرد (مزینانی، ۱۳۸۱، ص ۲۹۴). ‌بنابرین‏، می‌توان گفت نظارت بر ورود و خروج منابع از کتابخانه‌ها و در دسترس قراردادن آن ها، اصلی‌ترین عملکرد خدمت امانت است. تقریباً همه کتابخانه‌ها، به جز آن هایی که دارای مجموعه هایی نفیس و کمیاب هستند، منابع خود را برای خروج از کتابخانه به امانت می‌دهند. گاه، اصطلاح «امانت» برای استفاده از منابع در محل کتابخانه نیز به کار می‌رود (بریج^[۶۸]، ۱۹۹۲).

۲-۱۰-۲-۴-۲- خدمات مرجع

خدمات مرجع، از دهه هفتاد سده نوزدهم میلادی در کتابخانه‌های آمریکا رایج شد. تعاریف مختلف ‌و گوناگونی برای این نوع خدمات ارائه شده است. مک کلور ^[۶۹] (۲۰۰۱) خدمت مرجع را، خدمت ویژه‌ای به خوانندگان می‌داند تا او را در یافتن موادی که جوابگوی نیازهای آنی اوست، یاری کند. محتوای این جمله ساده بر دو نکته بنیادی در دنیای متغیر کنونی تأکید دارد: الف. سرعت ، ب. نامحدود بودن منابع.

این خدمات یکی از خدماتی است که در بخش اشاعه اطلاعات انجام می‌شود. در این خدمات فرد مراجعه کننده از راهنمایی ها و مشاوره‌های کتابدار مرجع برخوردار گردیده و به اطلاعات مورد نظر دسترسی می‌یابد. در این زمینه بخشی به نام بخش مرجع در کتابخانه ایجاد می‌شود (مزینانی، ۱۳۸۴، ص ۱۲). این بخش شامل ‌پاسخ‌گویی‌ و یاری دادن به مراجعه کنندگان در بازیابی منابع و استفاده از اطلاعات موجود در آن ها ، راهنمایی پژوهشگران در انتخاب شیوه درست مناسب جستجو در راستای هدف‌های پژوهش و همچنین ارائه خدمات ارجاعی به معنای شناسایی و معرفی مراکز دیگر در جهت تکمیل اطلاعات مراجعه کننده می‌باشد.

با پیشرفت فناوری و افزایش آگاهی ها، کتابداران مرجع به توانایی‌های نوینی چون آشنایی با رایانه و شبکه های اطلاعات علمی مجهز شده‌اند. ارتباطات رایانه‌ای، علاوه بر اینکه خدمات کتابخانه ای را جهان شمول می‌کند، سطح انتظارهای مراجعان را از نظر سرعت و پسند بیشتر اطلاعات، افزایش می‌دهد. این انتظارها برآورده نمی‌شود، مگر اینکه بتوان از امکانات محدود درون کتابخانه‌ای فراتر رفت و از سیستم‌های پیشرفته رایانه‌ای در خدمات مرجع الکترونیکی بهره گرفت. طراحی و استفاده از صفحات وب، بستر جدیدی است که با به کارگیری امکانات نرم‌افزاری نوین در آن، می‌توان خدمات مرجع الکترونیکی را به نحو بهتری ارائه داد (سبزی پور و فدایی، ۱۳۸۷).

کتابداران مرجع خدمات خود را برای اشخاص خارج از فضای کتابخانه گسترش دادند و علاوه بر ارسال مدارک مورد نیازشان روش هایی ابداع کردند که پرسش‌های آنان را دریافت و پاسخ مناسب را برای آنان ارسال می‌کردند. این عوامل از ازدحام و طولانی شدن صفوف مراجعین نیز کاسته بود و کتابداران با صرف زمان بیشتری می‌توانستند به ارائه اینگونه خدمات بپردازند. با این وجود تحقیقات نشان داده است کتابداران در ابتدا به خدمات مرجع رو در رو (حضوری) پرداخته و سپس به طور مساوی تلفن و اینترنت را انتخاب می‌کنند (داریس^[۷۰]، ۲۰۰۲).

به تدریج با پیشرفت هایی که حاصل گسترش فناوری‌های رایانه، اطلاعات، ارتباطات، شبکه، و وسایل ذخیره سازی الکترونیکی می‌باشد کتابداران مرجع از پست الکترونیکی ، گفتگو ، ویدئوکنفرانس، پیام فوری و دیگر فناوری‌های به وجود آمده برای ارائه خدمات مرجع استفاده می‌کنند.

۲-۱۰-۲-۴-۳- خدمات اطلاع رسانی