ھﻧﺟﺎرھﺎی ﻓردی
ﺷﮑﻞ : 3-2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ آﯾﺰن((1974
-13-2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه
ﺑﻌﺪﻫﺎ آﯾﺰن و ﻓﯿﺸﺒﯿﻦ ﻣﺪل ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺗﺮي را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﺌﻮري رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه¹⁴⁹ اراﺋﻪ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ در اﻧﺠﺎم رﻓﺘﺎر را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﮔﺬار ﺑﺮ ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم رﻓﺘﺎر اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽ ﻧﻤﻮد. در ﺷﮑﻞ 4- 2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﻧﮕرش ﻧﺳﺑت ﺑﮫ رﻓﺗﺎر
ﻧﯾت ﺑرای رﻓﺗﺎر
ﺗواﻧﺎﯾﯽ ﺑرای اﻧﺟﺎم رﻓﺗﺎر
ھﻧﺟﺎرھﺎی ﻓردی
ﺷﮑﻞ : 4-2 ﻣﺪل رﻓﺘﺎر ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰي ﺷﺪه آﯾﺰن و ﻓﯿﺸﺒﯿﻦ
Theory of Planned Behavior (TPB) ^١٤٩
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٥
-14-2 ﻣﺪل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ
ﻫﺎﻓﺴﺘﺪ در ﺳﺎل 1998 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻣﻨﺪان از دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞ ﻫﺎي ﻣﺪﯾﺮاﻧﺸﺎن در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻋﻀﻮي از ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ، ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ارزﺷﻬﺎي رﻫﺒﺮان ﺟﺰو ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﭘﯿﺮوان ﻗﺮار ﻣﯽ ﮔﯿﺮد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﯾﻮﮐﻞ در ﺳﺎل 1992 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﺮ روي ﮐﺎرﻫﺎ و رﻓﺘﺎر ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﯾﺮدﺳﺘﺎﻧﺸﺎن ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ. اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﺑﺎ ﻓﺮاﻫﻢ آوردن ﺟﻮ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﮐﻨﻨﺪه در ﺳﺎزﻣﺎن (ﻣﮏ درﻣﻮت ، (2000 ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﻧﮕﯿﺰه ﮐﺎرﻣﻨﺪان را ﺑﺮاي ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﺑﺎﻻ ﻣﯽ ﺑﺮﻧﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮال ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮔﺮدد:
ﺳﻮال اﺻﻠﯽ(1 آﯾﺎ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد؟ و ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ ﻧﺨﺴﺖ :
ﻓﺮﺿﯿﻪ اﺻﻠﯽ (1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.
در ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﺪل ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ، از ﻣﺪل ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺎﻫﺎﭘﯿﺖ و ﮔﻮﺷﺎل اﺳﺘﻔﺎده ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ، ﭼﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺪل ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ روﯾﮑﺮدي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ را دارد، از ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺴﯿﺎري در ﺳﺮاﺳﺮ دﻧﯿﺎ اﯾﻦ ﻣﺪل را در ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﻮرد آزﻣﻮن ﻗﺮار داده اﻧﺪ.
در اﯾﻦ ﻣﺪل ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺷﺎره ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﻫﺎي اﻓﺮاد دارد، ﯾﻌﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ دارﯾﺪ. رواﺑﻂ ﺷﺒﮑﻪ اي- اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد و ﭘﯿﮑﺮﺑﻨﺪي ﺷﺒﮑﻪ اي از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، رواﺑﻂ ﺷﺒﮑﻪ اي اﻣﮑﺎن دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ (ﻣﺜﻞ داﻧﺶ) را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﺳﺎزد. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﮔﺮﭼﻪ رواﺑﻂ ﮐﺎﻧﺎﻟﻬﺎي اﻧﺘﻘﺎل اﻃﻼﻋﺎت را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ، ﺳﺎﺧﺘﺎردﻫﯽ ﺷﺒﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻬﻢ از اﯾﻦ ﺑﻌﺪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ. از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ، ﻫﯿﺖ در ﺳﺎل 1995 ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان در ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٦
ﭘﻨﺞ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﻬﻢ را ﺑﺮ دوش دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ و اﯾﺠﺎد ﻣﻌﻤﺎري ﯾﺎدﮔﯿﺮﻧﺪه ﺟﺰﺋﯽ از آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ دو وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﺑﺎﻋﺚ ارﺗﻘﺎي ﺷﺒﮑﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ درون ﺳﺎزﻣﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ارﺗﻘﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮال ﻓﺮﻋﯽ 1- 1 ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻄﺮح ﻣﯽ ﮔﺮدد:
ﺳﻮال ﻓﺮﻋﯽ(1 -1آﯾﺎ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد؟

• • ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ(1 -1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.

ﺗﻔﻮﯾﺾ اﺧﺘﯿﺎر و اراﺋﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ دو وﻇﯿﻔﻪ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﺖ در ﺳﺎل 1995 ﺑﺮاي رﻫﺒﺮان ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. اﯾﻦ دو ﺟﻮي ﮔﺮم و ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ در ﮔﺮوه ﻫﺎي ﮐﺎري اﯾﺠﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﮐﺎري ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ، ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻮي را ﺑﺎ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ از ﻫﻤﮑﺎراﻧﺸﺎن ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ. رﻓﺘﺎري ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ راﺑﻄﻪ اي و ارﺗﻘﺎي آن در ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽ ﺷﻮد .
از ﻃﺮﻓﯽ دﯾﮕﺮ، ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، ﻧﻮﻋﯽ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺗﻌﺎﻣﻼﺗﺸﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ. اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺮ رواﺑﻂ ﺧﺎص اﻓﺮاد ﻣﺜﻞ اﺣﺘﺮام

• • دوﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ رﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﯽ ﮔﺬارﻧﺪ، ﺗﻤﺮﮐﺰ دارد. ﺑﻮاﺳﻄﮥ اﯾﻦ رواﺑﻂ ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺴﺘﻤﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﻫﺎﯾﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺜﻞ ﺧﻮﻧﮕﺮﻣﯽ، ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ. ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ از ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ. ﻫﻮآﻧﮓ و دﯾﮕﺮان در ﺳﺎل 2008 از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻓﺎﮐﺘﻮر ﺣﯿﺎﺗﯽ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﺛﺮ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ روي ﻧﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮐﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را در ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮐﻨﺎن ﺗﺴﻬﯿﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ، ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ از ﻓﻘﺪان اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ از اﻧﺘﻘﺎل داﻧﺶ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي

ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٧
ﻣﯽ ﮐﻨﺪ، ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ(داوﻧﭙﻮرت و ﭘﺮوﺳﺎك، .(1998 ﭘﻮﻟﯿﺘﯿﺲ((2003 درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﯿﻦ ﻓﺮدي ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﺑﺮ روي ارﺗﺒﺎﻃﺎت و درك ﻣﺸﮑﻼت دارد. ﺑﻌﻼوه، ﮐﺎرﯾﺎﮐﯿﺪو((2004 از اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻣﻠﯽ اﺳﺎﺳﯽ و ﻻزم در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﯾﺎد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎل 2004 زﮐﺮﯾﺎ و ﻫﻤﮑﺎران¹⁵⁰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺪﯾﺮان ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﺠﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را ﺑﯿﻦ ﮐﺎرﻣﻨﺪان ﺗﺴﻬﯿﻞ ﮐﻨﺪ، ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ از ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از واﺳﻂ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي را ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽ ﺳﺎزد، اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ. در ﻧﺘﯿﺠﻪ:
ﺳﻮال ﻓﺮﻋﯽ (2-1 آﯾﺎ ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد؟
و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﻓﺮﻋﯽ (2 -1 ﺳﺒﮏ رﻫﺒﺮي ﺑﺮ ﺑﻌﺪ راﺑﻄﻪ اي ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻌﻨﯽ داري دارد.
ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﻨﺪه ﻣﻈﺎﻫﺮ، ﺗﻌﺒﯿﺮ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎ و ﻧﻈﺎم ﻫﺎي ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺸﺘﺮك در ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﻬﺎ اﺳﺖ. از دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎﻫﺎﭘﯿﺖ و ﮔﻮﺷﺎل((1998 ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي اﯾﻦ ﺑﻌﺪ زﺑﺎﻧﻬﺎ و ﮐﺪﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك و ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﺗﺴﺎي و ﮔﻮﺷﺎل((1998 ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﻬﯿﻢ ﯾﮏ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽ ﭘﺮدازﻧﺪ، اﺣﺘﻤﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد ﮐﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﺴﻬﯿﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﺎدل ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ. در ﺳﺎل 2006 ﭼﯿﻮ و دﯾﮕﺮان ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﺪﮔﺎه، ﻋﻼﯾﻖ و اﻫﺪاف ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ اﻋﻀﺎي ﯾﮏ اﻧﺠﻤﻦ ﻣﺠﺎزي ﺗﺴﻬﯿﻢ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را درك ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺴﻬﯿﻢ داﻧﺶ را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽ دﻫﺪ. از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﯿﺖ((1995 ﻧﯿﺰ از ﺗﻮﺳﻌﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻮﺳﻂ رﻫﺒﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ وﻇﯿﻔﻪ رﻫﺒﺮان در ﺳﺎزﻣﺎن ﯾﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ. از اﯾﻨﺮو
Zakaria et al ^١٥٠
ﻓﺼﻞ دوم- ادﺑﯿﺎت ﭘﮋوﻫﺶ ٦٨
ﺗﻮﺳﻌﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻮﺳﻂ رﻫﺒﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻫﺒﺮان ﺑﻌﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ارﺗﻘﺎ ﻣﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ:

پادشاه نیم تنه تنگ معمولی پوشیده است ،تاجی که در بعضی سکه‌های نرسه دیده می‌شود،شکل کلاه او کوتاه با خطوط عمودی است که گوی بزرگ منسوج بر روی آن قرار گرفته است . گیسوان مجعد که به مقدار زیاد بر شانه‌هایش افتاده وریش نوک دار که انتهای آن در یک حلقه قرار گرفته ونوارهایی که در پشت سر او موج میزند وگردنبند مرواریدی که‌انداخته تمام اینها را به همان اسلوب معمول باستانی نقش کرده‌اند .الهه تاج کنگره دار سرگشاده ایی را بر سر گذاشته که حلقه‌های مجعد موی او از فراز آن پدیدار است واین تاج ،مخصوص خدایانی اس که در نقوش ساسانیان دیده می‌شود گیسوان بافته او بر گردن وشانه اش فرو ریخته است ،قبای او بوسیله تکمه‌های منقوش در زیر گردنبند مروارید بر روی سینه اتصال یافته وکمربندی بر آن بسته شده است.بین شاه و الهه صورت طفلی دیده می‌شود که بسیار ضایع شده وشاید صورت پسر نرسه باشد که بعد به نام هرمز دوم به سلطنت رسید . در پشت شاه یکی از نجبای بزرگ ایستاده که کلای بلند به شکل سراسب بر سر دارد و به حالت احترام معمول دست را بلند نگاه داشته است.(کریستنسن:۱۳۷۸: ۱۷۰)
۳-۵-۱-۴- بهرام دوم در میان بزرگان
از میان تمام شاهان ساسانی بهرام دوم (۲۹۳ـ۲۷۶م)در پیکر سازی بر روی سنگ بیشتر توجه می‌کند .نقوشی از بهرام دوم باقی است که از لحاظ باستان شناسی جالب توجه است در نقش رستم در جوار صورت تاج گذاری اردشیر اول کتیبه ایی است کوچکتر از آن ،که به امر بهرام حجاری شده وشاه راایستاده در وسط خانواده اش نشان می‌دهد، وی تنها شاهزاده ساسانی است که نزدیکان خود یعنی ملکه و ولیعهد را در معرض دیدار قرار میدهد.(شکل۳-۷)زیرا این پادشاه همواره مایل بود درکتبیه بصورت پدر خانواده نمایش یابد. درسکه‌های او شاه ملکه بطور نیم رخ منقوش شده ودر مقا بل آنها صورت شاهزاده کوچکی دیده میشود که روبه طرف آنها کرده است. پادشا تاجی بر سر دارد که گوی سابق الذکر ودو بال بر آن ترسیم شده،ولی کلاه ملکه وشاهزاده به شکل سر حیوان است . در کتیبه نقش رستم پادشاه در وسط قرر گرفته وگیسوان وریش او به رسم معمول سلاطین ساسای آراسته شده تاج بالدار بر سر دارد ودو دست را بر قبضه شمشیر بلند ومستقیم خود تکیه داده است.در برابر او در سمت چپ سه نفر که خطوط صورشان تمییز داده نمی شود به طرف او روی آورده‌اند.ولی بنظر پژوهشگران ، شخص اول شاهزاده بهرام سکانشاه و آن دو نفر دیگر که کلاهی به شکل سر حیوان بر سردارند همان ملکه و شاهزاده کوچکی هستند که در سکه‌ها معمولا” رسم می‌کرده‌اند.در عقب این سه شکل شخص جوان بی مویی دیده می‌شود که کلاه بلند نجبای بزرگ بر سر دارد و دست را به علامت احترام بلند کرده است .شخص آخر مردی است که از گیسو وطرز قرار گرفتن او چون دست را بلند نکرده معلوم میشود از دودمان سلطنتی است.تصور میشود آنکه کلاه بلند دارد موبدان موبد و آن دیگری شاهزاده نرسه عموی پادشاه است . در عقب سر شاه در سمت راست نقش سه تن ازنجبا که کلاه بلند بر سر نهاده‌اند دیده می‌شود که دست راست را برافراشته وایستاده‌اند.(کریستنسن:۱۳۷۸: ۱۶۷/۱۶۸)
شکل ۳-۵- بهرام دوم در میان بزرگان ( هینتس: ۱۳۸۵ : ۲۷۵)
۳-۵-۱-۵- نبرد هرمز دوم با دشمن
این نقش نیز نشانگر نبرد تن به تن است که در یک صحنه پر تحرک وحماسی هرمز دوم (۳۰۹-۳۰۳م) پادشاه ساسانی ،هماورد خودرا با ضربه مرگباری که برشکم او وارد نموده از اسب سرنگون ساخته است . افزون بر سوار، اسب او نیز بصورت اغراق آمیزی درحال سرنگون شدن است. نیزه رقیب نیز در هم شکسته اما هنوز بقایای آنرا در دست دارد.اندام ورزیده هرمز در حالیکه زرهی کوتاه بر تن دارد در این نقش به خوبی نموده شده ودنباله شنل او در اثرسرعت زیاد به صورت مواج درآمده،پوشش اسب نیز به منگوله‌هایی که به دم ،سر وپهلوهای اوآویخته شده تزیین گردیده،در پشت سر هرمز یکی از بزرگ زادگان ساسانی در حالیکه کلاه خودی بر سر نهاده ولباس رزم بر تن دارد شاهد این پیروزی است،در دست راست او درفشی دیده می‌شود. شکل(۳-۸). تاجی که بر سر هرمز قرار دارد شبیه افسر شهریاری او بر روی سکه‌ها است .هماورد او یکی از شاهزادگان ساسانی است، زیرایکی از نشانه‌های خاندان ساسانی بر کلاه او نقش شده،تصویر این شخص در ظرف نقره‌ای که در موزه شهر سوخوم نگاهداری میشوددر حال شکار کشیده شده در حالیکه همین نشانه خانوادگی را یر کلاه خود دارد(والتر هینتس معتقد است که این شخصیت ساسانی پاپک حکمران گرجستان است.) ،(جوادی وآورزمانی:۱۳۸۸ : ۸۷).
شکل ۳-۶- نبرد هرمز دوم با دشمن ( هینتس۱۳۸۵: ۲۸۴)
۳-۵-۱-۶- نبرد بهرام چهارم با دشمن
این نقش زیر آرامگاه داریوش دوم قرار دارد ودر آن بهرام چهارم (۳۳۹-۳۸۸م) در حال پیکار با دشمن دیده می‌شود او تاج کنگره داری بر سر دارد که با بررسی سکه‌های او و همگونی این تاج با تاجی که بر روی سکه‌های نقش شده میتوان به هویت او در این نقش برجسته پی برد.(شکل ۳-۹)در صحنه نبرد شاه وهماورد او واسبان آنها زره پوش شده‌اند و با نیزه‌های بلند در حال یورش به سوی یکدیگرند ، در این پیکار نیز ه رقیب در هم شکسته وتوسط بهرام چهارم به شدت ضخمی شده است، در پشت بهرام سواری دیگری با اسب در حال تاختن است در حالی که پرچمی در دست دارد ،این پرچم به شکل چلیپا بوده ودر قسمت فوقانی آن سه گوی ودر قسمت تحتانی دو گوی دیگر نصب گردیده است.(جوادی وآورزمانی: ۱۳۸۸: ۸۹)
نقش برجسته زیرین صحنه مشابه مجلس بالایی است، این نقش برجسته سالهادر زیر خاک مدفون بوده است وتوسط مورخ فرانسوی (فلاندن) پیدا گردید. (شکل ۳-۷)، در این صحنه فرمانروا در سمت چپ قرار گرفته ونیم تنه فلزی مشبکی بر تن دارد،درسمت راست زین او ترکشی پر از تیر دیده میشود،تنه وقسمتی از دست وپای اسبان نیز با زره پوشیده شده ، حریف در مقابل فرمانروای ساسانی به شدت مقاومت میکند وبا وجودی که توسط شهریار ساسانی از ناحیه گردن مجروح شده اما برخلاف سایر نقوش مبارزه تن به تن هنوز نتیجه قطعی نبرد به روشنی مشخص نمی باشد.در اثرآسیب دیدن مشخصات هماورد فرمانروا امکان شخصیت مغلوب بسیار مشکل است .(جوادی: ۱۳۹۰ :۹۰)
شکل ۳-۷- نبرد بهرام چهارم با دشمن (گریشمن:۱۳۸۵)
۳-۶- نقش برجسته‌های بیشاپور
۳-۶-۱- تاج گیری شاپور یکم از اهورا مزدا و پیروزی شاه در بیشاپور
این نقش یرجسته سومین نقش برجسته بیشاپور است که به شهر نزدیک تراست دارای ترکیبی است که در نوع خود یکتا است.(شکل۳-۱۰)در این نقش با وجود اینکه صدمه زیاد دیده است،میتوان دو موضوع را که در یک صحنه جمع شده‌اند، باز شناخت.یکی از این دو موضوع پادشاهی یافتن از سوی ایزد است ودیگری موضوع یک پیروزی است.شاه وایزدی که دیهم می‌بخشد هر دو اسب سوارند.دشمنان منکوب آنها بر زمین افتاده‌اند وسر اهریمن با گیسوانی که مانند مارپیچ وتاپ خوردهشکلی زشت وکریه دار د. بدن گردین سو م در زیر وزن اسب نیر.مند شاه برزمین نقش بسته. فیلیپ عرب در میان دو سوار از«سروردنیا»تقاضای صلح میکند. همه چیز دروضع و حالت او فریاداندوه ونومیدی بر می‌آورد. هنرمند وضع روحی شخص مغلوب را چنان عالی و با قدرت بیان میکند که نقش‌هائی که دارای صحنه‌های مشابهی هستند هیچگاه با آن برابری نمیکنند. فرض اینکه ممکن است این اثر کار هنرمند غربی باشد منتفی نیست وحتی با در نظر گرفتن ارتفاع صحنه حجاری شده بطور محسوسی بزرگتر از حد طبیعی است. (گیرشمن:۱۳۵۰:۱۵۹)
شکل ۳-۸- تاج گیری شاپور یکم از اهورا مزدا و پیروزی شاه در بیشاپور (واندنبرگ)
۳-۶-۲- صحنه پیروزی شاپور یکم
پیروزی پادشاه ایران بر امپراطور روم در دو نقش بزرگ که به مرور زمان ضایع شده‌اند در کوه شاپور(بیشابور فارس) هم حجاری شده است .بزرگ کردن تدریجی این آثار صخره ایی می‌رساند که هنرمندان ایرانی در جریان ساختن یک موضوع معین در روش خود تغییرات پیاپی داده‌اند .شرح این آثار یک قرن ونیم پیش از این انتشار یافت و کسی نتوانسته بود آنها را بدرستی باز شناسد تا اینکه اخیرا"آقای (ماکدرموت) با تحقیق عمیق تعبیر درستی از صحنه‌های ارائه شده بدست داد. سه پیروزی شاپور بر گردین سوم ،فیلیپ عرب و والرین،امپراطوران روم در یکی از دو نقش برجسته ساحل چپ رودخانه بیشاپورنمایش داده شده است. (شکل ۳-۱۱)،در نقش مرکزی شاه بزرگ سوار بر اسب است وتن گردین سوم را که بر زمین افتاده پایمال می‌کند. در برابر او فیلیپ عرب خودرابه پای او می‌افکند وبرای باز یافتن صلح وآشتی تضرع می‌کند وامپراطور والرین در پی شاه پیروزمند که دست وی را گرفته است ظاهر میشود.این حرکت دارای معناست وبا شرح تاریخی اسارت شاه روم مطابقت دارد.اگر چنین باشد یک نگین محکوک که در تالار مدالهای کتابخانه پاریس نگاهداری میشودآنرا تأیید میکند.بنا برسنت کهن، هنرایرانی،گرفتاری امپراتورنتیجه جنگ بین دو رقیب است. والرین شمشیر خود را بروی شاپور بلند میکند ،ولی شاپورحتی شمشیر خویش را از غلاف بیرون نمیکشد وبگرفتن دست اسیر قناعت میکند.گرفتن دست حریف که چهار بر بر روی نقش برجسته مختلف تکرار میشود،مبین اسارت بوده است.

دو تن از بزرگان پارسی که بحالت احترام ایستاده‌اند،این نقش مرکزی را تکمیل می‌کنند . بر بالای صحنه یک فرشته کوچک عریان در پرواز است که برای شاه حامل نیم تاجی است شبیه به نیم تاجی که اهورا مزدا در صحنه‌های تاج گذاری می‌بخشد. این فرشته کوچک شاید پیام آور خدای بزرگ است.در آثار امپراتوران اخیر رومی فقط بازوی الهه از آسمان بیرون می‌آید.فرشته ی کوچک عریان یکی از عناصرتصویرشناسی یونان است. در اینجا تحت تأثیرغرب،حالت منجمد ومذهبی تصویرهای انسانی مبدل به شکل‌های زنده میشود واین آغاز سبک جدیدی در پیکر سازی ایرانی است.
چین‌های سخت وموازی لباس حالت لوله مانند خود را از دست میدهند وبصورت یک توده نامتقارن و متحرک در می‌آیند که در زیر آنها بدن دوباره جاندار میشود .
معهذا اینگونه صحنه‌ها به‌اندیشه ی تجلیل از پیروزی شاه بیشتر گرایش دارند تا به توصیف حوادث. پیکر تراش با روشی مغایر با رئالیسم است از وقایع تاریخی فقط هنگامی استفاده میکند که میخواهد آنرا وسیله‌ای سازد برای سبک دادن به موضوعی که در زمان ودر فضا جای گیر نمیشود ودر نتیجه گروهی از شکلهای منفرد در یک حالت بی حرکت ومنجمد نمودار میشود .پیکر تراشان هنوز نمی توانند گروهی از افرادرا به خوبی بنمایانند. ردیف اشخاص ر روی هم قرار میگیرند وبه جای آنکه انبوه جمعیت در هم آمیزد به قسمت‌های جداگانه تقسیم یشود و نرمند با برروی هم نهادن طرحهای مختلف به روش دورنای طوی که متای هنر ساختمانی هخامنشی است باز میگردد.
شکل ۳-۹- صحنه پیروزی شاپور یکم بر امپراطوران روم ،بیشاپور،تنگ چوگان (هینتس ،۱۳۸۳: ۲۳۵)
۳-۶-۳- اهورا مزدا منصب پادشاهی را به بهرام اول
نقش برجسته‌ای در سنگ شاپور است که بهرام اول را در حالی که به او هرمزد(خدا)مقام شاهی اعطا میکند نشان می‌دهد شکل(۳-۱۲). هنر نقش برجسته ساسانی در صحنه به مقام سلطنت منصوب شدن بهرام اول پسر شاپور اول در بیشاپور ،متعلق به سال ۲۷۲ـ۲۷۳م،به اوج خود می‌رسد شاه تاج دندانه دار بر سر نهاده وگوی منسوج را بر آن قرار داده است. خدا تاجی کنگره داربر سر نهاده است .خدا وشاه بر اسب سوارند وشاه حلقه ایی را که او هرمزد به جانب او دراز کرده می‌خواهد بگیرد باآنکه قیافه بهرام گویا نیست امابهترین وظریف ترین سر وصورت در بین نقش برجسته‌های دوره ی ساسانی است. سازنده ی این تصویر در نمایش صورت پادشاه مجبور به تبعیت از سبک قدما بوده ولی توانسته است در‌اندام وچهره پادشاه نشانه ی زندگی قرار دهد مثلا” :اشتیاقی که پادشاه به گرفتن سلطنت از دست خداوند داردکاملا” از این تصویر نمایان است. شاه نه تنها نشانه ی عظیم سلطنت را بر سر دارد بلکه انوار خورشیدی ایزد میترا نیز از او ساطع است. آرایش گیسوی او روی سکه‌هایش دقیقا"آرایش موی او در این نقش برجسته است از لحاظ صنعت این نقش از همه نقوش پیشین برتر است زاره گوید «عدم تناسب راکب ومرکوب که در نقش‌های سابق بوده در اینجا از بین رفته است.حرکات وسکنات اسبان واشکال مختلف پی وعضله آنها را مخصوصا"نشان داده‌اند ونازک کاری دقیقی بکار برده‌اند که در نقوش سابق به نظر نمی رسد». (کریستنسن :۱۶۶:۱۳۷۸)
در این نقش از تمایل شدید به قرینه سازی‌اندکی کاسته شده است ودست کم از دید ما،نقش، در شکل پذیری به واقعیت وطبیعت نزدیک شده است .حرکت از مرتفع ترین برجستگی‌ها به ظریف ترین برجستگی‌های کوتاه با چیره دستی انجام می‌گیرد.سطوح پهن وصاف به گونه یی تحسین انگیز با بخش‌های انباشته از ظریف کاریها تضاد دارد. اگر مورد سر والرین در بیشاپور را ندیده بگیریم این تنها مورد در هنر ساسانی است که نقاشی آنچه تجسم یافته حاوی احساس وعاطفه است.تنهاموردی است که روح وروان تصویر درآنچه میگذرد دخالت می کند. با اینکه زیر این نقش برجسته اسم برادر جوانتر و جانشین دوم او«نرسی» آمده اما نقش از «بهرام اول» است.(هرتسفلد:۱۳۸۱ :۳۲۶ /۳۲۷)
شکل ۳-۱۰- تاجگیری بهرام اول از اهورامزدا،بیشاپور (سرافراز،فیروزمندی:۱۳۸۱: ۲۹۳)
۳-۶-۴- صحنه پیروزی بهرام دوم در شاپور فارس
هنرمندانه ترین اثر بهرام در بشاپور اخیرا"زیر مجرای آبی نوین که از سیمان ساخته شده ناپدید گردیده است. در این نقش برجسته شاه سوار بر اسب پذیرای انقیاد واطاعت قبیله یی از اعراب است شکل(۳-۱۳).منابع ناچیز تاریخی ما در باره ی این رویداد خبری نمی دهد . این اعراب شتر هدیه آوردن و به لباس کامل عربی ملبس می‌باشند وسرشان را هر یک با قطعه‌ای پارچه بسته‌اند . افراد وحیوانات را در چهار سطح ستون بندی وبه گونه ایی گویا و زنده ترتیب داده‌اند .شبیه عکس دسته جمعی است. اگر این صحنه با نقشهای مشابه و مطابق مجسمه وار تخت جمشید مقایسه شود مراد از گویا و زنده بودن روشنتر خواهد شد. شاه تاج ایزد بهرام را که همنام اوست بر سر دارد . تاج عبارت است از جفتی بال مرغ (ورغنه) که یکی از مظاهر ایزد بهرام به شمار می‌آید و نوارهای چین داری که به کلاهش بسته در اثر وزش باد در اهتزاز است نمونه کهنتر این تاج در کوه خواجه سه بال دارد.ریش و گیسویش به همان شکل معمول سلاطن قدیم است.مقیاس گیسوان شاه بی تناسب است. جامه ی شاه همان آویزه‌های دم قاقمی مجسمه شاهپور ر دارد وترکش بلندی از کمربن او آویخته است. گوی مستطیل طبق معمول در جلو پاهای اسب دیده می‌شود در برابر شاه سرداری ایرانی دستها رابه شمشیر تکیه داده ایستاده است. از طرز گیسوانش معلوم می‌شود که از خانواده سلطنتی است در پشت سر او رؤسای دشمنان مغلوب حضور دارند. اکنون صاحبان این هنر شروع کرده‌اند به تکرار آنچه در مراحل پیش آفریده وساخته شده بود. (هرتسفلد:۱۳۸۱ : ۳۲۹/۳۳۰)
شکل ۳-۱۱- صحنه پیروزی بهرام دوم در شاپور فارس ( هرتسفلد:۱۳۸۱: لوحه ۱۲۲)
۳-۷- نقش برجسته‌های فیروز آباد
۳-۷-۱- نقش برجسته پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم
اردشیر بر فراز صخره‌ای که بسوی شهرفیروز آباد گسترده میشود،نقش برجسته‌ای حجاری کرده است که بزرگترین واحتمالا” کهن ترین آثار صخره‌ای ساسانی است شکل(۳-۱۴).این نقش میبایستی یاد بود جنگ قطعی وپیروزی بنیان گذارسلسله جدید بر آخرین پادشاه اشکانی باشد. سه جفت جنگاور همانطور که در یک مبارزه قرون وسطائی اروپائی معمول بود،در برابر یکدیگر زور آزمائی میکنند.اردشیر با نیزه دراز خود اردوان پنجم را که اسبش سرنگون میشود از اسب بزیر میافکندشکل(۳-۵۳). در پی اردشیر،پسر بزرگ وجانشین او شاپور ،وزیر بزرگ شاه اشکانی رابسختی سرنگون میسازدوسرانجام یک نجیب زاده ساسانی گردن یک نجیب زاده پارتی را به چنگ میفشارد
شکل(۳-۱۶) .
شکل ۳-۱۲- صحنه پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم ( هرتسفلد: ۱۳۸۱: لوحه ۱۰۹)
شکل ۳-۱۳- صحنه پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم(شاپور در حال سرنگون کردن وزیر اشکانی) (هرتسفلد: ۱۳۸۱: لوحه ۱۰۹)
شکل ۳-۱۴- صحنه پیروزی اردشیر یکم بر اردوان پنجم(جنگ تن به تن نجیب زاده ساسانی با دشمن)
دراین نقش صورت اردشیر بطور نیم رخ بر روی یک تنه تما رخ نمایش داده میشود. در طرز آرایش مو،منشأ گوی بر تمام تاج‌های شاهی این سلسله قرار گرفته است دیده میشود . موها که بصورت یک توده در بالای سر جمع شده است بعدها در روی نقوش برجسته در پارچه‌ای پیچیده میشود وبشکل گوئی در میاید ودر پشت گردن موج میزنند،ریشنوک تیز که از درون حلقه‌ای گذرانده شده است و گردن بند مروارید ،سبک وروش سنتی را ثابت و برقرار میسازندشکل(۳-۱۷).
شکل ۳-۱۵- نیم رخ اردشیر اول
در این صحنه تمام کوششی که اردشیر سالها برا ی بدست آوردن تاج وتخت متحمل شده است بیان میشود معهذا هیچ چیز در این صحنه یاد آور یک واقعه حقیقی نیست. هنردر اینجا بوسیله مظاهر تبیین میشود.هنرمند با طریق چهره سازی آشنا نیست وفقط بوسیله جزئیات آرایش مو ولباس وسلاح اشخاص وزین ویراق اسبها میتوان هر یک ازتصاویراین نقش برجسته را باز شناخت.
این نقش برجسته ما را بیاد نقش گودرز دوم بر صخره بیستون می‌اندازد. دراین نقش با وجود آن که که موضوع وسعت یافته است باز فکر اصلی همان است که بود روش فنی آن نسبت به گذشته هیچ پیشرفتی نکرده است .برجستگی مسطح آن به آثار فیروز آباد وشوش که فقط چند سالی کهن تر از آن هستند نزدیک می‌گردد.در اینجا نیز همان حالت عدم تحرک آثار با عظمت را بیجان کرده است ،دیده میشود.همان تمایل به نمایش جزئیات،نقوش صحنه را بیش از حد اشغال می‌کند وبه سنگینی سلاحهای گران که بدن انسانها و اسبها را می‌پوشاند ،می افزاید. از لحاظ هنری دو بعد نقش یعنی سطح وعمق آن نشان می‌دهند که این نقش برجسته عمق کمی داشته ودر مجموع دکوراتیو ومسطح وفاق حجم می‌باشدوتقلیدی از یک مجلس نقاشی استاین نقش برجسته عاری از واقع گرایی(رئالیسم)است وحجاران آن نتوانسته اند ازعهده ی چهره سازی برآیندودر نتیجه بسیار خشن وساکن حجاری شده انداز دیگر نکات هنری در این نقش ،تصاویر سه گانه نبرد میباشد که می‌توان آن را اولین نمونه ی تصویر سازی به شکل جریانی متوالی نیز فرض کرد که هدف هنرمند،گویا لحظه ی پیروزی در آخرجنگ بوده است. (دادوروغربی : ۱۳۹۱ : ۲۰۲) دراین نقش برجسته هنری که نمودارسلسله ساسانی است با آنکه آنچه را که از سوی اشکانیان آمده است ترک میکند ولی باز در آثار ابتدائی اش سنت‌های پیشین را تعبدا” ادامه می‌دهد. (گیرشمن:۱۳۵۰ : ۱۲۵/۱۲۶ )
۳-۷-۲- تاج گذاری اردشیر
نگاره دیگر اردشیر در فیروزآباد، در دیواره صخره‌ای در پشت تنگاب قرار دارد. در اینجا بود که وزیر اعظم مهر نرسی در سده پنجم میلادی پلی بر رودخانه ساخت که امروز ویران شده است. این نگاره ستبر و آسیب دیده از باد و باران که ۷ متر پهنا و۷۰/۳ متر بلندی دارد، مجلسی است از دیهیم ستانی اردشیر اول از اهورامزدا، احتمالاً پس از ۲۲۶ میلادی، در سالی که اردشیر در تیسفون(در نزدیکی بغداد امروز) پایتخت شاهنشاهی تاجگذاری کرد. در سمت چپ مجلس دیهیم ستانی اهورامزدا را داریم که با دست راست در حال دادن دیهیم شاهی، که دو نوار از آن آویخته، به اردشیر است. اهورامزدا در دست چپ چیزی دارد که اغلب دبوس خوانده شده است، اما در حقیقت دسته بَرسَم(بَرسمَن، بَرِسم)مقدس است که در آئین زرتشت نقش مهمی دارد. متن پهلوی تقریباً به کلی آسیب دیده که در سمت راست در بالای محرابی کوچک قرار دارد، چون در خطوطی عمودی تهیه شده است، احتمالاً متعلق به سده ششم میلادی است. به گمان من این نبشته مربوط به گوری در صخره است و پیوندی با نگاره ندارد. اردشیر اول، با تاجی که شناسه اوست، متشکل از کلاهخود و کاکل یاد شده، به بلندای اهورامزدا روبروی او ایستاده است. شاهنشاه با دست راست دیهیم را می‌ستاند و دست چپ خود را، با سبابه به جلو خمیده به آئین ساسانیان به رسم احترام بلند کرده است. پشت سر اردشیر، ندیم او در مقام بادبزن دار قرار دارد، که بنا بر منزلت جایگاهش کوچک تر از اردشیر به تصویر کشیده شده است. نشان او در نور مناسب غنچه‌ای است که بر کلاهش نشانده شده این ندیم دست چپ خود را روی قبضه شمشیر دارد. در نیمه سمت راست مجلس سه مرد ریش دار با لباس‌های همانند قرار دارند. اینها دست راست خود را به نشانه احترام بلند کرده‌اند و دست چپ خود را روی قبضه شمشیر دارند. کسی که بلافاصله از ندیم در سمت راست او ایستاده است، به طوری که از نشان روی کلاهش پیداست، شاپور ولیعهد اردشیر است. چون او، شاهنشاه آینده، در سال ۲۷۲میلادی درگذشت، می‌توان در زمان فراهم آمدن این نگاره۲۶تا۲۹ ساله بوده باشد. پدرش اردشیر که در سال ۲۴۱میلادی درگذشت، به هنگام دیهیم ستانی(۲۲۶میلادی) می‌توانسته است۵۰تا۵۵ساله باشد. دو چهره دیگر نگاره قابل بازشناسی نیستند. از مو و لباسشان پیداست که از اعضای خاندان سلطنت باشند. از این روی می‌توان به دو برادر بزرگسال شاپور فکر کرد. یعنی شاهزاده اردشیر، شاه آینده کرمان(کرمانشاه) و شاهزاده پیروز، حامی آینده مانی پیامبر (هینتس، ۱۳۸۵: ۱۷۰-۱۶۹).ازلحاظ هنری این نقش خشک وساکن تصویر شده است ودر صحنه تعادلی نامتقارن ایجاد شده است به اینصورت که شاه واهورا مزدا در یک سوی خط تقارن و اشخاص همراه آنهادر سوی دیگر قرار گرفته اند وبه این ترتیب بزرگ وحجیم بودن پیکره ی آن‌ ها بواسطه تعداد بیشتر همراهان جبران گردیده است. (دادوروغربی : ۱۳۹۱ : ۲۰۲و۲۰۳)
شکل ۳-۱۶- تاج بخشی اهورا مزدا به اردشیر اول (هرتسفلد:۱۳۸۱:لوحه ۱۰۸)
۳-۸- نقش برجسته‌های نقش رجب
۳-۸-۱- شاپور اول و همراهان
سومین نقشی که در نقش رجب وجود دارد صحنه تاجگذاری شاهپور اول است .این نقش برجسته ۱۰/۷ متر پهنا و۵۰/۳ متر درازا دارد. و شاهپور را درحالی نشان می‌دهد که حلقه سلطنتی را از دست موبد موبدان می‌گیرد. درپشت سر شاهپور گروهی ازدرباریان، حضور دارند(هینتس، ۱۳۸۵: ۱۹۰). این تصویربه تقلید مجلس جلوس اردشیر در نقش رستم ساخته شده است شکل(۳-۱۹) . تنها نقش برجسته‌ای است که صحنه روبرو ندارد. شاپور اول سوار بر اسب و ۹ نفر از بزرگان سلطنتی را که پشت سر او ایستاده‌اند، که علامت خاندان‌های بزرگ و اسپهبدان بر روی کلاه ۳ نفر از این ۹ نفر قابل مشاهده است، نخستین فرد ایستاده در پشت سر اسب شاپور، هرمز اول ساسانی که با نشانه جانشین شاهنشاهی بر روی کلاهش دیده می شود. بر سینه اسب شاپور کتیبه ای به ۳ زبان نقر گردیده است(ساسانی، پارتی و یونانی) در معرفی شاپور است که تاریخ آن را در میانه ۲۴۲ تا ۲۴۴ م حدس زده‌اند(نصراله زاده، ۱۳۸۴: ۱۴۸). ترجمه آن چنین است : (( این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاه شاهان ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد فرزند بغ مزدا پرست خدایگان اردشیر شاه شاهان که چهر از ایزدان دارد نوه خدایگان بابک شاه)) (خجندی، ۱۳۸۷: ۴۶).این نقش برجسته اولین نقشی است از دوره ی ساسانی که در آن (پرسپکتیو)به خوبی احساس می‌شود۰حجاران در این نقش کوشیده اند تا نقوش را در فرم شبیه به مثلثی کادر مربوطه بگنجانند.تصویر با اهمیت ،درقسمت وسیع کادر وعناصر کم اهمیت تر،در فضای کوچکتر جای دارند.بطور کلی این نقش از ترکیب بندی قوی ومحاسبه گرانه ای برخوردار است. (دادوروغربی : ۱۳۹۱ : ۲۰۴و۲۰۵)
شکل ۳-۱۷- شاپور اول و همراهان(بختیار : ۱۳۸۳ :۲۵)
۳-۸-۲- نقش برجسته کرتیر(کردیر)(کَردِر)
نگاره و نبشته کردیر در نقش رجب با این که با فاصله‌اندکی از نگاره سوم اردشیر جای گرفته است ولی از نظر زمانی با آن نقش برجسته فاصله دارد. همانطور که از متن نوشته پیداست این نقش برجسته در زمان بهرام دوم(۲۷۶-۲۹۳م) پدید آمده است. این اثر نشان دهنده اوج قدرت او یعنی در حدود سال ۲۹۰ میلادی است شکل(۳-۲۰). گردنبند دانه درشت مروارید او جالب توجه است. در اصل استفاده از چنین گردنبندی حق فرمانروا بود. کسی که از خانواده و تخمه شاهی نبود از سوی بهرام دوم اجازه یافته که در فضای نگاره پادشاهان ساسانی با تصویر خود حضور یابد(هینتس، ۱۳۸۵: ۲۶۲-۲۶۱).نقش برجسته زیبای کرتیر(کردیر) موبد معروف و مقتدر دوره ساسانی که دست راستش را به حالت احترام بالا آورده است در کنار این نقش برجسته کتیبه ای به زبان پهلوی که چند سطر آخر آن محو گردیده است، دیده می شود. در این کتیبه کرتیر ضمن معرفی خود، به تعریف خدماتی که در راه دین زردتشت انجام داده است، می پردازد(خجندی، ۱۳۸۷: ۴۴)
شکل ۳-۱۸- نقش برجسته کرتیر (هینتس:۱۳۸۵: ۲۵۳)
۳-۹- نقش برجسته بهرام دوم در برم دلک
یکی از پر معماترین نگاره‌های بهرام دوم نگاره دو مجلسی او در برم دلک در۱۰ کیلومتری شرق شیرازاست. مجلس چپ، در جائی که شانه افراد قرار دارد۵۰/۲ متر پهنا دارد. زنی که در این مجلس حضور دارد۶۱/۱ متر بلندی دارد و شخصیت مرد۹۴/۱ متر. مجلس سمت راست که بهرام دوم را در جای خود جای داده است۲۲/۱ متر پهنا دارد. بلندی شاه۶۵/۲متر است.مردی که کاملاً در سمت راست ایستاده است۷۷/۱ متر بلندی دارد، درجایگاهی به پهنای ۱۸/۱ متر. عمق کنده کاری‌ها ۷ سانتی متر است. بازشناسی نگاره برم دلک تاکنون بیش تر به وسیله اردمن انجام پذیرفته است (هینتس، ۱۳۸۵: ۲۸۵)
در مجلس سمت چپ شخصیت مردانه فاخری با دست راست در حال دادن چیزی به یک زن است، که نوارهای شاهانه آویخته از دیهیم او گواهی می‌دهند که او کسی جز شهبانو نیست. با این همه او شهبانوی بعدی شاپوهردختک نیست. چون گرد گروپ و هینتس در هفدهم آوریل ۱۹۶۸ از این نگاره دیدن کردیم و به سبب نور مناسب خورشید پی بردیم که در فضای میان این دو شخصیت، تقریباً در پائین بخش میانی، نبشته‌ای بسیار آسیب دیده در سه سطر به خط پهلوی قرار دارد. بررسی این نبشته که هنوز کار بر روی آن به پایان نرسیده است به وسیله گرد گروپ نتیجه‌ای داد که ترجمه آن تقریباً چنین است: (( این پیکر اردشیرآناهید دختر بهرام)) است شکل(۳-۲۱). بقیه نبشته هنوز بازیابی نشده است. این نبشته نویافته ما را با دختری از بهرام اول آشنا می‌کند، که از او در منابع چیز دیگری نمی دانستیم.
ظاهراً او همسر اول بهرام دوم بوده است، که در مجلس سمت راست حضور دارد. به این ترتیب نگاره برم دلک به آغاز کار این فرمانروا مربوط می‌شود. این نبشته همچنین فاش می‌کند که بهرام دوم با خواهر خود اردشیرآناهید ازدواج کرده بود. البته می‌توان فکر کرد که این خواهر و برادر از مادر یکی نبوده‌اند. به گمان شهبانو اردشیرآناهید عمر زیادی نکرده است. چون سکه‌ها گواهی می‌دهند که او جای خود را به شاپوهردختک داده است. شاید او در حال زایمان، پس از به دنیا آوردن پسر خود، مرده باشد. چون این برادر ناتنی بهرام سوم بعدی را همان شاهزاده‌ای است که پیداست مسن تر از ولیعهد میان او و شهبانو قرار دارد.
اما مردی بلند قد که در حال دادن چیزی به شهبانو است، کیست؟
این شخصیت به مراتب بزرگ تر از شهبانو به تصویر کشیده شده است و به این ترتیب از نظر مقام بلندپایه تر از او بوده است. در نگاه نخست برای چنین برتری فقط دو نفر می‌توانند مطرح باشند: یا خود شاهنشاه و یا یک ایزد. اما برابر انتظار در هر کدام از این دو حالت باید در پشت کلاه اینها نوار فرمانروایی مواج می‌بود: در صورتی که از این نوار خبری نیست. پس شاه نمی تواند یکی از این دو باشد. چون بهرام دوم با کلاه شهپری خود به گونه‌ای تردیدناپذیر در مجلس سمت راست حضور دارد. از سوی دیگر، یک ایزد نیز در چنین نگاره‌ای برابر با قاعده باید دارای تاج و دیگر نشانه‌های قدرت ایزدی، مانند دسته برسم می‌بود. بنابراین باید شخصیتی که در سمت راست قرار دارد کسی باشد که نه شاه است و نه ایزد و در عین حال از نظر مقام برتر از شهبانو. در هر حال از ریش و موی این شخص چنین پیداست که یکی از اعضای خاندان شاهی است. با همه احتیاط ممکن این است که این شخص نرسه، عموی شاه و شهبانو و کوچک ترین پسر شاپور اول است. نرسه، که کردیر در اقتدار از او سبقت گرفته بود، به برادرزاده اش اردشیرآناهید یک گل نیلوفر(انار) به نشانه تبریک و موافقت ازدواج خواهر و برادر به فرمانروایی رسیده می‌دهد.
در تعبیر مجلس سمت راست و شخصیت سمت چپ بی چون و چرا از شکل تاجش بهرام دوم است. شخصی که دست راست خود را به نشانه احترام بالا برده و کوچک تر از بهرام دوم به تصویر کشیده شده جای اختلاف نظر است. اردمن می‌خواست در شخصیت موردنظر سمت راست مقامی بلندپایه، احتمالاً موبدموبدان را ببیند. احتمال این برداشت از نخست مهیا بود. اگر این برداشت درست باشد، پس این شخصیت که نه شاه است و نه ایزد، فقط می‌تواند کردیر باشد. البته بر روی کلاه او نشانی دیده نمی شود. دو مجلس نگاره به هم پیوسته هستند و حقیقت یکپارچه‌ای را به وجود آورده‌اند: فرمانروا و مغ بزرگ خواستار برکت و بذل توجه ایزد ناپیدا برای مقام نو سلطنت بهرام دوم هستند و جانشین کنارگذاشته شده تخت شاهی، عموی زوج شاهی، به برادرزاده خود به نشانه آشتی گل نیلوفر(انار) می‌دهد (هینتس، ۱۳۸۵: ۲۹۷-۲۸۶).
شکل ۳-۱۹- نقش برجسته بهرام دوم در برم دلک ( هینتس،۱۳۸۳، ۲۹۳)
۳-۱۰- نقش برجسته گویوم

بار نیاورد از جهت جرم مورد نظر فاعل مجازاتی نخواهد داشت. اما در مواردی که فعالیت بزهکارانه‌ با‌ پیمودن‌ کامل راه موجب تحقق بزه گردد جرم‌ تمام‌ شده و یا توالی اقدامات با گذر از تمام سکانس ها هدفمندانه وصول به فرجام را تعقیب کند(نجفی توانا: ۱۳۸۰، ۱۲۶). ولی‌ با‌ حدوث پدیده خارجی فعالیت مجرمانه به نتیجه مطلوب ختم نشود‌ اکثر نظامهای جزایی چنین افرادی را مستحق تعقیب و مجازات می دانند. سیاستی‌ که‌ نظام‌ جزائی گذشته کشور ما بدان مایل بود .اما به دلایل‌ نامعلوم‌ در مقررات و مصوبات بعد از انقلاب در قوانین سال ۱۳۶۱ و به ویژه ۱۳۷۰ اشکارا با‌ وصف‌ پذیرش‌ عنوان شروع به جرم ان را به مثابه فعالیت مجرمانه قابل مجازات‌ نمی داند‌. تعجب انگیزتر ان که مقنن تحت همین توصیف اقدامات بزهکارانه که به نتیجه مطلوب نرسیده است‌ را‌ در‌ برخی جرایم کیفر داده است. در قانون مجازات اسلامی فعلی در خصوص شروع به جرم ماده ۱۲۲ مقرر می دارد« هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به‌واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به‌شرح زیر مجازات می‌شود:
الف- در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس دائم یا حبس تعزیری درجه یک تا سه است به حبس تعزیری درجه چهار
ب- در جرائمی که مجازات قانونی آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار است به حبس تعزیری درجه پنج
پ- در جرائمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه پنج است به حبس تعزیری یا شلاق یا جزای نقدی درجه شش
تبصره- هرگاه رفتار ارتکابی، ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته، لکن به جهات مادی که مرتکب از آنها بی‌اطلاع بوده وقوع جرم غیرممکن باشد، اقدام انجام‌شده در حکم شروع به جرم است».
۱-۲-بیان مسئله
سیکل مجرمانه یا مسیر تحقق جرم را به چهار قسمت یا مرحله تقسیم نموده اند که از مرحله قصدارتکاب جرم آغاز شده، سپس وارد مرحله تهیه وسایل برای ارتکاب جرم میگردد. آنگاه مرحله شروع به جرم پیدا می شود و النهایه مرحله اجرای کامل جرم است و آن هنگامی است که عنصرمادی جرم، تحقق خارجی پیدا کرده باشد. (فیض،۱۳۸۱: ۱۹۳). هرگاه مجرم مسیر مجرمانه را تا پایان بپیماید، جرم تام محقق شده است؛ به عبارتی وی مرتکب عملی شده که قانون گذار صراحتاً برای آن مجازات در نظر گرفته است. اما ممکن است در این رهگذر، مرتکب فقط قسمتی از مسیر را طی نماید و پس از آن از ادامه مسیر باز ماند در این حالت براساس اینکه در چه مرحلهای متوقف شده عنوان خاصی برآن صادق است و این لزوماً به معنای جزایی بودن آن عنوان نیست. از موارد بحث برانگیز در این خصوص، توقف عملیات مرتکب در مرحله شروع به اجرا و یا انجام آن ولی عدم تحقق جرم تام است که قسمت اول مربوط به عنوان شروع به جرم و قسمت دوم مشتمل بر جرم عقیم و محال است؛ که به علت عدم تحقق جرم تام جملگی را جرایم بی بهره نیز می گویند (نوربها، ۱۳۸۴: ۲۳).

وقتی در فردی برای انجام عمل مجرمانه‌ای اقدام می کند نوعاً قبل از ارتکاب آن، یک سلسله عملیات فکری درونی و بیرونی به انجام می‌رساند که ابتدای آن از اندیشه مجرمانه وی شروع می‌گردد؛ بدین نحو که با سبق تصمیم و اندیشه و تفکر مجرمانه در ذهن خود سلسله اقداماتی را ترسیم می­نماید و تا زمانی که این اندیشه وی به صورت یک جرم تام و کامل به منصه ظهور می‌رسد مراحل مختلف را طی می­نماید. بدین طریق که پس از اندیشه مجرمانه، تمایل به ارتکاب آن می کند و پس از آن نیز قصد مجرمانه وی شکل می‌گیرد که در اصطلاح حقوقی به آن عنصر معنوی می‌گویند. ملاحظه می‌گردد که این مراحل صرفاً یک سلسله عوامل درونی فردی می‌باشد و در اصل، قبل از مرحله تهیه مقدمات، ارتکاب جرم است که نقطه شروع واکنش خارجی شخص می­باشد و تا این مرحله در تمام نظام‌های حقوقی ممالک جهان و از جمله نظام حقوقی کشور ما هیچ گونه مجازاتی پیش ­بینی نگردیده؛ به نحوی که در اصل بیست و سوم قانون اساسی که مقرر می‌دارد: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ کس را نمی­ توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد.» بنابراین، فرد بزهکار پس از اندیشه و قصد مجرمانه و تهیه مقدمات ارتکاب آن و شروع به عملیات اجرایی، در نهایت مرتکب جرم تام می­گردد که با این مقدمه اجمالی می­توان نتیجه گرفت که برای اینکه یک جرم تام پدید آید حداقل نیازمند گذراندن چهار مرحله است که در طول همدیگر قرار دارند و تا هر یک از این مراحل از یکدیگر منفک نشوند آن جرم منظور قابل تحقق و تصور نمی ­باشد، مگر اینکه در این مراحل وسیله مجرمانه به کار رفته و اعمال انجام شده به صورت جداگانه یک جرم باشد که خارج از جرم منظور است که شرح آنها به تفصیل خواهد آمد. با امعان نظر در قوانین جزائی، بالاخص در سه دهه اخیر، مجازات شروع به جرم دستخوش تغییراتی شده است و در نتیجه، به نظر می­رسد که حتی بعضی از اساتید محترم حقوق جزا نیز در تعریف و تحلیل شروع به جرم دچار مشکل شده ­اند؛ از جمله آقای دکتر هوشنگ شامبیاتی، در جلد دوّم حقوق جزای عمومی، شروع به جرم را چنین تعریف نموده ­اند: «شروع به جرم زمانی محقق خواهد شد که اولاً: فرد مرتکب شروع اجرائی تشکیل دهنده جرمی کرده باشد. ثانیاً: انصراف از ادامه عمل مجرمانه به صورت غیر ارادی و به علّت عاملی باشد که از خارج بر او وارد شده و قصد او را معلق کرده باشد.» و آقای دکتر ایرج گلدوزیان، آن را چنین تعریف نموده است: «شروع به جرم عبارت از رفتاری است که به منظور عملی نمودن قصد مجرمانه انجام شده، لکن به جهت موانع خارجی به تحصیل نتیجه مورد نظر منتهی نگردیده است.» لازم به ذکر است که هر دو استاد محترم، تعریف خودشان را پس از تصویب ماده (۴۱) قانون مجازات اسلامی ارائه نموده‌اند و تعریف آنان در انطباق با ماده یاد شده به نظر می‌رسد که قابل نقد باشد؛ چرا که هر دو استاد صرفاً عامل خارجی یا غیر ارادی را ملاک قرار داده‌اند و به نظر می‌رسد که تعاریف یاد شده بیشتر با مادتین (۲۰) قانون مجازات اسلامی قابل تطبیق است،نه با ماده (۴۱) قانون مجازات اسلامی که در اصل یک نوع تأسیس جدید حقوقی است. جهت روشن شدن موضوع، ابتدا هر سه ماده قانونی بیان می‌گردد. در قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ شروع به جرم چنین تعریف و بیان گردید:
ماده ۱۲۲- هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن نماید، لکن به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، به شرح زیر مجازات می شود:
الف- در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس دائم یا حبس تعزیری درجه یک تا سه است به حبس تعزیری درجه چهار
ب – در جرائمی که مجازات قانونی آنها قطع عضو یا حبس تعزیری درجه چهار است به حبس تعزیری درجه پنج
پ – در جرائمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی یا حبس تعزیری درجه پنج است به حبس تعزیری یا شلاق یا جزای نقدی درجه شش
تبصره- هرگاه رفتار ارتکابی، ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته، لکن به جهات مادی که مرتکب از آنها بی اطلاع بوده وقوع جرم غیرممکن باشد، اقدام انجام شده در حکم شروع به جرم است.
ماده ۱۲۳- مجرد قصد ارتکاب جرم و یا عملیات و اقداماتی که فقط مقدمه جرم است و ارتباط مستقیم با وقوع جرم ندارد، شروع به جرم نیست و از این حیث قابل مجازات نمی باشد.
ماده ۱۲۴- هرگاه کسی شروع به جرمی نماید و به اراده خود آن را ترک کند به اتهام شروع به آن جرم، تعقیب نمی شود لکن اگر همان مقدار رفتاری که مرتکب شده است جرم باشد به مجازات آن محکوم می شود. معهذا، برای تحقق شروع به جرم، قصد مجرمانه قبلی برای ارتکاب جرم ( عنصر معنوی) ضرورت دارد. و لذا در جرائم غیر عمدی و جرائم ناشی از تخلف از نظامات دولتی، فرض شروع به جرم منتفی است، در جرایم عمدب نیز مجرد قصد ارتکاب جرم، شروع نبوده و از این حیث قابل مجازات نیست.
از جمله شروع به جرم‌هایی که قابل مجازات هستند عبارتند از:
۱ـ شروع به کلاهبرداری موضوع تبصره ۲ ماده (۱) قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری که مستوجب حداقل مجازات مقرر بر حسب مورد خواهد بود.
۲ـ شروع به ارتشاء موضوع تبصره ۳ ماده (۳) قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری.
۳-شروع به سرقت های تعزیری مواد (۶۵۱ الی ۶۵۴)؛ طبق ماده (۶۵۵) قانون مجازات اسلامی و همچنین سایر مواردی که در قانون برای شروع به جرم آنها مجازات تعیین نموده است اکتفا نمود. بنابراین، با قبول احصایی بودن آنها در هر موردی ولو اینکه موضوع بزهی به صورت مشابه و به عبارتی از یک خانواده هم بوده باشند از قبیل مواد بعدی سرقت- های تعزیری، دیگر نمی­ توان گفت که شروع به جرم آنها نیز قابل مجازات است. همچنان که در خصوص قابلیت اجرائی و نسخ یا عدم نسخ ماده (۱۰۹) قانون تعزیرات مصوب ۱۳۶۲ که مقرر می دارد: «مجازات شروع به سرقت تعزیری تا ۷۴ ضربه شلاق است .» بین محاکم جزائی اختلاف نظر بوده و عده­ای نیز به لحاظ عدم مغایرتش با قانون مجازات اسلامی، قایل بر بقا و عدم نسخ آن ماده بودند که در نهایت، با صدور رأی وحدت رویه شماره ۶۳۵ مورخ ۸/۴/۷۸ که مقرر داشته: «به صراحت ماده (۴۱) قانون مجازات اسلامی، شروع به جرم در صورتی جرم و قابل مجازات است که در قانون پیش ­بینی و به آن اشاره شده باشد و در فصل مربوط به سرقت و ربودن مال غیر فقط شروع به سرقت­های موضوع مواد (۶۵۱ الی ۶۵۴) جرم شنا خته شده است و در غیر موارد مذکور از جمله ماده (۶۵۶) قانون مزبور به جهت عدم تصریح در قانون، جرم نبوده و قابل مجازات نمی‌باشد، مگر آن که عمل انجام شده جرم باشد که در این صورت منحصراً به مجازات همان عمل محکوم خواهد شد. بنا به مراتب فوق‌الاشعار، رأی شعبه ۱۲ دادگاه عمومی تهران در حدی که با این نظر مطابقت دارد، موافق موازین قانونی تشخیص می‌گردد. این رأی به استناد ماده (۳) اضافه شده به قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال ۱۳۳۱ صادر و برای دادگاه‌ها در موارد مشابه لازم­الاتباع است.» منسوخ بودن آن ماده را اثبات و در اصل، تأییدی بر احصایی بودن مجازات شروع به جرایم اعلامی نمود.
۱-۳-پیشینه تحقیق
در خصوص موضوع پژوهش خود کارهای متفاوتی صورت گرفته است به بدلیل جلوگیری از اطاله کلام به چند مورد از این کارها اشاره خواهیم کرد:

1. 1. پایان نامه کارشناسی ارشد با عنوان سو قصد در حقوق کیفری ایران و مقایسه آن با شروع به جرم توسط سحر سینایی در سال ۱۳۹۱ در موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی و غیردولتی شهید اشرفی اصفهانی ارائه گردید. وی بیان نمود که، جرم سوءقصد به جان مقامات از جمله جرایمی است که ارتکاب آن می تواند آثار زیانباری بر امنیت کشور داشته باشد. به همین دلیل این جرم در کتب حقوقی ذیل مفهوم جرایم علیه امنیت مورد بررسی قرار گرفته است. به دلیل تبعات جبران ناپذیری که این دسته از جرایم و از جمله سوءقصد می توانند بر امنیت کشور داشته باشند یک جرم انگاری دقیق و خالی از ابهام ضرورتی است که قانون گذاران در هر جامعه ای آن را احساس می کنند. با این وجود بررسی سوء قصد در حقوق کیفری ایران و مطالعه ی دیدگاه های حقوقدانان در رابطه با این جرم اختلاف نظر میان حقوقدانان راجع به رکن مادی جرم سوءقصد را آشکار می کند. این اختلاف نظرات در قالب دو دیدگاه کلی قابل بررسی است. برخی از حقوقدانان سوءقصد را نوعی شروع به جرم می دانند. بنابراین نظر مرتکب سوءقصد همان مرتکب شروع به قتل است لذا به این دلیل که اقدام مذکور را علیه جان مقامات نام برده در مواد ۵۱۵ و ۵۱۶ انجام می دهد تحت عنوان سوءقصد با مجازاتی شدیدتر از شروع به قتل قابل تعقیب می باشد. این اقدام قانون گذار بدون شک برای حمایت از جان مقامات سیاسی داخلی و خارجی و در راستای تأمین امنیت آن ها بوده است. اما در مقابل نظر دیگری رکن مادی جرم سوءقصد را ارتکاب جرم به صورت عقیم می داند. اختلاف نظر موجود راجع به رکن مادی جرم سوءقصد می تواند زمینه ی صدور آراء متفاوت در موارد مشابه را در رویه ی قضایی به وجود آورد. بررسی دقیق نظریات ارائه شده ما را به این نتیجه می رساند که هیچ یک از دیدگاه های فوق الذکر قادر به رد نظر مقابل با یک استلال بدون نقص نمی باشد. بنابراین شاید بهترین راه تلاش برای رسیدن به یک راه حل بینابین در این زمینه است. بنابراین اگر سوءقصد را اقدامی علیه جان مقامات سیاسی بدانیم که به نتیجه ی مورد نظر نمی رسد. می توان بدون ترجیح یکی از دو نظر بر دیگری آن را شامل هر دو مفهوم شروع به قتل و قتل به صورت عقیم دانست.

1. 1. مرتضی هوشیار در پایان نامه کارشناسی ارشد خود تحت عنوان شروع به جرم در حقوق کیفری ایران و فقه امامیه که در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امام صادق(ع) دفاع نمود، بین نمود که، شروع به جرم مانند هر پدیده حقوقی دیگر امری اعتباری است و براساس دکترین حقوقی و رویه قضایی غالب کشورها از جمله ایران، مرحله‌ای از رفتار مجرمانه است که به دلیل دخالت عامل خارجی، جرم تحقق پیدا نمی‌کند. مقدمتا در تعریف شروع به جرم باید گفت : ناتمام ماندن عملیات اجرایی جرم به دلیل وجود یک مانع خارجی، شروع به جرم می‌باشد. این موضوع به عنوان یک واقعه(پدیده حقوقی) دارای شرایط و ارکانی است که در دکترین و رویه قضایی پذیرفته شده است و آن میزان از عملیات اجرایی جرم که حاکی از حالت خطرناک مرتکب آن است غالبا موجب مفسده اجتماعی می‌گردد و با توجه به این که یکی از علل تعزیر، ارتکاب اعمال مفسده‌آور است، حکومت اسلامی می‌تواند آن را جرم و قابل مجازات اعلام کند. در اینکه آیا برای شروع به جرم در حقوق کیفری اسلام می‌توان مابه‌ازائی یافت یا خیر، نظرات چندی بیان شده که برخی به این سوال پاسخ مثبت می‌دهند و برخی دیگر معتقدند که با بررسی مفاهیم اصولی و فقهی می‌توان نتیجه گرفت که علی‌رغم تشابه ظاهری بین مفاهیم فقهی تجری و مقدمه حرام با شروع به جرم، مفهوم یادشده مفهومی مستقل از مفاهیم مذکور است و علت مجازات مرتکب آن فقط لزوم حفظ نظم عمومی و صیانت از حقوق جامعه است.

1. 1. پایان نامه کارشناسی اردش با عنوان شروع به جرم در حقوق جزای جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۷۱ توسط مهدی فرهمند در دانشگاه تربیت مدرس دفاع شد. بیان شد که، بررسی موضوع شروع به جرم در حقوق جزای ایران یکی از مباحثی است که نیاز به تحقیق در منابع فقهی، حقوقی و قانونی آن دارد، تا بر مبنای آن به تعیین جایگاه موضوع در قوانین جاریه کشور پرداخت. چنانچه به سیر قانونی این مساله نگریسته شود، ملاحضه می‌گردد که در قوانین جزایی پیش از انقلاب قانونگذارد و شرط شروع به اجرا و توقف غیر ارادی عملیات اجرایی در نیمه راه را برای تحقیق عنوان شروع به جرم پیش بینی نموده بود، هر چند قانونگذار در قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب ۶۱ این تعریف قانونی را پذیرفته و برای آن در صورت تصریح در هر مورد مجازات تعزیری معین کرده است، اما در قانون مجازات اسلامی مصوب ۷۰ با تکیه بر مبانی فقهی از سویی تعریف شروع بجرم را با حذف شرط توقف عملیات اجرایی بطور غیر ارادی ظاهرا” تغییر داده و از سوی دیگر هیچگونه مجازات خاصی برای آن معین ننموده است . در هر حال با توجه به ماده ۴۱ قانون مذکور بالاخص تبصره ۲ آن می‌توان شرط مذکور را استنباط نمود.

1. 1. مقاله بررسی شروع به جرم، جرم عقیم و جرم محال در لایحه مجازات اسلامی با نگاهی به سیر قانون گذاری توسط حامد رهداپور و فرشاد چنگایی در سال ۱۳۹۰در پژوهش نامه حقوق کیفری به چاپ رسید. در این مقاله بیان شد که، لایحه مجازات اسلامی برخلاف قانون فعلی، علاوه بر شروع به جرم، سایر جرایم ناتمام را نیز مورد شناسایی قرار داده است و این نه بدعت، بلکه رجعت مقنن است به قانون مجازات عمومی ۱۳۵۲ که طی آن، جرم محال را تحت عنوان در حکم شروع به جرم، و جرم عقیم را با تلویح بیشتری ضمن شروع به جرم، ذکر کرده است. مضاف بر آن قانونگذار در لایحه با پذیرش صریح عدم انصراف ارادی به عنوان شرط تحقق شروع به جرم، ابهام قانون فعلی را مرتفع نموده و شروع به جرم را تقریبا به عنوان اصل در تمام جرایم، جرم انگاری کرده است. علاوه بر آن، با تاسی از قانون راجع به مجازات اسلامی سال ۱۳۶۱، هنگامی که عملیاتی مصداق شروع به جرم داشته و درآن واحد نیز منطبق بر عنوان جزایی دیگری هم باشند، قانونگذار در این صورت فقط مجازات جرم خاص را تجویز نموده است که مجموعا گامی شایسته در نگرشی جدید به جرایم ناتمام می باشد. با این حال عدم پذیرش صریح عنوان کلی جرایم ناتمام، بیان جرم عقیم ضمن شروع به جرم و عدم تخفیف مجازات در هنگامی که فرد، انصراف ارادی نموده ولی اقدامات او مشتمل بر جرم خاصی است، از جمله ایرادات وارده بر لایحه مجازات اسلامی در این فصل به شمار می آیند.

1. 1. پایان نامه کارشناسی ارشد شروع به جرم در حقوق جزای ایران در سال ۱۳۷۲ توسط محمدتقی درویشی در دانشگاه شهید بهشتی دفاع شد. وی بیان کرد که، در برخی اوقات نیز ممکن است مجرم عملیات مجرمانه را تا انتها طی نماید، اما به دلایلی جرم موردنظر او تحقق نیابد، یعنی جرم عقیم می‌ماند یا امکان حدوث آن محال می‌شود. و در صورتی که مرتکب راه مجرمانه را تا انتها طی کند و جرم منطبق با قصد مجرم پایان پذیرد جرم تام است، که در هر یک از موارد مزبور به بحث خواهیم پرداخت . در بخش سوم، طی دو فصل به موضوع اصلی این رساله یعنی شروع به جرم پرداخته می‌شود. بدین معنی که ارکان شروع به جرم کدامند؟ بررسی نظریاتی که در مورد تشخیص اعمال مقدماتی از شروع به اجرا وجود دارد، و نیز مقایسه قوانین ناظر بر شروع به جرم و … مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد. در بخش چهارم نمونه‌های احصائی جرایمی که شروع به جرم در آنها مصداق می‌یابد و همچنین اقدامات مجرمانه بی‌بهره (جرم عقیم و محال) مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۱-۴-پیشینه تاریخی تعقیب و مجازات شروع به جرم
در ایام قدیم مسئله شروع به جرم در کشور های مختلف، به طرق مختلفی مورد تعقیب قرار گرفته است. مثلاً در حقوق جزای ایران باستان و هم چنین در حقوق جزای اسلامی، مقرراتی در خصوص تعقیب و مجازات شروع به جرم دیده نمی شود. مبنای تعقیب و مجازات، در حقوق جزای اسلام، واقعیات خارجی و عینی بوده است و به همین علت هم تا کسی مرتکب جرم نمی شد، تحت تعقیب و مجازات قرار نمی گرفت. بهترین نمونه این موضوع، داستان شهادت حضرت علی بن ابی طالب (ع) پیشوای شیعیان جهان است. با آن که به آن حضرت خبر داده بودند که ابن ملجم برای قتل وی به کوفه آمده است، و با آن که تمام یاران آن حضرت مصرانه تقاضا می کردند که آن حضرت که سمت پیشوائی و خلافت مسلمین داشت، ابن ملجم را تعقیب و باز داشت و یا حد اقل از شهر خارج نماید، ولی آن حضرت به استناد آن که هنوز از ابن ملجم حرکت خلافی صادر نشده است، از انجام هر گونه عکس العملی خود داری فرمودند. در حقوق جزای اسلام فقط اعمال ارتکابی آن هم به شرط اکمال و اتمام قابل تعقیب و مجازات بودند.
در حقوق جزای قدیم فرانسه، موضوع تعقیب و مجازات شروع به جرم، مخصوصاً در جرائم مهم، کاملاً بر عکس بود. در آن ایام جرائم به دو دسته تقسیم می شدند: یک دسته جرائم مهم از قبیل خیانت به مملکت، خیانت به شاه، پدر کشی، سم دادن و امثالهم. دسته دیگر جرائمی بود که از حیث اهمیت در درجه پائین تری قرار داشت، مثل جرائمی که امروز جنحه نامیده می شود. در جرائم دسته اول، شروع به جرم ولو آن که به نتیجه هم نرسیده باشد، یا حتی شروع به اجراء هم نشده باشد قابل تعقیب و مجازات بود. ژوس یکی از حقوق دانان قبل از انقلاب کبیر فرانسه می نویسد که در جرائم علیه پادشاه مملکت، «مجرد قصد ارتکاب» مستوجب مجازات است خواه این «قصد جنایت» به وسیله گواهان ثابت شود، خواه به اظهار شخص مجرم. (ژوس، رساله در حقوق جزای فرانسه، جلد سوم،سال ۱۷۷۱). ولی در جرائم غیر مهم و دسته دوم نیز اقدامات مقدماتی قبل از وقوع جرم را به نوبه خود به دو دسته تقسیم می کردند: یکی مقدمات بعیده و دیگری مقدمات قریبه، مقدمات بعیده که معمولا به مقدمات ابتدائی تلقی می شد قابل مجازات و تعقیب نبود، ولی مقدمات قریبه که بیشتر با عملیات اجرائی تطبیق می کرد، قابیل تعقیب و مجازات بود. ژوس حقوق دان فرانسوی در تأیید همین قسمت می نویسد: «ظلمت و تاریکی جرائم بیشتر در تهیه مقدمات و نقشه خائنانه ارتکاب جرم پنهان است تا در خود عمل ارتکابی». (همان). این طرز تفکر تا انقلاب کبیر فرانسه ادامه داشت پس از انقلاب فرانسه و تحت تأثیر افکاری آزادی خواهانه فلاسفه آن زمان وضع کاملا تغییر یافت. تهیه کنندگان قوانین انقلابی معتقدبودند که آنچه موجب برهم زدن نظم عمومی است، همان اعمال ارتکابی است، نه افکار باطنی و یا اعمال مقدماتی و یا حتی شروع به اجراء. در شرایط فعلی، در موضوع شروع به جرم و مجازات آن از نظرات دانشمندان بهره گرفته می شود. مقننین کشورهای مختلف، هر یک کم و بیش از نظریات دانشمندان استفاده برده اند. مثلاً مقنن فرانسوی در تعیین مجازات بیشتر از نظریه ذهنی پیروی نموده و میزان مجازات شروع به جرم را معادل جرم انجام یافته تعیین نموده است، تا بدینوسیله افراد خطرناک را با همان شدت تعقیب نماید. ولی همین مقنن در تعریف و پیش بینی جرائم از نظریه عینی پیروی کرده است، زیرا فقط شروع به جرم در جرائم جنایی و پاره ای از جرائم جنحه را قابل تعقیب دانسته نه تمام جرائم را. مقنن کشور ایران علی الاصول از نظریه عینی پیروی نموده است. زیرا در قانون مجازات قبلی ایران، صراحتاً مجازات شروع به جرائم جنایی را حد اقل جرم انجام یافته تعیین نموده بود. گرچه در اصلاحاتی که در سال ۱۳۵۲ در قانون جزای عمومی ایران انجام شد، میزان مجازات شروع به جرم را تشدید نموده، ولی باز هم میزان مجازات را علی الاصول خفیف تر تعیین نموده است. به علاوه شروع به جرائم را منحصر به جنایات و پاره ای از جنجه های مهم نموده است. لیکن مقنن ایران در پاره از جرائم مهم و خاصه برخی از جرائم پیش بینی شده در قانون دادرسی و کیفری ارتش استثنائاً از نظریه ذهنی پیروی نموده و مجازات شروع به جرم را معادل جرم انجام یافته تعیین کرده است.
۱-۵-اهداف تحقیق
اهدافی که در این پژوهش به دنبال آن هستیم عبارت انداز:
۱ . بررسی و تبیین ارتکاب جرم از قصد تا ارتکاب؛

2. 2. بررسی و تحلیل شروع به جرم و ارکان آن؛

2. 2. بررسی شروع به جرم و نهادهای مشابه؛

2. 2. اصول و مبانی جرم و شروع به جرم در جرائم مطلق.

۱-۶- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
اهمیت و ضرورت این موضوع از این حیث بوده که در خصوص موضوع فوق بین حقوقدان و بین جرایم مذکور اختلاف نظر بوده لذا این محقق در نظر داشته تا با بررسی این مجموعه قوانین و نظریات موارد اختلافی و خلاء های موجود در این زمینه را مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.
۱-۷-سوالات
سوالات این پژوهش عبارت انداز:

1. 1. تفاوت شروع به جرم در جرایم مطلق با شروع به جرم در در سایر جرایم چیست؟

1. 1. چه جرایمی در حقوق کیفری ایران در مرحله شروع به جرم دارای مجازات می باشند؟

1. سوابق تقنینی شروع به جرم در قوانین کیفری ایران چگونه ارزیابی می گردد؟

می‌توان  را به صورت  نیز نوشت که به صورت ضمنی بیان می‌کند دارای میانگین و واریانس زیر است:

□
در مورد اسکرمبلرهای ضربی نیز می‌توان از آزمون آماری طبق جدول ۳-۴ استفاده نمود. شایان ذکر است که متغیر  به کار برده شده در این آزمون آماری دارای احتمال برابر  است در صورتی‌که در مورد اسکرمبلرهای سنکرون این احتمال برابر با  می‌باشد، بنابراین در این حالت به بیت‌های کمتری احتیاج داریم. اما باید همه‌ی چندجمله‌ای‌های ممکن (نه فقط چندجمله‌ای‌های تکین) را تست کنیم. به منظور به حداقل رساندن زمان اجرای برنامه چندجمله‌ای هایی با حداکثر از درجه  در راستای افزایش وزن انتخاب می‌کنیم.

از تجزیه و تحلیل ارائه شده در بخش ۳-۲ می توان نتیجه گرفت که تعداد بیت‌های موردنیاز برای شناسایی اسکرمبلر ضربی با حداکثر طول  برابر است با :

که در آن  و  می‌باشد. تعداد عملیات انجام شده توسط این الگوریتم برابر است با:

که در آن  وزن چندجمله‌ای فیدبک  می‌باشد. از آنجایی که افزایش وزن زمان اجرای برنامه را به صورت نمایی افزایش می‌دهد می توان اسکرمبلرهای خود-سنکرون کوتاه و آنهایی که چندجمله‌ای فیدبک تکین^[۲۳] دارند را به صورت کارآمدتری شناسایی کرد. در بسیاری از کاربردهای عملی اسکرمبلرها دارای چندجمله‌ای فیدبک تکین می‌باشند که این الگوریتم در مورد آنها موثر می‌باشد. به عنوان مثال در  و در  چندجمله‌ای فیدبک اسکرمبلرهای خود-سنکرون یا ضربی دوجمله‌ای  و در  چندجمله‌ای فیدبک یک سه جمله‌ای به صورت  می‌باشد. اگرچه یافتن الگوریتمی کارآمد که پیچیدگی و تعداد عملیات آن به وابستگی زیادی به وزن چندجمله‌ای فیدبک  (همینطور در مورد اسکرمبلرهای جمعی) نداشته باشد به صورت مسئله‌ای که بیشتر جای تحقیق و بررسی دارد باقی می ماند.
جدول ‏۳‑۵ عملکرد الگوریتم کلوزیو با بایاس  [۶]

الگوریتم کلوزیو اصلاح شده
الگوریتم کلوزیو به جای اینکه به طور مستقیم به جستجو برای پیدا کردن چندجمله ای فیدبک  بپردازد به دنبال مضرب های پراکنده‌ای از چندجمله ای فیدبک  با تغییر درجه‌ی آنها از کم به زیاد می‌پردازد. پس از آنکه دو مضرب از  طی اجرای الگریتم شناسایی شد، بزرگترین مقسوم علیه مشترک  این دو مضرب به عنوان چندجمله ای فیدبک تعیین می شود. همان طور که قبلاً ذکر شد اینکه آیا چندجمله ای پراکنده مضربی از  می باشد یا خیر براساس آزمون فرضیه ای که روی قدر مطلق متغیر  انجام می شود تعیین می گردد. زمانی که  مضربی از  باشد خواهیم داشت:  چرا که  می باشد. چنانچه  مضربی از  باشد و بیت های ورودی  دارای بایاس  باشند  نیز دارای توزیعی با بایاس  خواهد بود و متغیر  دارای توزیع گوسی با میانگین و واریانس زیر خواهد بود:

مصطفی فقیه در سال ۱۳۸۴ در تحقیقی با عنوان «طراحی مدل رتبه بندی اعتباری مشتریان حقوقی بانکهای تجاری» به طراحی مدل رتبه بندی اعتباری برای مشتریان حقوقی در بانکهای تجاری پرداخته است که با بهره گرفتن از دو تکنیک آماری رگرسیون لجستیک و تجزیه ی تشخیص چندبعدی ، دو مدل ریاضی -آماری برای رتبه بندی اعتباری مشتریان حقوقی بانکهای تجاری طراحی کرده است او دریافت که درنهایت این مدل خواهد توانست با بهره گرفتن از اطلاعاتی که هنگام مراجعه مشتریان حقوقی به بانک (برای گرفتن تسهیلات بانکی) از ایشان گرفته خواهد شد به رتبه بندی مشتریان پرداخته و پس از انجام یکسری تجزیه و تحلیل ها باتوجه به اطلاعات مربوطه رتبه ای که نشان دهنده وضعیت اعتباری مشتری مزبور خواهد بود را به هر یک از مشتریان اختصاص دهد.رتبه مورد نظر خواهد توانست مبنای ارزیابی اعتبار مشتریان حقوقی قرار گیرد(فقیه،۱۳۸۴، ۸۹).

تکتم محتشمی در سال ۱۳۸۴ در پژوهشی با عنوان «تدوین الگوی پیش بینی ریسک اعتباری متقاضیان حقوقی تسهیلات مطالعه موردی بانک کشاورزی» به شناسایی عوامل متمایز کننده مشتریان کم ریسک از مشتریان ریسکی بانک پرداخته است نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان می دهد که در بین عوامل مرتبط با ویژگیهای اعتباری مدیریت شرکت ، تعداد حسابهای بانکی، داشتن ضامن و تعداد چک های برگشتی دارای بیش ترین اهمیت در ایجاد تمایز میان وام گیرندگان بازپرداخت کننده و قصور کنندگان هستند(محتشمی، ۱۳۸۴، ۱۱۲).
پونه روبین تن در سال ۱۳۸۴ در تحقیقی با عنوان «عوامل موثر بر ریسک اعتباری مشتریان بانکی ، مطالعه موردی بانک کشاورزی» به شناسایی عوامل موثر و تدوین مدلی برای سنجش ریسک اعتباری مشتریان حقوقی بانک کشاورزی با بهره گرفتن از روش رگرسیون لاجیت پرداخته است در این تحقیق پس از برآورد انواع مختلف از مدلها در مدل بهینه انتخابی از میان ۳۶ متغیر ۱۷ متغیر مالی و غیرمالی به عنوان متغیرهای موثر شناسایی شدند او دریافت که از بین نسبت های مالی نسبت نقدی و نسبت جاری بیش ترین سهم را در تفکیک مشتریان به دو گروه شرکت های با ریسک اعتباری بالا و شرکت های با ریسک اعتباری پایین دارند و هم چنین مدل رگرسیون لاجیت از کارایی بالایی در برآورد ریسک اعتباری مشتریان حقوقی بانک کشاورزی برخوردار است(روبین تن، ۱۳۸۴، ۱۰۵).
امیر محمد رحیمی ومحسن محمدی در سال (۱۳۸۶)، به “بررسی جایگاه مدیریت ریسک در نهاد مالی و ارائه الگویی بهینه برای آن پرداختند. آنها بیان کردند که عدم اطمینان محیطی و شدت رقابت سازمان ها و مدیران،آنها را با چالش های متعدد مواجه ساخته است. همچنین آنها عقیده داشتند که فرایند تصمیم گیری برای آنها را به امری مشکل تبدیل کرده است. در هرجا که برای یک انتخاب گزینه های گوناگون با نتایج گوناگون درکنار آثار متنوع این تصمیمات وجود داشته باشدریسک وجود داردبه خصوص اگر حداقل یکی از این نتایج اثرات نامطلوبی داشته باشد. بدین ترتیب از کارگاههای کوچک تا صنایع بزرگ همه به نوعی با ریسک روبرو هستند. اهمیت ریسک منجر به افزایش اهمیت مدیریت ریسک برای نهادهای مالی شده است. آنها در خصوص ریسک و مدیریت آن بیان نمودند که، مدیریت ریسک فرآیندی است که در آن مدیران به شناسایی،اندازه گیری، تصمیم گیری و نظارت برانواع ریسک مطرح برای بنگاه می پردازند. درنتایج تحقیق آنها بیان شده است که، مهمترین مولفه مدیریت ریسک بهینه،اندازه گیری تمام ریسک های شرکت در یک واحد اندازه گیری مشترک ومدیریت تمام این ریسک ها در قالب یک استراتژی و الگوی فراگیر می باشد. این یکپارچه سازی منافع زیادی در بر خواهد داشت زیرا که از خیلی پراکنده کاری ها و دوباره کاری ها جلوگیری میکند و با ایجاد هم افزایی باعث بالارفتن کارایی و اثربخشی فعالیت ها در جهت مقابله با ریسک می شود. در مطالعه آنها ابعاد مختلف ریسک در نهاد مالی معرفی شده است و جایگاه مدیریت ریسک تبیین گردیده است. در ادامه مطالعات آنها نیز، الگویی کاربردی وبهینه در جهت اجرایی کردن فرایند مقابله با ریسک ارائه شده است. به عقیده آنها این الگو به نهاد مالی برای معقولانه و منطقی تر کردن رویکردش نسبت به مسائل پیش روی خود کمک می کند(محمد رحیمی ومحمدی،۱۳۸۶).
تحقیقات داخلی و خارجی و نتایج حاصل از آن نشانه این مطلب است که در بیشتر پژوهش های انجام گرفته متغیرهای مالی به خصوص نسبت های مالی به عنوان متغیرهای اثر گذار شناخته شده اند و ابعاد دیگر نقش کم رنگ تری را در حوزه مدیریت ریسک اعتباری ایفا کرده اند و همچنین بیشتر محققین مدل های پارامتریک را برای رتبه بندی اعتباری مشتریان به کار گرفته اند.
۲-۲-۲-۲-پیشینه تحقیق خارجی
یک بانک نه تنها برای پذیرش سپرده هاست بلکه باید امکانات اعتباری نیز اعطا کند، بنابراین ضرورتاً در معرض ریسک اعتبار مالی قرار می گیرد. ریسک اعتبار مالی تا حدودی مهمترین ریسکی است که بانک ها با آن مواجه هستند وموفقیت تجارت آنها به محاسبه دقیق و مدیریت مؤثر این احتمال ضرروزیان(ریسک) تا حدود زیادی ،نسبت به ریسک های دیگر ،بستگی دارد(جیسک،۲۰۰۴).
چان و پان(۲۰۱۱)، ریسک اعتبار مالی،میزان نوسانات ارزشی درابزارهای بدهی است و به دلیل تغییرات در کیفیت اساسی اعتباری از وام گیرندگان وطرف مقابل مشتق می شود.
کویل(۲۰۰) ریسک اعتبار مالی به عنوان ضررهایی از امتناع یا عدم قدرت پرداخت مشتریان اعتباری به طور کامل و در زمان مشخص تعریف می شود ریسک اعتبار مالی است که بانک ها با آن روبرو هستند وقتی که یک وام گیرنده(مشتری) در تعهدات بدهی در موعد و زمان معین کوتاهی می کند.
این ضرروزیان به طور تبادل پذیری (ریسک طرف مقابل) نامیده شده که قادر است اگر به طور کافی مدیریت نشود بانک را در توقیف مال قرار دهد.مدیریت ریسک اعتباری احتمال ضرر و زیان بانک ها را مطابق با میزان درآمد رابا حفظ ریسک اعتبار مالی در بین حدود قابل قبول به منظور ارائه ی چارچوبی برای درک تأثیر مدیریت ریسک اعتبار مالی روی سوددهی بانک ها افزایش می یابد(کارگی۲۰۱۱).
دیمرگوک-کانت وهوزینگا(۱۹۹۹) اظهارنظر کرده اند که مدیریت ریسک اعتبار مالی دارای دو قسمت است که شناسایی بعد از ضرر و زیان ،ضررو زیانهایی که غیر قابل تحمل هستند و پیشرفت های این زمینه از مقاله تجاری مالی دارایی هایی تبدیل به اوراق بهادار شده و دیگری رقابت غیر بانکی که بانک ها را برای یافتن وام گیرندگان مناسب رشد و ترقی به جلو می راند را شامل میشوند.
منبع اصلی ریسک اعتبار مالی،توانایی محدود نهادی،سیاست های اعتباری غیر مناسب، میزان های سود فرار ،مدیریت ضعیف،قوانین نامناسب،سرمایه گذاری و سطوح نقدینگی کم، وام دهی مستقیم ،اعطای زیاد مجوز بانکی،تعهد ضعیف خرید وام،تسهیل ارزیابی اعتبار مالی، روش های ضعیف وام دهی،مداخله ی دولتی و نظارت ناکافی توسط بانک مرکزی را شامل میشود(کیستین جی،۲۰۱۰).
افزایش ریسک اعتبار مالی بانکی به تدریج منجر به مسائل نقدینگی و توانایی پرداخت بدهی می شود. ریسک اعتبار مالی ممکن است افزایش یابد اگر بانک به وام گیرندگان وام دهد،این اطلاعاتی کافی درباره آن ندارد.
کارگی(۲۰۱۱) تأثیر ریسک اعتباری روی سوددهی بانک های نیجریه را ارزیابی کرده است.نسبت های مالی به عنوان معیارهایی از عملکرد بانکی و ریسک اعتبار مالی از گزارشات وحساب های سالیانه از بانک ها ی انتخاب شده از سالهای ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ جمع آوری شده اند و با بهره گرفتن از روش های توصیفی تحلیل رگرسیون و ارتباط، تحلیل و تجزیه شده اند.این یافته ها نشان داده اند که مدیریت ریسک اعتبار مالی یک تأثیر مهمی روی سوددهی بانک های نیجریه ای دارد.نتیجه گیری شده است که سوددهی بانک ها برعکس با سطوح وام ها و پیش پرداخت ها،وام های غیراجرایی و سپرده گذاری ها تحت تأثیر قرارگرفته اندکه در نتیجه آنها را در معرض ریسک بزرگ عدم نقدینگی و توقیف مال قرار می دهد.
ایپور و لافونت(۲۰۱۲) عملکرد بانکی را با وجود ریسک برای صنعت بانکداری کاستاریکا در طی سالهای ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۷ بررسی کرده اند. نتایج نشان می دهند که پیشرفت های عملکرد تغییرات منظم را به دنبال دارد و آن ریسک تفاوت هایی را در بانک ها و وام های غیر اجرایی به طور معکوس کارآیی و بازده دارایی راتحت تأثیر قرار می دهند ، در حالی که میزان کفایت سرمایه یک تأثیر مستقیم و مثبتی روی حاشیهی اعتباری سود شبکه ای دارد.
کیستین جی(۲۰۱۰) تأثیر مدیریت ریسک اعتبار مالی را روی سوددهی بانکهای تجارتی در کنیا ارزیابی کرده است.داده های مربوط مقدار اعتبار مالی سطح وام های غیر اجرایی و سودها برای دوره ی ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۸ گردآوری شده اند.این یافتهها نشان داده اند که حجم سودهای بانک های تجارتی تحت تأثیر مقدار اعتبار مالی و وام های غیر اجرایی قرارنمی گیرند، بنابراین نشان می دهند که دیگر متغیرها به جز اعتبار مالی و وام های غیر اجرایی روی سودها تأثیر می گذارند.
چان و پان(۲۰۱۲) کارایی ریسک اعتباری از ۳۴ بانک تایوانی در دوره ی زمانی ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۸ را مورد بررسی قرارداده اند. دربررسی آنها از نسبت های مالی برای ارزیابی ریسک اعتباری استفاده شده است و با بهره گرفتن از تحلیل پوششی اطلاعاتی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. پارامترهای ریسک اعتبار مالی کارایی تکنیکی ریسک اعتباری (CR-TE)،کارایی تخصیصی ریسک اعتباری(CR-AE) و کارایی هزینه ریسک اعتباری(CR-CE) بوده اند.نتایج نشان می دهند که تنها یک بانک در همه ی این نوع کارایی ها در طول دوره های ارزیابی ،پربازده و کارآمد بوده است.
به طورکلی ،نتایج تحلیل پوششی اطلاعات سطوح کارآمد نسبتاً پایین در CR-TE،CR-AE و CR-CE در ۲۰۰۸ بوده است.
فلیکس و کلودین(۲۰۰۸)رابطه بین عملکرد بانک ومدیریت ریسک اعتبار مالی را بررسی کرده اند.از یافته های آنها چنین برداشت می شود که بازده درآمد(ROE )و بازده دارایی (ROA) هردو معیار سوددهی رابطه معکوس با نسبت وام غیر اجرایی به وام کلی از مؤسسه های مالی داشته اند که بدین وسیله منجر به افت سوددهی می شود.
احمد و عریف(۲۰۰۸) عوامل مهم تعیین کننده ی ریسک اعتباری از بانک های تجاری روی سیستم های بانکداری اقتصاد به وجود آمده در مقایسه با اقتصادهای پیشرفته را بررسی کرده اند. این بررسی دریافته است که مقررات برای سیستم های بانکداری مهم است که خدمات و تولیدات چندگانه را پیشنهاد
میدهند کیفیت مدیریت در مورد بانکهای وام محور در اقتصادهای جدید حیاتی است.افزایش تعهد ضرروام نیز در نظر گرفته می شود تا یک عامل تعیین کننده برای ریسک اعتبار مالی مؤثر باشد.
الخوری(۲۰۱۱)تأثیر ویژگی های ریسک مخصوص بانک و شرایط کلی بانکداری روی عملکرد ۴۳ بانک تجارتی در حال فعالیت از کشورهای شورای تعاون خلیج در طی ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۸ را ارزیابی کرده است.با بهره گرفتن از تحلیل رگرسیون تأثیر ثابت،نتایج نشان داده است که ریسک اعتبار مالی ،ریسک نقدینگی و ریسک سرمایه عوامل مهمی هستند که عملکرد بانک را تحت تأثیر قرار می دهند وقتی که سوددهی با بازده دارایی سنجیده می شود درحالی که تنها ریسکی که سوددهی را تحت تأثیر قرار می دهد زمانی است که با بازده درآمد سنجیده می شود که ریسک نقدینگی است.
بن ناسیور و عمران (۲۰۰۸) در تلاش برای بررسی تأثیر مقررات بانک،تمرکز،پیشرفت مالی ومؤسسه ای روی حاشیه ی اعتباری و سوددهی بانک های تجارتی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا از سال ۱۹۸۹ تا ۲۰۰۵ بودندکه دریافته اند که سرمایه گذاری بانکی و ریسک اعتبار مالی تأثیر مهم و مثبتی روی حاشیه ی اعتباری سود شبکه ای بانک ها به بازده و سوددهی قیمت را دارند.
احمد،تاکدا و شائون(۱۹۹۸) در مطالعات خود یافته اند که تعهد ضرر وام تأثیر مثبت مهمی روی وام های غیر اجرایی دارد.بنابراین، افزایش تعهد ضرروام،افزایش ریسک اعتباری و افت کیفیت وام ها را نشان
میدهد که در نتیجه به طورمعکوس عملکرد بانک را تحت تأثیر قرار می دهد.
در سال ۱۹۶۸ پژوهشی با عنوان « ارزیابی موفقیت شرکت ها و واحدهای تولیدی آمریکا با بهره گرفتن از روش تحلیل ممیزی» از سوی آلتمن^[۶۵] صورت گرفت. در این تحقیق ، ۵ متغیر که دارای اثرات معنی داری بر تفکیک شرکت های موردنظر داشتند ، انتخاب گشتند. این پنج متغیر عبارتند از: سرمایه در گردش به مجموع دارایی ها، سود انباشته به مجموع دارایی ها، مجموع داراییها به سود قبل از کسر مالیات ارزش دفتری مجموع بدهی ها به ارزش بازاری سهام شرکت و مجموع بدهی ها به فروش. نتایج حاصل از برآورد نشان داد که متغیر مجموع دارایی ها به فروش، حداکثر سهم را در تابع تحلیل ممیزی و در نتیجه تفکیک شرکت ها از نظر بالا یا پایین بودن ریسک داراست( آلتمن ، ۱۹۶۸، ۵۹۲).
امل و همکارانش^[۶۶] در سال ۲۰۰۳ در تحقیقی با عنوان « رویکرد رتبه بندی اعتباری در بانک های تجاری» یک متدولوژی امتیازدهی اعتباری براساس روش تحلیل پوششی داده ها پیشنهاد کردند. آنان داده های مالی جاری ۸۲ شرکت تولیدی/ صنعتی که تشکیل دهنده ی پرتفولیوی اعتباری یکی از بزرگ ترین بانک های ترکیه بود را برای رتبه بندی اعتباری به کار گرفتند. در این پژوهش ۴۲ نسبت مالی انتخاب شد و از میان آن ها ۶ نسبت مهم مالی مورد توجه قرار گرفت. این نسبت ها عبارتند از : وام های کوتاه مدت بانک به بدهی های جاری، بدهی جاری به فروش خالص، دارایی های ثابت به سرمایه ی شرکا: ۱- موجودی- دارایی جاری به بدهی جاری، سرمایه ی شرکا به کل دارایی ها و سود خالص به کل دارایی ها، امل و همکارانش پس از اعتبار سنجی مدل با تجربه و تحلیل رگرسیون دریافتند که روش تحلیل پوششی داده ها قادر به تخمین رتبه های اعتباری شرکت ها بوده و از کارآیی لازم برای امتیازدهی اعتباری برخوردار است
( امل وهمکاران ، ۲۰۰۳، ۱۱۵).
مین و لی^[۶۷] در سال ۲۰۰۷ در پژوهشی با عنوان « رویکرد عملی به امتیازدهی اعتباری» رویکرد بر مبنای تحلیل پوششی داده ها را برای امتیازدهی اعتباری به کار گرفتند. آنان متدولوژی پیشنهادی امل و همکارانش را در جامعه ی آماری بسیار گسترده تری که داده های مالی جاری ۱۰۶۱ شرکت تولیدی، که پرتفولیوی اعتباری یکی از بزرگ ترین سازمان های تضمین اعتبار در کره را در بر می گیرد، برای رتبه بندی اعتباری مورد استفاده قرار دادند. ۶ نسبت مالی مهم به عنوان متغیرهای اثرگذار انتخاب گشته اند.
این نسبت ها عبارتند از : مخارج مالی به فروش، نرخ بدهی جاری، کل استقراض و قرضه ی پرداختنی به کل دارایی ها، نرخ کفایت سرمایه، نرخ جاری و نرخ پوشش بهره، مین و لی (۲۰۰۷)، دریافتند که رویکرد تحلیل پوششی داده ها می تواند به عنوان گزینه ای امیدوار کننده برای بهبود و جایگزینی روش های امتیازدهی کنونی به کار گرفته شود و این رویکرد از کارایی لازم در جهت محاسبه ی رتبه های اعتباری مشتریان برخوردار است( مین و لی، ۲۰۰۷، ۹).
چنگ و همکارانش^[۶۸] در سال ۲۰۰۷ در تحقیقی با عنوان « رویکرد چند گزینه ای به رتبه بندی اعتباری با به کارگیری روش تحلیل پوششی داده ها: ارزیابی وام گیرندگان با در نظر گرفتن پروژه های مالی خصوصی^[۶۹] » یک رویکرد چند گزینه ای را به رتبه بندی اعتباری با تحلیل پوششی داده ها به منظور ارزیابی وام گیرندگان برای پروژه های مالی خصوصی، پیشنهاد داده اند. در این پژوهش تکنیک های مختلف رتبهبندی اعتباری مانند تجزیه وتحلیل ممیزی،درخت تصمیم، شبکه های عصبیو…مقایسه شده اند.
طبقه بندی شاخص های مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از: تکنیک های مهندسی مالی،‌منابع مالی، ساختار سرمایه و بازدهی سرمایه گذاری ، توانایی مدیرت ریسک. چنگ و همکارانش دریافتند که با بهره گرفتن از روش تحلیل پوشی داده ها بانک ها می توانند ارزیابی اعتباری صحیح وسریعی داشته باشند با تصویب سریع وام ، وام گیرندگان می توانند این مقادیر مالی را در پروژه های مالی خصوصی به کار گیرند(چنگ و همکاران، ۲۰۰۷، ۱۷۵۵).
فانسو و همکاران(۲۰۱۲)، درتحقیقی با عنوان"ریسک اعتبار مالی وعملکرد بانک های تجارتی در نیجریه"و به کمک روش مدل پانلی، به بررسی رابطه بین ریسک اعتبار مالی و عملکرد بانک های تجارتی در نیجریه پرداختند. تحقیق آنها شامل بررسی تجربی درباره ی تأثیر کمی ضرروزیان مالی روی عملکرد بانک های تجارتی درنیجریه در مدت ۱۱سال (۲۰۱۰-۲۰۰۰) انجام شده است. درتحقیق آنها، پنج شرکت بانکداری تجارتی درمقطع زمانی یازده سال انتخاب شده اند.نظریه ی سود سنتی برای تنظیم سوددهی،اندازه گیری شده با بازده دارایی(ROA) به عنوان یک تابعی ازنسبت وام غیر اجرایی به وام و پیش پرداخت(NPL/LA) نسبت کل وام و پیش پرداخت ها به کل سپرده(LA/TD) و نسبت تعهد ضرروام به وام های طبقه بندی شده به عنوان مقیاس های ریسک اعتبار مالی به کار رفته است.تحلیل مدل پانلی برای ارزیابی تعیین
کننده های تابع سوددهی به کاررفته است. نتایج تحقیق آنها نشان داده است که، تأثیر ریسک اعتبار مالی روی عملکرد بانک که بابازده دارایی بانک ها محاسبه شده است، یک نامتغیر مقطع زمانی است. این تأثیر در میان بانک های نیجریه یکسان است،اگرچه تأثیری که روی بانک های خصوصی دارد به وسیله این روش تحلیل به کاربرده شده در این تحقیق به دست نمی آید. افزایش ۱۰۰درصدی وام غیر اجرایی تا حدود۶.۲ درصد سوددهی را کاهش می دهد. یک افزایش ۱۰۰درصدی درتعهد ضرروام نیز سوددهی را تا تقریباً ۶۵/۰ درصد کاهش می دهد، در حالی که یک افزایش۱۰۰ درصدی در کل وام و پیش پرداخت سوددهی را تا تقریباً ۹.۶درصد افزایش می دهد. طبق یافته های ما، توصیه می شود که بانک ها در نیجریه باید توانایی هایشان را در تحلیل اعتباری و اعطای وام افزایش دهند درحالی که سازمان نظارت باید توجه بیشتری به پذیرش بانک ها نسبت به پیش پرداخت بانک ها ودیگر قرارداد مؤسسه های مالی(۱۹۹۹)،و رهنمودهای محتاطانه داشته باشند(فانسوو همکاران،۲۰۱۲،۳۸-۳۱).
۳-۲-۲-۲- استخراج مدل مفهومی تحقیق:
مدل مفهومی تحقیق از ادبیات تحقیق به صورت ذیل بدست آمده است.

۱-ریسک اعتباری وام‌های دریافتی مشتریان به‌ صورت انفرادی
(که متناظر با تحلیل انفرادی ریسک اوراق بهادار است)
مطالبات معوق بانک ملت استان سمنان