اثرات اجتماعی درک شده توسط فرد برای انجام یا عدم انجام رفتار هدف اشاره دارد. افراد غالباً برمبنای ادراکاتشان از آنچه که دیگران (دوستان، خانواده، همکاران و…) فکر می کنند باید انجام دهند، عمل می کنند و قصد آنها جهت پذیرش رفتار به صورت بالقوه متاثر از افرادی است که ارتباطات نزدیکی با آنها دارند.(لوچ^[۷۸] ، ۲۰۰۳). اثرات اجتماعی را می توان به دو بخش پیام و ارسال کننده پیام تقسیم کرد. هرکدام از این دو بخش می تواند چگونگی شکل گیری تصمیم افراد جهت آشنایی با فناوری جدید را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین ارسال کننده پیام می تواند تاثیر مستقیمی بر قصد استفاده از فناوری بگذارد (دیاز و میشل ، ۲۰۱۰).اثرات اجتماعی بیان میکند که افراد مهم درباره کاربرد یا عدم کاربرد فناوری جدید توسط کاربر چگونه فکر می کنند. تحقیقات مختلف بیان می دارند که دوستان ، خانواده ، افراد فامیل و هم دانشگاهی ها، گروه های تاثیر گذار بر اثرات اجتماعی هستند .مدل TAM2 اثرات اجتماعی را به عنوان یکی از عواملی معرفی می کند که مواجهه افراد با فناوری و پذیرش و یا رد آن را تحت تاثیر قرار می دهد. اثرات اجتماعی به عنوان یکی از تعیین کننده های مستقیم قصد استفاده است و تاثیر مستقیمی که اثرات اجتماعی بر قصد استفاده دارد این است که مردم حتی اگر قصد یک رفتار و یا عواقب آن را نداشته باشند ممکن است آن رفتار را به نمایش بگذارند. بنابراین یک فرد در جهت پیروی از دیگران رفتارهایی را از خود ساطع می کنند.

۲-۹-۹-۸- شرایط تسهیل گر :
درجه ای که یک فرد اعتقاد دارد که یک سازمان و زیربنای فنی جهت حمایت از سیستم وجود دارد. تاثیر شرایط تسهیل گر می بایست مدیران را نسبت به موانع ممکن در جهت کاربرد مطلع کند. عامل تعیین کننده شرایط تسهیل گر طبق تحقیقات انجام شده در پیش بینی قصد استفاده فاقد اهمیت، شناسایی شد، اما در تعیین استفاده از فناوری مهم است. در واقع شرایط تسهیل گر همان موانع فنی و سازمانی هستند. این متغیر هم مثل انتظار تلاش قدرت پیش بینی استفاده از فناوری و امکان کاهش آن را دارد. (دیاز و میشل ، ۲۰۱۰) محققان پیشنهاد دادند که نبود منابع تسهیل گر نشانه موانع کاربردی است و ممکن است مانع قصد استفاده از فناوری شود. در هر حال وجود منابع تسهیل گر نمی تواند کاربران را به کاربرد سیستم ترغیب کند. علاوه بر این محققان دریافتند که شرایط تسهیل گر عمدتاً به استفاده واقعی مربوط می شوند. (القحطانی و همکاران ، ۲۰۰۷) البته عامل شرایط تسهیل گر کمترین عامل مورد مطالعه در تئوری ها و مدل های موجود است. بعضی از بررسی ها نشان می دهد که شرایط تسهیل گر عامل مهمی در ترغیب افراد به استفاده از سیستم ها و فناوری هاست. بنابراین فرض شد که عامل تعیین کننده شرایط تسهیل گر تعیین کننده مستقیمی است و انتظار می رود که این عامل رفتار استفاده را تحت تاثیر قرار دهد. تامسون و همکاران اظهار کردند که حمایت از کاربران سیستم های رایانه ای می تواند نوعی شرایط تسهیل گر باشد که کاربرد سیستم را تحت تاثیر قرار می دهد. با آموزش کاربران و کمک به آنها در هنگام مواجه شدن با مشکلات رایانه ای، می توان بعضی از موانع بالقوه جهت استفاده از رایانه را کاهش داد و یا رفع کرد. به گفته تیلور و تاد^[۷۹] منابع تسهیل گر درک شده توسط افراد دیدگاه آنان را درباره پذیرش و کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات تحت تاثیر قرار می دهد. شرایط تسهیل گر عواملی همچون حمایت های سازمانی، آموزش و فراهم کردن حمایت های رایانه ای را شامل می شود.
۲-۹-۹-۹- اضطراب :
اضطراب استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات ، اغلب یک جنبه ناخوشایند دارد، اضطراب و حالت‌های احساسی مشابه نه تنها می‌توانند بر تعامل تاثیر گذارند، بلکه بر بهره‌وری، یادگیری، روابط اجتماعی و در مجموع بر رفاه تاثیر می‌گذارند. تمایل فرد به استفاده از رایانه به عنوان یک امر ناراحت‌کننده و اضطراب‌آور است. به عبارت دیگر، نگرانی در مورد از دست دادن داده‌های مهم یا از بین رفتن تجهیزات رایانه‌ای یا سایر اشتباهات است. محققان اضطراب رایانه‌ای را به عنوان حالتی ذهنی که منجر به ترسناکی یا بیمناک بودن در زمان تمایل به استفاده از رایانه یا در زمان استفاده از رایانه می‌شود، تعریف کرده‌اند(تونگ و چانگ^[۸۰] ، ۲۰۰۸). هر چقدر اضطراب افراد در استفاده از رایانه بیشتر باشد، آنها احتمالا کمتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهند کرد. ممکن است کاربران، رایانه را به عنوان پدیده ای در نظر بگیرند که اضطراب آنها را افزایش می دهد. اضطراب رایانه ای به عنوان عامل تعیین کننده پذیرش نام برده شده است. (فارلند^[۸۱] و همیلتون^[۸۲] ، ۲۰۰۶)
بخش دوم :
پیشینه تحقیق
۲-۲- پیشینه تحقیق :
بسیاری از پژوهشگران برای بررسی موضوعات و مسائل مربوط به یک حوزه، از مدلها و الگوهای معتبر موجود در آن حوزه استفاده می کنند. چنانکه گفته شد، در زمینه پذیرش فناوری اطلاعات نیز مدلهایی وجود دارد که اعتبار آنها در پژوهشهایی گوناگون مورد تائید است.
از هنگام ارائه مدل پذیرش فناوری، استفاده های مکرری از آن در پژوهشها به عمل آمده که تقریباً همگی آنها در حوزه فناوری اطلاعات بوده است . پیژپرس^[۸۳] ٨۵ مقاله را که تحقیقات انجام شده با مدل پذیرش فناوری را نشان می دهد فهرست کرده و در عین حال معتقد است که این فهرست تنها بخشی از مقالات ذیربط را در بر می گیرد (پیژپرس ، ۲۰۰۱) . طبق گزارش انستیتوی اطلاعات علمی (ISI) تا ژانویه ٢٠٠٠ ، تعداد ۴٢۴ مقاله به دو مقاله معرفی این مدل ارجاع داده اند (ونکاتش و دیویس ، ۲۰۰۰ ) و (دیویس و همکاران ، ۱۹۸۹ ).
۲-۲-۱- تحقیقات داخلی :
محقر و شیر محمدی (۱۳۸۳) در پژوهشی که درباره توسعه مدل پذیرش فناوری (TAM) در وزارت کشور ، بر روی کاربران سیستم اتوماسیون اداری در ساختمان مرکزی وزارت کشور که شامل کارکنان چند معاونت بودند انجام شد و به نتایج زیر دست یافتند، ادراک سهولت استفاده بر ادراک سودمندی تأثیر می گذارد و رابطه مثبت و معنی دار، با ضریب همبستگی بالا میان سازه های ادراکات ، تمایل به استفاده و استفاده واقعی وجود دارد . سازه های گروه تأثیرات اجتماعی رابطه مثبت شدیدی با سودمندی ادراک شده دارند . کارایی فردی افراد نسبت به سیستم های رایانه ای همواره در این پژوهش رابطه مستقیم با سهولت استفاده را نشان می دهد ، افراد در هنگام مواجهه با مشکل استفاده از فناوری اطلاعات تمایل دارند یک مرجع در دسترس و آماده برای راهنمائی و حل مشکل آنها وجود داشته باشد ، و جهت گنجاندن فعالیتهای تسهیل در پذیرش فناوری اطلاعات در برنامه ریزی های راهبردی و عملیاتی ، کدام نواحی باید مورد توجه قرار گیرند و میزان تأثیر گذاری هر یک از عوامل به چه میزان می باشد ، تا بتوان بر مبنای آن دست به اقدامات لازم زد.
شیخ شعاعی (۱۳۸۷) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی عوامل مؤ ثر بر پذیرش فناوری اطلاعات توسط کتابداران دانشکده های فنی دانشگاه های دولتی تهران »به نتایج زیر دست یافت. یافته های پژوهش او نشان داده است که همه متغیرهای مستقل (برداشت ذهنی از مفید بودن ، برداشت ذهنی از آسانی استفاده، نگرش نسبت به استفاده، و تصمیم به استفاده از فناوری اطلاعات ) بر متغیر وابسته تأثیر می گذارند. متغیر « تصمیم به استفاده » به صورت مستقیم و پس از آن، به ترتیب متغیرهای نگرش نسبت به استفاده، برداشت ذهنی از آسانی استفاده، و برداشت ذهنی از مفید بودن به صورت غیرمستقیم بیشترین تأثیر را بر استفاده از فناوری اطلاعات دارند.
صمدی ، شمس و پروین (۱۳۸۶) در پژوهشی تحت عنوان « آزمون مدل پذیرش فناوری در گروه دانشجویان (منتخب دانشگاه ) دانشکده مدیریت دانشگاه تهران » که حجم نمونه تحقیق تعداد ۳۳۰ دانشجو در سه مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری بودند که به نتایج زیر دست یافتند: این مطالعه اهمیت و همبستگی بین استفاده از اینترنت و عوامل تعیین کننده آن و همچنین عامل جنسیت که بر استفاده از اینترنت در میزان مفید بودن و سهولت درک شده تفاوت معناداری وجود ندارد و در عامل وضعیت سکونت بر استفاده از اینترنت در میزان مفید بودن درک شده تفاوت معنا داری وجود ندارد ولی در سهولت درک شده تفاوت معنا داری وجود دارد.
احمدی ده قطب الدینی (۱۳۸۷) در پژوهشی تحت عنوان « بررسی رابطه تجربه کار با رایانه ، تناسب تکلیف - فناوری ، خودکارآمدی رایانه ، اضطراب رایانه ، لذت ادراک شده رایانه ، سازه های مدل پذیرش فناوری دیویس» در دانشگاه آزاد اسلامی واحد انار و به نتایج زیر دریافت: سهولت کاربرد ادراک شده رایانه با سودمندی ادراک شده رایانه و نگرش نسبت به کاربرد رایانه رابطه مثبت دارد ؛ سودمندی ادراک شده کاربرد رایانه با نگرش نسبت به کاربرد رایانه و نیت رفتاری کاربرد رایانه رابطه مثبت دارد ؛ نگرش نسبت به کاربرد رایانه با نیت رفتاری کاربرد رایانه رابطه مثبت دارد و نیت رفتاری کاربرد رایانه با کاربرد واقعی رایانه رابطه مثبت دارد .
قربانی زاده و دلجو (۱۳۹۰) در پژوهشی با عنوان «عوامل مؤثر بر پذیرش سامانه مدیریت شهری تهران (۱۳۷) توسط شهروندان» به بررسی میزان پذیرش و تمایل شهروندان تهرانی از مرکز تازه تأسیس سامانه ۱۳۷ پرداختند و این تحقیق از طریق به کارگیری مدل پذیرش فناوریTAM مورد آزمون قرار گرفت و به نتایجی دست یافتند: پژوهش حاکی از آن است که مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر پذیرش سامانه ۱۳۷ توسط شهروندان «درک سهولت استفاده از سامانه» است و عامل «درک سودمندی و احساس مفید بودن سامانه» نیز می‌تواند در میزان استفاده عملی شهروندان از آن تأثیر به‌سزایی داشته باشد متغیرهای سهولت استفاده و سودمندی درک شده با کاربرد و استفاده از فناوری مدیریت شهری ۱۳۷ ارتباط معنی‌داری داشتند و هم‌چنین متغیر سهولت استفاده درک شده بر سودمندی درک شده نیز تأثیرگذاری قوی داشت و نهایتاً شاخص‌های اندازه‌گیری شده برازش حاکی از برازش نیکویی مدل با داده‌های میدانی تحقیق بود. متغیرهای مستقل سطح تحصیلات و اطلاع‌رسانی فراگیر در این مدل با متغیرهای میانجی خود یعنی سودمندی درک شده و سهولت استفاده درک شده ارتباط مؤثری داشتند ولی ارتباط معنی داری بین متغیرهای سن، جنسیت و محل سکونت با متغیرهای سودمندی و سهولت استفاده از سامانه ۱۳۷ مشاهده نگردید.
امیرشاهی و باروتی (۱۳۸۵) در پژوهشی با عنوان «ارائه مدل مفهومی پذیرش فناوری اطلاعات برای کارکنان سیستم بانکی کارکنان بانک صادرات در شهر تهران» عوامل موثر بر پذیرش فناوری اطلاعات شامل سودمندی ادراک شده استفاده از فناوری ، سهولت ادراک شده استفاده از فناوری، تاثیرات اجتماعی (فشار رقابتی ، هنجار ذهنی ، وجهه)، رضایت مشتری، کیفیت خروجی، ویژگیهای کارکنان (نگرش، تشویش، لذت ادراکی ، خودباوری کامپیوتری)، که تسهیل کننده های سازمانی و تجربه بودند را مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاصل از این تحقیق برخلاف مطالعات گذشته نشان داد که عامل لذت ادراکی که در کشورهای در حال توسعه مورد مطالعه محققان دیگر، جز عوامل موثر بر پذیرش فناوری نبود، در کشور ایران جز این عوامل شناسایی شد. در بخش پایانی تحقیق نیز، با توجه به یافته های آن، توصیه هایی برای افزایش سرعت پذیرش فناوری توسط کاربران در نظام بانکی کشور ارائه گردید .
۲-۲-۲- تحقیقات خارجی :
وو^[۸۴] و همکاران (۲۰۰۸) در تحقیقی با عنوان «استفاده از نظریه یکپارچه پذیرش و استفاده از فناوری جهت کنکاش مدل رفتاری کاربران نسل سوم ارتباطات سیار» به نتایج ذیل دست یافتند:
انتظار عملکرد کاربران از خدمات نسل سوم ارتباطات سیار ، اثر مثبت نسبت به قصد رفتاری و رفتار استفاده دارد. الویتهای مصرف کنندگان نسبت به خدمات نسل سوم نبایستی بر رضایتشان برای خدمات نسل سوم ارتباطات سیار اثر کند، زیرا کارکردهای خدمات نسل سوم بمراتب بیشتر از کارکردهای خدمات نسل دوم است و مصرف کنندگان می توانند مشترک ارتباطات و برند تلفن سلولی را به آسانی تغییر دهند.
درباره شرایط تسهیل گر کاربران خدمات نسل سوم ارتباطات سیار، اثر مثبت نسبت به قصد رفتاری و رفتار استفاده دارد و اثرش نسبت به تمامیت سامانه بیشتر است. سامانه وب سایت اولاً باید دقیق باشد و آخرین اطلاعات را به منظور جذب مصرف کنندگان فراهم نماید، ثانیاً کیفیت اتصال وب سایت بر تمایل مصرف کنندگان اثر خواهد کرد بعبارتی کیفیت اتصال کاربر باعث افزایش علاقه کاربر به استفاده از وب سایت می گردد .
درخصوص اثرات اجتماعی کاربران خدمات نسل سوم ارتباطات سیار ، اثر مثبت نسبت به قصد رفتاری و رفتار استفاده دارد. خانواده و دوستان مصرف کنندگان می توانند بر آنها جهت استفاده از خدمات نسل سوم ارتباطات سیار اثرگذار باشند.
پیرامون قصد رفتاری خدمات نسل سوم ارتباطات سیار ، اثر مثبت نسبت به رفتار استفاده دارد ، درحالیکه نرخ اثر آن کاهش یافته است. جذب طبیعی مصرف کنندگان به استفاده از خدمات نسل سوم ارتباطات سیار ، آسان است و آنگاه می تواند بر تمایل مصرف کنندگان به استفاده متوالی از آن اثر کند.
وینسنت چو و آیریس چیونگ^[۸۵] (۲۰۰۴) به مطالعه پذیرش خدمات قانونی آنلاین در بخش مدیریت دانشگاه وابسته به تدریس هنرهای فنی در هنگ کنگ پرداختند . پژوهش صورت گرفته تعیین کننده های رضایت مشتری از سرویسهای قانونی آنلاین در مشتریان سازمان تجارت الکترونیکی در هنگ کنگ است . این طرح از مدل پذیرش فناوری (TAM) و سه مدل دیگر از قبیل تئوری رفتار برنامه ریزی شده (TPB) و تئوری عمل مستدل (TRA) و تئوری اشاعه نو آوری (IDT) با ۲۰۷ پرسشنامه معتبر جمع آوری شد ، تا تعیین کند عوامل مهمی که تأثیر می گذارند بر روی نیت رفتاری مشتری که خدمات قانونی آنلاین و متعلقات اصلیشان را بپذیرند . یافته های سنجش موجود آشکار می کند که سهولت کاربرد ادراک شده ، سودمندی ادراک شده ، پیچیدگی و اعتماد ، تعیین کننده های اولیه مصرف کنندگان نیت رفتاری مشتری برای استفاده از سرویسهای آنلاین هستند . یافته های پژوهش یکسری بینش نظری بر رفتار مصرف کننده در جستجوی خدمات حرفه ای در محیط آنلاین فراهم می کنند . ممکن است برای تهیه کنندگان سرویس قانونی مفید باشند که پذیرش و خدمات قانونی آنلاین را ترویج دهند . و یک سهمی را در بازار تجارت الکترونیکی که از لحاظ اینترنت آسان باشد را بدست آورند . مدل پژوهشی نه تنها عوامل مختلف موثر بر تشکیل و ایجاد نیت رفتاری شکل می دهد بلکه روابط متقابل را میان تعیین کننده ها نشان می دهد . در پیش بینی ورود چشم انداز جدید برای خدمات آنلاین یافته های این پژوهش شرکتهای قانونی و تهیه کنندگان سرویس قانونی با مقداری بینش در درک رفتاری مشتری برای پذیرش تکنولوژی جدید را فراهم می کند. اول اینکه ، نظریات مدل پذیرش فناوری(TAM) و تئوری عمل مستدل (TRA) و تئوری اشاعه نوآوری (IDT) هنوز با نفوذ و سودمند هستند در پیش بینی و توضیح دادن نیتهای رفتاری استفاده کنندگان سازمان تجارت الکترونیکی . دوم اینکه ، نیت رفتاری مصرف کننده برای پذیرش خدمات قانونی آنلاین می تواند از نگرششان به طرف خدمات قانونی آنلاین استفاده کرد . سوم اینکه ، هم پیچیدگی و هم سهولت کاربرد ادراک شده بر روی سودمندی ادراک شده تأثیر می گذارند . و چهارم اینکه ، اعتماد در اینترنت و اعتماد در فراهم آورندگان خدمات بر روی خطرات ادراک شده تأثیر می گذارند . یافته های دریافتی واضح نشان می دهد که پاسخ دهندگان خطرات بزرگتری را درک می کنند ، از لحاظ اعتماد و امنیت اطلاعات داده های شخصی در اینترنت برای خدمات قانونی آنلاین به جای خرید آنلاین . برای حل و فصل این معضل ، شرکتهای قانونی و خدمات قانونی باید سادگی استفاده از خدمات آنلاین را تضمین و راهکارهای آموزشی را ارائه و همه ابزارهایی که در حفاظت حریم خصوصی و امنیت مشتری می شود را بیمه کنند.
اسپیسی و گولدینگ و مورای^[۸۶] (۲۰۰۴) در پژوهشی ویژگی هایی از کارمندان کتابخانه های عمومی را که بر نگرش آنها نسبت به اینترنت تأثیر گذاشته بررسی نموده اند. در این پژوهش، تأثیر جنس، سن، مهارت های رایانه ای و… تجربه هایی در زمینه فن آوری اطلاعات و ارتباطات و هنجار ذهنی بررسی شده اند. یافته های این مطالعه حاکی از آن است که نوع پست و سمت کنونی کارمندان بر روی برداشت ذهنی آنها نسبت به استفاده آسان از اینترنت تأثیر گذاشته است. اکثر کارمندان دارای مهارت های رایانه ای بوده اند و استفاده از اینترنت را آسان دانسته، اغلب با آن کار کرده اند و قصد استفاده مجدد از رایانه و اینترنت را دارند.
ثرین^[۸۷] (۲۰۰۳) پذیرش مدل پذیرش فناوری در بین نوجوانان نروژی را بررسی کرده و با تمرکز بر رفتار و توان پذیرش مدل پذیرش فناوری بر مبنای دو فرضیه اساسی،( سهولت کاربرد و سودمندی) عوامل مؤثر بر پذیرش این فناوریها را تقسیم بندی کرده است . بر اساس نخستین فرضیه او مبنی بر وجود رابطه بین مدل پذیرش فناوری و کاربران برای پذیرش این فناوری ها، عوامل مؤثر بر پذیرش عبارت اند از ویژگی های مدل پذیرش فناوری ، ویژگی های کاربر، و ویژگی های مربوط به ارتباط بین مدل پذیرش فناوری و کاربر . در فرضیه دوم، وجود احساس نیاز به مدل پذیرش فناوری و وجود امکانات برای پذیرش آن دو شرط اساسی پذیرش برشمرده شده اند . او ماتریس دوبعدی(یکی، خواسته ها و امکانات و دیگری، کاربر، مدل پذیرش فناوری ) را درشش طبقه عوامل مؤثر بر پذیرش مدل پذیرش فناوری را ارائه کرده و نیز درآمد خانوار کاربر را عاملی مؤثر بر پذیرش مدل پذیرش فناوری دانسته است.
جدول (۲-۴) چارچوب دو بعدی پذیرش ICT (ثرین ، ۲۰۰۳)

برای دستیابی به این هدف ارزشمند عبارت‌های «ریاضیات برای همه»، «ریاضیات در راه توسعه» به مثابه‌ی شعارهای اصلی سال جهانی ریاضیات اعلام شد. (فرزان، ۱۳۷۹، پشت جلد)

امروزه در وضعیتی زندگی می‌کنیم که باید آن را دست کم تناقض آمیز خواند. ریاضیات ابزاری بی بدیل در شکل گیری دقت و استدلال است و نیروی شهود، قدرت تخیل و روحیه‌ی نقاد را پرو بال می‌دهد؛ ریاضیات، زبانی مشترک بین ملت‌ها و عنصری پر قدرت در فرهنگ است. … و اما ریاضیات برای اکثر شهروندان ما معنایی ندارد و آنان از این امر کاملاً ناآگاهند. گاهی عده ای، از جمله برخی از مسئولان بلند پایه، با لحنی بی پروا فخر فروشانه اقرار می‌کند که «از ریاضی هیچ نمی‌دانند» و یا مفید بودن ریاضی را انکار می‌کنند. (شادمان، ۱۳۸۹، ۱۷)
در جامعه‌ی کنونی خوب زیستن نیازمند توانایی‌های انتخاب گری، استدلال، تصمیم‌گیری و حل مسئله است. آموزش و پرورش رسالتی بزرگ در ایجاد چنین توانایی‌هایی دارد. از دیدگاه برنامه ریزان، ریاضیات یکی از مواد درسی است که آموزش و فراگیری آن در جهت انجام دادن چنین رسالتی، ضروری است. پرورش قدرت تفکر و خلاقیت حداقل انتظاری است که از آموزش ریاضی مد نظر است.(صمدی، ۱۳۸۰، ۸۰)
۳-۳٫ در باب ریاضیات و واقعیت
چگونه است که ریاضیات، که نتیجه‌ی تفکر انسان و مستقل از تجربه است، می‌تواند به این تحسین برانگیزی راجع به اشیاء واقعی باشد؟ آیا عقل بشر، بدون تجربه، و با اندیشه‌ی صرف، قادر است به خواص اشیای واقعی پی برد؟ آلبرت اینشتاین
یکی از پرسش‌های همیشگی در ریاضیات رابطه‌ی اسرار آمیز ریاضیات و واقعیت بوده است. چگونه است که با تفکر محض در گوشه‌ای از اتاق می‌توان به گزاره‌هایی دست یافت که بر سرتاسر پهنه‌ی گیتی حاکم اند؟ اگر ریاضیات مبتنی بر تجربه است، پس یقین و ضرورت آن از کجا می‌آید؟ و اگر مستقل از تجربه است ارتباط آن با طبیعت چه می‌شود؟ این ویژگی اسرار آمیز ریاضیات در طول تاریخ انگیزه‌ای بوده است تا فلاسفه‌ی زیادی گمان کنند می‌توان با نشستن در گوشه‌ای و تأمل محض به معرفت ضروری و یقینی در مورد عالم دست یافت؛ و همین امر سرنوشت ریاضیات و فلسفه را البته به نفع فلسفه و دیدگاه‌های عقل گرایانه به هم گره زده بود.
در کنار این پرسش‌های همیشگی از درون خود ریاضیات نیز، به ویژه در قرن بیستم، مسائلی رخ داد که در بسیاری از افراد آشنا با ریاضیات دغدغه‌ی رابطه‌ی ریاضیات و واقعیت را برانگیخت. (فتح زاده، ۵۳،۱۳۸۹)
۳-۴٫ ریاضیات بستری مناسب جهت تقویت مهارت تفکر نقادانه
تحولات پیوسته‌ی علوم و تکنولوژی، تغییرات سریع در الگوهای سنتی زندگی و تنوع افکار، گرایش‌ها و اطلاعات، شرایطی را فراهم آورده که زندگی در عصر حاضر را بسیار پیچیده کرده است. زندگی در چنین شرایطی مستلزم درک بهتر دیگران، اجتماعی فکر کردن و در حیطه‌ای گسترده تر، شناخت بهتر جهان است. در این عصر، همگی نیازمند تفاهم متقابل، سعه‌ی صدر و بردباری در مقابل نظرات مخالف و ارزیابی و قضاوت صحیح آن‌ ها هستیم. در حقیقت برای موفقیت بیشتر، فراتر از نوعی هم زیستی بردبارانه، نیازمند همکاری فعال با یکدیگر می‌باشیم.
از طرفی تحقیقات انجمن‌های علمی، بین المللی (NECET)^[1] نشان دهنده‌ی آن است که: «هرچه در مراحل سنی پایین تر، حساسیت ذهنی کودکان را نسبت به ملاک‌های استاندارد تفکر و تعقل منطقی و صحیح برانگیزانیم، روش‌ها و نگرش‌های عقلانی مورد نظر، در آن‌ ها بهتر توسعه یافته و به افراد آزاد اندیشی تبدیل می‌شوند که در مقابل مسایل عقلانی از خود واکنش نشان خواهند داد».
بنابراین ریاضیات می‌تواند کمک به فراگیران باشد تا آن‌ ها یاد بگیرند خوب فکر کنند، جریان تفکر خود و دیگران را نقد و تحلیل کنند. دلیل بیاورند و در نهایت مسأله‌ی مورد نظر خود را حل کنند. در حقیقت در آن‌ ها «انگیزه‌ی خوب فکر کردن» ایجاد می‌کند.
این در حالی است که افراد در زندگی روزانه به چنین مهارت‌هایی یعنی تفکر نقادانه، استدلال و اثبات زباد نیازمندند. از ساده‌ترین ‌خریدهای روزانه گرفته تا در مسایل مهم‌تری چون تصمیمات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و … نیاز به چنین مهات‌هایی حس می‌شود. انسان‌ها باید یاد بگیرند که در تصمیم گیری‌های اساسی ای چون انتخابات، تصمیم‌های منطقی و آگاهانه بگیرند و بتوانند دلایل کافی برای انتخاب‌های خود ارائه کنند.
مجله‌ی «دنیای کار در آینده» ^[۲] پیش بینی می‌کند که بیشترین رشد شغلی در آینده برای مناطقی خواهد بود که متقاضی مهارت‌های سطح بالای تفکر هستند.
از طرفی علم ریاضیات یکی از بهترین دانش‌ها برای توسعه‌ی چنین مهارت‌هایی است و به همین دلیل است که رأس، یکی از مهمترین اهداف تدریس ریاضیات را، آموزش استدلال منطقی^[۳] به دانش‌آموزان می‌داند. به اعتقاد او استدلال، تنها یک مهارت ریاضی نیست، بلکه مهارتی بنیادی است و به همین جهت تأکید می‌کند که «معلم‌ها باید به ریاضی، به عنوان یک موضوع درسی زنده، مهیج و پر شور که نقش اساسی در آموزش مدرسه‌ای تک تک دانش‌آموزان دارد نگاه کنند. آن‌ ها باید به ماهیت نظری ریاضی که هم بسیاری از موقعیت‌ها را به صورت آرمانی تبدیل می‌کند و هم تفسیرهای کاربردی ای از مفاهیم مجرد می‌سازد، توجه کنند.»
بنابراین یک وظیفه‌ی اساسی آموزش ریاضیات مدرسه ای، آن است که شهروندانی با توانائی استدلالی مناسب تربیت کنند، تا در دنیای نمادین ریاضیات، دلایل و اثبات‌هایی قابل قبول ارائه کنند و در انتخاب‌های روزانه‌ی خود نیز موفق و مطمئن‌تر قدم بردارند.
۳-۴-۱٫ تفکر نقادانه
تفکر هر فرد، ماهیت رفتار او را تشکیل می‌دهد و کیفیت زندگی او و آن چه می‌سازد، خلق می‌کند یا تولید می‌کند نیز به چگونگی اندیشه‌ی او وابسته است. نوعی از تفکر، تفکر انتقادی یا نقادانه^[۴] می‌باشد. کلمه‌ی Critical از واژه‌ی یونانی Critic به معنی سئوال کردن، معنی دادن و تحلیل کردن گرفته شده است، که در واقع با بهره گرفتن از همین سه فرایند است که انسان‌ها افکار خود، دیگران و امور و پدیده‌های محیط اطرافشان را بررسی می‌کنند و تلاش می‌کنند بهترین تصمیم‌گیری‌ها را انجام دهند. کسانی که نقادانه می‌اندیشند، به همان نسبت می‌توانند سئوالات مناسب‌تر بپرسند و اطلاعات مربوط به هم را بهتر جمع آوری کنند، این اطلاعات را به طور صحیح‌تری دسته بندی نمایند، دلایل منطقی آن‌ ها را استخراج کنند و به نتایج بهتری دست یابند. علاوه بر این، آن‌ ها می‌توانند با بررسی مداوم و ماهرانه‌ی تفکرات خود، کیفیت تفکرشان را توسعه داده و بنابراین زندگی موفق‌تری را برای خود طرح ریزی کنند.
رابرت انیس، تفکر انتقادی را «تفکری مستدل و منطقی» می‌داند که «بر تصمیم‌گیری در مورد عقاید و اعمال متمرکز است» و پیامد آن، نتایج درست و منطقی است.
دیویی نیز ماهیت تفکر انتقادی را «بررسی دقیق، مداوم و فعال هر عقیده یا هر شکلی از دانش با توجه به دلایلی که آن عقیده را تأیید می‌کنند و نتایجی که از آن عقیده حاصل می‌شود» می‌داند.
و لیپ من^[۵]، تفکر انتقادی را «بازسازی، تجدیدنظر و بررسی دقیق افکار» معرفی می‌کند.
در واژه نامه‌ی روان شناختی، تفکر انتقادی، راهبردی شناختی ذکر شده است که کار فردی را از راه بازبینی و آزمودن راه حل‌های ممکن هدایت می‌کند.
بنابراین به طور خلاصه تفکر انتقادی فرآیندی است که به طور مؤثر روند تفکر را به کار می‌گیرد، تا به فرد کمک کند در مورد آن چه که اعتقاد دارد یا انجام می‌دهد، تصمیم سازی کند، تصمیم هایش را ارزیابی کرده و سپس آن‌ ها را به کار گیرد.
ریشه‌ی تاریخی این نوع تفکر نیز، بسیار قدیمی است و طبق گفته‌ی سایت NCECT، شاید بتوان اولین بار آن را ۲۵۰۰ سال قبل، در آموزش‌ها و دیدگاه‌های سقراط ردیابی کرد. سقراط با تحقیق‌های خود دریافت که بسیاری از مردم نمی‌توانند دلایل عقلانی ای برای ادعاهای علمی خود ارائه کنند و ثابت کرد که افراد ممکن است قدرت و جایگاه والایی داشته باشند، اما در عین حال بسیار غیر منطقی و سر در گم باشند. لازم به ذکر است که طبق ادعای سایت نامبرده، روش سئوال کردن او^[۶]، امروزه نیز به عنوان بهترین راهبرد جهت تدریس تفکر نقادانه شناخته می‌شود.
در ریاضیات، روش‌های استدلالی فراوانی به کار می‌رود.
۳-۴-۲٫ استدلال
افزایش توانایی استدلال یکی از اصولی است که از گذشته تاکنون مورد تأیید آموزشگران ریاضی بوده است. راس در این زمینه چنین می‌گوید: «اساس ریاضیات استدلال است و … اگر توانایی استدلال در دانش‌آموزی رشد نکرده باشد، ریاضیات برای او به مجموعه‌ای از رویه‌ها^[۷]و مثال‌های تکراری فاقد این که چرا چنین هستند، تبدیل می‌شود.»
در اصول و استانداردهای ریاضیات مدرسه‌ای، شورای ملی معلمان ریاضی آمریکا و کانادا (NCTM^[8])، از استدلال و اثبات به عنوان یکی از اصول اساسی آموزش ریاضیات مدرسه‌ای یاد می‌شود و آن را برای درک ریاضیات ضروری می‌دانند. آن‌ ها تأکید می‌کنند که دانش‌آموزان تا پایان پایه‌ی دوازدهم تحصیلی باید قادر باشند که:
- استدلال و اثبات را به عنوان یک جنبه‌ی اساسی ریاضیات بشناسند؛
- حدسیه‌های ریاضی ساخته و درستی آن‌ ها را تحقیق کنند؛
- ادعاها و اثبات‌های ریاضی را ساخته و ارزیابی کنند؛
- انواع مختلف استدلال و روش‌های اثبات را انتخاب کرده و به کارببرند.
۱- روش شهودی: این روش به درک شهودی و احساس وابسته بوده و استدلال در آن، متکی به حواس و غرایز افراد است. از این رو ممکن است اشخاص متفاوت، روش‌های مختلفی برای آن داشته باشند.
۲- روش استقرایی: که بر اساس آزمایش و تجربه است.
۳- روش تمثیل: که در حقیقت پیدا کردن نوعی مشابهت میان مفاهیم گوناگون است و می‌تواند در ایجاد زمینه‌های شهودی برای درک پدیده‌های ریاضی، مؤثر واقع شود.
۴- روش برهان خلف: که در واقع نوعی اثبات غیر مستقیم است.
۵- روش استنتاج منطقی: که در آن به کمک قوانین منطق ریاضی، از چند فرض درست، به نتیجه‌ای می‌رسیم که به اندازه‌ی همان فرض‌های درست، حتمی و مسلم هستند.
۳-۴-۳٫ اثبات
اثبات در لغت نامه‌ی دهخدا به معنی قرار دادن، درست کردن، نوشتن، پابرجا کردن و در حیطه‌ی فلسفی حکم کردن به ثبوت چیزی دیگر ذکر شده است. در فرهنگ آکسفورد مقابل کلمه‌ی PROOF چنین دیده می‌شود: راهی برای نشان دادن درستی یک عبارت یا صحیح بودن محاسبه در ریاضیات.
به عقیده دیویس و هرش، «اثبات، تأیید و تصدیق است؛ اثبات، احترام متقابل است؛ اثبات، مهر قدرت است؛ اثبات، آیین و بزرگ داشت قدرت دلیل خالص است.»
به عقیده‌ی تال، «اثبات، یعنی دقیق بودن در قبال دلایل و به دست آوردن نتایج.»
«اثبات، گفتمان ریاضی است، یعنی چیزی که ما به عنوان ادبیات ریاضی یا فرهنگ ریاضی می‌شناسیم» ونیز اثبات‌های رسمی و صوری ریاضی را «زبانی که ریاضیدانان با آن سخن می‌گویند» معرفی می‌کند. عده‌ای نیز پا را فراتر از این نهاده و معتقدند که شاید بتوان ریاضیات را «علم ثابت کردن»^[۹] نامید. اما به نظر می‌رسد، «تاریخ نشان می‌دهد از پیش از یونانی‌ها تا زمان حال، تبیین ریاضیدان‌ها از ریاضی و چیستی آن، نگاه آن‌ ها را به اثبات و دقت شکل داده است.» یعنی در حقیقت آن چه که اثبات نامیده می‌شود، بستگی به استفاده و پذیرش آن از سوی جامعه دارد.
در استانداردهای NCTM، از اثبات به عنوان «یک روش رسمی برای بیان انواع خاصی از استدلال و قضاوت ها» یاد شده است و تأکید شده که «تا پایان متوسطه، دانش‌آموزان باید با بهره بردن از استدلال‌های ریاضیاتی، اثبات رسمی بنویسند و ارزش چنین بحث‌هایی را حس کنند.»
آموزش گران ریاضی نقش‌هایی را که اثبات در ریاضی ارائه می‌کند به صورت زیر بیان کرده اند:
- تأیید درستی یک عبارت؛
- توضیح چرایی درستی یک عبارت؛

(۳)

که نشان‌دهنده اٌمین چارک شرطی بازده مازاد شرکت iاٌم یعنی است که فرض می‌شود به صورت خطی به بازده مازاد بازار یعنی وابسته باشد. مدل با بهره گرفتن از شیوه رگرسیون چارکی^[۹] برآورد می‌شود و در نتیجه می‌توان تاثیر بر چارک­های مختلف را ارزیابی کرد، به عبارت دیگر، شرایط بازاری مختص شرکتی. در این رویکرد، برای هر چارک شرطی دلخواه (برای مثال چارک ۱%) ضریب بتا و ضریب تعیین هر شرکت برآورد می‌شود. به دلیل اینکه رگرسیون چارکی از نمونۀ کامل مشاهدات برای محاسبه هر چارک موجود در دامنه‌های نهایی توزیع استفاده می‌کند، برآوردها در دامنه‌های توزیع در مقایسه با شیوه­ هایی که تنها از مشاهدات حدی در برآورد استفاده می‌کنند، کاراتر است. علاوه بر این، رگرسیون چارکی به‌طور عمومی برآوردهای بسیار کاراتری در صورت غیر نرمال بودن جزء خطا حاصل می‌کند که این موضوع در بیشتر موارد در سری­های زمانی مالی اتفاق می افتد. در نهایت، ماهیت نیمه پارامتریک^[۱۰] رگرسیون چارکی به‌طور بالقوه روابط غیرخطی را در مقایسه با مدل‌های رگرسیون خطی کلاسیک بهتر در نظر می‌گیرد. علاوه بر این، از رویه رگرسیون دو مرحله‌ای فاما و مکبث (Fama and MacBeth, 1973) نیز برای آزمون قدرت توضیح‌دهندگی بتاها استفاده می‌شود. بنابراین، مدل‌های رگرسیون خطی و چارکی به شکل ذیل توسعه داده می‌شود.

(۴)

که ضریب عرض از مبدا، ضریب بتای هر شرکت، ریسک خاص یا منحصر به فرد هر شرکت و پسماند است.

(۵)

که نشان‌دهنده چارک اٌم میانگین بازده مازاد شرکت iاٌم یعنی است که فرض می‌شود در چارک اٌم به بتای شرکت iاٌم ()، بتای مجذور شرکت iاٌم () و ریسک منحصر به فرد [] شرکت iاٌم وابسته باشد. هدف در این‌جا آزمون این موضوع است که آیا بتا به‌عنوان معیار ریسک سیستماتیک می‌تواند بازده مازاد سهام را توضیح دهد.
همچنین، برای آزمون فرضیه سوم یک مدل تجربی توسعه داده می‌شود که مشابه با مدل بکار گرفته شده توسط G-M (Genesove and Mayer’s, 2001) است، اما با لحاظ کردن نقطۀ مرجع تئوری چشم‌انداز با بهره گرفتن از داده‌های مشاهده شده در تابع ارزش، مدل این محققان بهبود داده می‌شود. لذا برای آزمون تئوری چشم‌انداز، مدلی تعیین می‌شود که در آن، لگاریتم قیمت پیشنهادی فروش ()، تابع خطی از نقطۀ مرجع () است:

(۶)

‌که:
= نقطه مرجع که به صورت تفاوت بین لگاریتم قیمت (پایانی) امروز و لگاریتم قیمت (پایانی) روز قبل است.
در مدل بالا، i نشان‌دهنده سهم iاٌم است، f نشان‌دهنده روز بعد است، و e نشان‌دهنده روز قبل است. همچنین، نماینده قیمت در هر روز، قیمت پایانی سهم در آن روز معاملاتی است. چنانچه هیچ اثر رفتاری وجود نداشته باشد، m برابر با صفر خواهد بود. در این مدل، متغیر نقطۀ مرجع () به صورت تفاوت بین لگاریتم قیمت فروش (پایانی) و لگاریتم قیمت خرید (پایانی) مورد انتظار تعریف می‌شود:

‌که:
= لگاریتم قیمت خرید. نماینده این متغیر، قیمت پایانی سهم در روز خرید است.
بنابراین، چنانچه زیان مورد انتظار وجود داشته باشد، منفی خواهد بود. بنابراین، لگاریتم قیمت خرید (پایانی) را می‌توان به صورت زیر تعریف کرد:

روزی از محله‌یی می‌گذشت، بچه‌ها بازی می‌کردند از دور که مولانا را دیدند، دویدند و تعظیم کردند، یکی از آنان که مشغول بازی بود به مولانا گفت، باش تا من هم بیایم، مولانا چندان صبر کرد که آن کودک فراغت حاصل کرد و آمد» (افلاکی، ۱۳۸۹: ۱۵۳-۱۵۴)
«روزی در سماع گرم شده‌بود، اهل محفل و خود مولانا در حال وجد بودند، ناگاه مستی نیز گرم سماع شد و خود را بی‌خودوار به مولانا می‌زد، یاران را رنجانیدند، مولانا فرمود که شراب خورده است، بد مستی شما می‌کنید؟» (همان: ۳۵۶)
«در قونیه آب گرمی بود و مولانا گاهی به آن‌جا می‌رفت. و اصحاب مولانا دستور می‌داد که آن‌جا را بشویند و تمیز کنند، ‌لیکن تا آمدن مولانا، جذامیان آمده بودند و در آب گرم تن می‌شستند، اصحاب آنان را می‌رنجانیدند، مولانا بانگ بر اصحاب زد و نزدیک آنان رفت، از آن آب برخود ریخت» (همان: ۳۳۷).
«روزی در خانه معین‌الدین پروانه مجلس سماع بود گرجی‌خاتون سینی بزرگ قطّاب فرستاد که یاران بخورند. سگی آمد و از آن قطاب‌ها خورد. اصحاب ملول شدند، می‌خواستند سگ را بزنند، مولانا فرمود این سگ از شما محتاج‌ترست و اشتهای نفس او از شما صادق‌تر» (ندایی، ۱۳۸۱: ۱۰۹)
«روزی به حمام درآمده بود، همان لحظه باز بیرون آمد. یاران سوال کردند که حضرت خداوندگار زود بیرون آمدید؟ فرمود که دلاّک شخصی را از کنار حوض دور می‌کرد تا مرا جا سازد از شرم آن عرق کردم و زود بیرون آمدم» (افلاکی، ۱۳۸۹: ۹۴-۳۹۳).
«در دمشق مشغول تحصیل بود که یک روز در مجلسی مرکب از اهل علم از شیخ بهاءالدین پدرش سخن به میان آمد، فقها از وی انتقاد کردند، مولانا همه را شنید و خاموش ماند. پس از ختم مجلسی یکی به فقها گفت که شما پدر این شخص را در حضور خود او بد گفتند. بهاءالدین پدر مولاناست. آنان پیش مولانا رفتند، معذرت خواستند. گفت حاجتی برای عذر نیست، من نمی‌خواهم بار خاطر باشم. »(ندایی، همان: ۱۱۰)

«روزی ملکهخاتون دختر مولانا، کنیزک خود را رنجانیده بود. ناگاه حضرت مولانا از درآمد، بانگی بر وی زد که چرا می‌زنی و چرا می‌رنجانی؟ اگر او خاتون و تو کنیزک بودی چه می‌کردی؟ می‌خواهی که فتوی دهم که در کلّ عالم غلام و کنیزک هیچ نیست الاّ حق را. او توبه کرد و کنیزک را آزاد نمود و تا در قید حیات بود غلامان و کنیزان را تعرّض نرسانید» (افلاکی ۱۳۸۹: ۴۰۶). .
«حضرت مولانا در مسجد قلعه، روز جمعه خطبه می‌فرمود و مجلسی به غایت گرم شده بود. همه بزرگان حضور داشتند. مولانا بیان دقایق و نکات قرآنی می‌فرمود و از هر گوشه‌یی بانگ تحسین و آفرین بلند بود. در آن زمان رسم بود که قاری چند آیه از قرآن می‌خواند و واعظ به شرح همان آیات می‌پرداخت. در مجلس فقیهی حاضر بود که از روی حسد گفت آیات را قبلاً معّین کردن و بیاناتی در پیرامون آن، نمودن هنر نیست. مولانا رو به فقیه کرد و فرمود شما سوره‌‌ای از قرآن که به خاطرت آید بخوان تا عجایب بینی. آن فقیه سوره «والضّحی» را خواند و مولانا به بیان دقایق و لطافت آن سوره پرداخت. چندان نکته بیان کرد که نمی‌توان تقریر کرد. او در شرح و بسط چنان داد سخن داد که تا نماز مغرب به طول انجامید. اهل مجلس مست شدند و فقیه برخاست؛ جامه‌ها چاک زد.
روزی به ملاقات شیخ صدرالدین قونوی رفت. شیخ به تعظیم تمام استقبال کرد و بر سر سجاده خویش نشاند و خود در برابر او به دو زانوی ادب به حالت مراقبه نشست. درویشی که در بندگی شیخ مجاور بود و حاج‌کاشی نام داشت از مولانا سئوال کرد که «فقر چیست؟» مولانا جواب نفرمود. درویشی سوال را تکرار کردو مولانا هیچ نگفت و برخاست و روانه شد. شیخ، مولانا را تا در بیرون وداع کرد و بازگشت و گفت:‌ای پیر خام و ای بیی هنگام، در آن وقت چه جای سئوال و کلام بود؟ غرض مولانا از سکوت این بود که «الفقیر اذا عرف اللّه کلّ لسانه»: یعنی درویش تمام آن است که در حضور اولیا هیچ اولیا هیچ نگوید نه به زبان و نه به دل. این روایت لیکن علت سکوت وی این بود که مولانا در حضور مشایخ صوفیه و محدّثان هرگز در جواب پیشی نمی‌گرفت. او به شیخ صدرالدین چنان احترامی قایل بود که با بودن از هیچ‌وقت امامت نمی کرد» (افلاکی، همان: ۱۷۲-۱۷۱)

۳-۱-۴- خیر و شر در اندیشه مولوی

خیر و شر واژگانی هستند که همواره در اندیشه بشر جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. انسان‌ها در همه شئون و جلوه‌های هستی، خیر و شر را می‌بیند.
این دو نیرو باعث و بانی نوع نگرش و رفتار آدمی در جامعه‌اند. دو نیروی خیر و شر مانند شخصیت‌های داستان باید همیشه باهم و هم‌قدرت به پیش بروند و گاهی، یکی بر دیگری غلبه داشته‌باشد، اما این پیروزی و برتری زودگذر و فانی است. خیر و شر در اندیشه آدمی، یکی مبین حرکت است و دیگری منشاء سکون. مضاف بر آن چون قدرت و توانایی انسان نسبی است و در برابر کائنات، موجود بسیار ناچیزی است، هر آن چه را که برای او ضرر دارد، شر می‌نامند و آن چه که به سود زندگی اوست، برایش خیر است، «خیر» می‌گوید.
خیر و شر در اندیشه مولانا نیز به خوبی هویداست. البته او نیروهای موجود را به گونه‌ای اشارات معشوق می‌داند و همان‌طورکه عنوان شد جهانبینی و اندیشه آرمانی او بر اساس عشق است و در راه عشق حتی درد و فراق نیز شیرین است و آن را باید چشید؛ زیرا که معشوق خواسته است.
«لطف آنچه تو فرمایی حکم آنچه تو اندیشی» یا «کور باد آن دل که با درد تو خواهد مرهمی» مولوی نیز این نیروی خیر و شر را در حکم لطف یار می‌داند و هر چیزی که فرمان عشق باشد، برایش خیر است:

(مولوی، ۱۳۸۴: ۴۱۸)
مولانا هنگامی‌که وارد مسئله شر می‌شود، برخی مفروضات را کنار می‌گذارد. او اصلا شر را همانند نگاه کلاسیک عدمی و محکوم به فنا نمی‌داند؛ بلکه وجود شر را می‌‌پذیرد. قبول دارد که شر و رنج و فقر وجود دارد و آن را اعتباری و تابع فهم انسان نمی‌داند؛ هرچند که گاهی معتقد است که ما انسان‌ها گاهی برخی خوبی‌ها را شر می‌دانیم
در واقع مولانا به خوبی و زیبایی خاص بیان می‌کند که خیر و شر حالاتی انسانی هستند و خیر آن است که انسان بتواند به درگه حق نائل آید: اما در ظاهر امور و در خارج و واقعیت بیرونی شر مطلق و خیر مطلق وجود ندارد. چیزی را که ممکن است عقل آدمی خیر بداند، ممکن است شر باشد و شری را که انسان ممکن است شر دانسته باشد، خیر باشد. (نگاه کنید به داستان موسی و شبان و یا به آب انداختن موسی توسط مادرش و ترس و اضطراب او در انداختن موسی).
مولانا نیز مصّر است تا ما شر و خیر را مقایسه‌ای و نسبی بنگریم:

(همان: ۶۸۳)
خیر و شر در حقیقت یک امر واحداند؛ هر‌چند ما آن‌ ها را به ظاهر ضد می‌دانیم، ولی از یک حقیقت‌اند. روز و شب دو ضد و دشمن هستند، ولی هر دو از یک حقیقت هستند.
مولانا به تفکیک شر طبیعی و اخلاقی از یکدیگر معتقد است. او شرور را مولد خیرهایی برتر می‌داند و خیرهای اخلاقی را نیز به تعالی روح و زیبایی نهفته در موسیقی خلقت برمی‌گرداند. شروری، چون بیماری، سیل، مرگ، و فقر که از شرور نوع اولند؛ از نگاه مولانا با نگاهی انسان‌ شناسانه و معطوف به عدل الهی به خیرهایی برتر نوید می‌دهند. (مانند مواردی که مثال آورده شد).
مولانا در بخش اول در بیان شرور طبیعی، خیرهای برتر را به عنوان پاسخ مطرح می‌کند. در بخش دوم نیز می‌گوید که اصلا وجود شرور طبیعی در عالم به مثابه ضعف نیست؛ بلکه دلیلی بر قدرت الهی است و زیبایی خیر در وجود شر معنا می‌یابد و تضاد است که حرکت می‌بخشد. مولانا معتقد است زمانی‌که شر موجود نیست، خوبی و محبت نیز بی‌ارزش و بی‌معنا می‌شود. او خیر و شر را ‌همان پستی و بلندی نت‌های موسیقی عالم می‌داند. عمده مباحث مطرود مولانا را شر اخلاقی تشکیل می‌دهد.

• اثر تقویتی و محدود کننده شدت سایه­اندازی بر ویژگی­ها و صفات دو رقم عدس

• تاثیر بیوپرایمینگ (پیش تیمار زیستی) برارقام عدس و در شرایط نوری مختلف

• رقم سازگار و مناسب در آزمایش

• ارزیابی سایه­اندازی بر عملکرد زیستی و عملکرد اقتصادی

۱-۳- فرضیات تحقیق
سایه­اندازی شاید باعث کاهش شاخه دهی عدس شود.
احتمالا رقم زیبا به سایه اندازی سازگارتر است.
پیش بینی می شود کل ماده خشک در سایه­اندازی کاهش یابد.
ممکن است اجزای عملکرد رقم ILL4400 در سایه محدود شوند.
پیش تیمار زیستی بذر (بیوپرایمینگ) در هر صورتی ممکن است موفقیت آمیز باشد.
فصل دوم
کلیات و بررسی منابع
۲-۱-کلیات
۲-۱-۱-تاریخچه
عدس یکی از قدیمی ترین گیاهان غذایی بشر بوده و منشأ آن به خاک­های حاصلخیز خاورنزدیک بر می­گردد. قدمت این گیاه به شروع کشاورزی بر می­گردد[۳]. در منطقه مدیترانه ، آسیا و متعاقب آن سایر قسمت­ های آفریقا ، اروپای مرکزی و جنوبی و ایلات متحده امریکا گسترش یافته است. عدس­های اولیه و دانه ریز احتمالاً از ناحیه بین هندوکش و هیمالیا راه یافته­اند. این گیاه به احتمال قوی از تمام حبوبات دیگر از آثار باستان شناسی بیشتری برخوردار باشد. بطوری که از قدیمی ترین آثار گیاهان خوراکی بقایای عدس است که به۷۵۰۰ تا۸۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می­گردد[۳]. اهلی شدن عدس به حدود ۷۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل باز میگردد. جنسLens دارای پراکنشی در منطقه مدیترانه است. دو گونه که بیشترین شباهت ها به عدس­های زراعی دارند عبارتند از L.orientalis و L.nigricons که اولی در شرق حوزه مدیترانه و شرق نزدیک متمرکز شده و این در حالی است که دومی غالبا در مدیترانه غربی دیده می شود و هم پوشانی پراکنش در آسیای صغیر دارد. به عقیده واویلوف، عدس­های دانه ریز(L. culinaris) از جنوب غربی آسیا و ارقام دانه درشت از مناطق مدیترانه منشاء گرفته است. عدس معمولاً در سیستم­های زراعی منطقه مدیترانه ای با گندم و جو وابسته است.
سازگاری پائین اکولوژیکی عدس، پراکنش نسبتا محدود آن را توجیه می­ کند. بویژه در مقایسه با نخود فرنگی و باقلا که منشاً آن­ها نیز ناحیه مشابهی می­باشد. در حال حاضر مناطق مهم تحت کشت عدس زراعی در مرکز و جنوب غرب آسیا، جنوب اروپا، شمال آفریقا، اتیوپی و شمال و جنوب امریکا واقع شده است[۴].
کشورهای عمده تولید کننده عدس عبارتند از: هند ،کانادا ، ترکیه، سوریه، استرالیا، نپال، و ایالات متحده و کشورهای مهم واردکننده عدس عبارتند از: اسپانیا، کلمبیا، مصر، الجزایر، سریلانکا، فرانسه، پاکستان، بنگلادش و هند است. هندوستان با تولید تقریبی سالانه ۴۲۸ هزار تن و سطح زیر کشت حدود ۹۲۵ هزار هکتار بزرگ ترین تولید کننده عدس جهان به شمار می­رود.
۲-۱-۲-گیاه شناسی و طبقه بندی انواع عدس
عدس گیاهی از جنس لنس(Lens) و متعلق به تیره فاباسه^[۶] و زیر تیره پروانه آسا^[۷] است. این گیاه زراعی یک ساله با ساقه­ای کوتاه و تا حدودی منشعب وبه رنگ سبز روشن و اغلب در حالت ایستاده و بوته ای دیده می شود. ارتفاع آن بین ۱۵ تا۷۵ سانتیمتر متغیر است[۱۸].
جنس Lens متشکل از ۵ گونه یک ساله شامل موارد زیر می­باشد.
۱- Lens culinaris medik
۲- Lens orientalis (boiss) Hand
۳- Lens nigricans (bies) Godr
۴- Lens ervoides (brign)
۵- Lens montbretii (Fisch&Mey)
بجز L.montbretii که ۱۲ = n2 است سایر گونه ها شامل ۱۴= n2 می­باشد[۴].
Lens culinaris به سه زیر گونه تقسیم می شود:
۱ –Culinaris spp : که بیشتر ارقام زراعی به آن تعلق دارد، سر تاسر گیاه دارای گوشواره، برگچه­ها ۱۶ تا ۶۵ عدد، دم گل آذین ریشکدار و کوتاه تر یا مساوی محور^[۸] کاسه گل کوتاه تر تقریباً مساوی با بزرگ تر از جام گل، این گونه یک تا سه گل سفید، آبی رنگ، بر روی محور گل آذین دارد دانه­ های آن ریز تا درشت پهن به رنگ­های متفاوت می­باشند. دیپلوئید و تعداد کروموزوم ها برابر( ۱۴=x2=n2) می­باشد. ارتفاع آن ۱۵ تا ۵۰ سانتی متر متغییر است.
۲ Nigricans ssp. (M.Bieb) Thell - : گوشوارک­ها دندانه دار، دم گل آذین ریشک دار و بلند یا تقریباً هم اندازه محور، دندانه­های کاسه گل هم اندازه یا بزرگتر از جام گل[۴]. یک ساله وحشی، باریک با شاخه­ های فرعی ، نیمه ایستاده، بالارونده یا خزنده، هر برگ مرکب دارای ۶ تا ۸ برگچه و ۱ تا ۳ گل متمایل به رنگ آبی بر روی محور گل آذین است. دانه­ های آن کوچک تر، پهن و قهوه ای رنگ می­باشند. ارتفاع آن ۱۰ تا ۳۰ سانتی متراست دیپلوئید و تعداد کروموزوم آن ۱۴=x2=n2 می­باشد و سازگاربه شرایط مدیترانه­ای است[۶].
۳ –Orientalis ssp : کاملاً گوشواره دار، برگچه ها ۶ تا ۱۲ عدد، دم گل آذین بدون کرک و معمولا ریشکدار، دندانه­های کاسه گل کوچکتر یا مساوی جام گل[۴] یکساله و وحشی، باریک، نیمه ایستاده، بسیار منشعب، هربرگ مرکب حاوی ۱۰ تا ۱۶ برگچه بوده واز یک تا دو گل ارغوانی رنگ آبی بر روی محور گل آذین برخوردار است. ناو متمایل به سفید می­باشد. دانه­ها ریز تا درشت و پهن و به رنگ­های مختلف هستند. رنگ گیاهچه ارغوانی بوده و دو گونه دیپلوئید است[۶].
۴ – Lens montabretii : یکساله وحشی، خوابیده، هر برگ مرکب دارای ۱۲ تا ۱۳ برگچه و ۱ تا ۲گل سفید رنگ بر روی محور گل آذین، دانه­ها نامنظم، فیلی شکل بزرگ و سیاه، ارتفاع ۱۵ تا ۳۰ سانتی متر است[۶].
۵ - Lens orvides : یک ساله، باریک، نیمه ایستاده، بسیار منشعب، هر برگ۴ تا ۸ برگچه دارای تنها یک گل آبی بنفش بر روی محور گل آذین دو گلبرگ ناو آن متمایل به رنگ سفید، دانه­ها کوچک تر پهن و آقهوه ای بوده و علاوه بر این گیاهچه ارغوانی و ارتفاع آن ۱۰ تا۲۰ سانتی متر است.
عدس زراعی قبلاً در سال۱۷۷۴ تحت عنوان Lens esculanta moench نام گذاری گردید.بعداً در سال ۱۹۸۴به Lens culinaris medikus تجدید نظر شد. این گونه دارای دو گروه است که به اختصار ماکرو سپرما و میکروسپرما خوانده می­ شود.
گروه ماکروسپرما: در منطقه مدیترانه و همچنین امریکاست. بذرهای آن درشت بوده و به طور معمول لپه ها زرد رنگ ودارای رنگدانه های بسیار کم ویا قسمت های سبز رویشی می باشد. ارتفاع بوته ۴۰ تا ۷۰ سانتی متر و وزن صد دانه بیشتر از۴ گرم است. غلاف­ها و برگچه­های این گروه نسبت به گروه میکروسپرما بزرگ تر هستند گل­ها درشت تر و تعداد آن­ها کمتر ازگروه میکروسپرما می­باشد[۶].
گروه میکروسپرما: در شبه قاره هند و قسمت­ هایی از خاور نزدیک غالب تر است. بذور کوچک تر (کمتر از ۶ میلیمتر قطر) و با لپه­های نارنجی یا زرد هستند این زیر گونه دارای ارتفاع کوتاه تر، رنگدانه­های بیشتر، برگ­ها و برگچه­ها و غلاف­های کوچک تر نسبت به ماکروسپرما است.
مطابق نظر بعضی در طبقه بندی تاکسونومیکی جنس Lens،گونه زراعی culinaris با سه زیرگونه odemensis، orintalis ،culinaris و فرم وحشی Lens nigricans با دو زیر گونه ervoides،Nigricans قرار دارد. برخی دیگر مدعی شده ­اند که عدس زراعیL.nigricans (Bieb) caordon منشأ گرفته است. با این حال هم اکنون اتفاق نظر بر این است کهLens orintalis(Boiss) جد عدس زراعی است[۴].
۲-۱-۳- ریخت شناسی
عدس گیاهی است یک ساله با بوته کوچک ، نیمه ایستاده تا ایستاده ، پرشاخ وبرگ، با مقطع ساقه چهار گوش و تقریبا ضعیف و معمولا منشعب از قسمت تحتانی ، ارتفاع آن ۵۰ و گاهی ۷۵ سانتی متر می­رسد، سیستم ریشه کم عمق تا عمیق (بسته به نوع خاک) است. برگ­های آن متناوب با دمبرگ کوتاه و ۳-۸ جفت برگچه و معمولا در انتها دارای پیچک است. برگچه ها متناوب تا متقابل ، تقریباً بدون دم، برگچه تخم مرغی تا نیزه­ای یا نوک گرد و قاعده میخی شکل به ابعاد ۱۸ – ۸ × ۵ – ۲ میلیمتر می­باشد. گل­های کوچک به رنگ سفید ،آبی، صورتی، ارغوانی یا قرمز می‌باشد[۴]. و روی محور گل آذین محوری قرار دارد که در بعضی شرایط تا ۷ گل در هر گیاه می­رسد. کاسه گل زنگوله­ای شکل و پنج قسمتی باریک و لب های بالا و پائین گلبرگ را می‌پوشاند. پرچم­ها دیادولف (۱+۹) که یکی از پرچم­ها در بالای گلبرگ درفش قرار داردآزاد می­باشد. بساک­های آن کروی شکل و در پایه به هم متصل هستند. تخمدان که داری یک یا دو تخمک است به یک خامه کوتاه و خمیده رو به بالا ، پهن و کرکدار ختم می­ شود.کلاله نیز ورم کرده، برآمده و دارای غدد مترشحه است. غلاف ها لوزی شکل و از جوانب فشرده و به ابعاد۲۰ – ۶ × ۱۲ – ۴ میلی متر به رنگ سبز، سبز مایل به قهوه ای یا قرمز روشن با خاکستری کم رنگ تا سیاه مایل به خاکستری و گاهی دارای خاک­های سیاه می­باشد. رنگ لپه ها زرد تا نارنجی ، تعداد غلاف تشکیل شده در هر گیاه به طور قابل توجهی با تراکم و همچنین ژنوتیپ تغییر می­ کند. حداقل دمای لازم برای جوانه زنی عدس ۱۵ درجه سانتی گراد می­باشد. دمای مطلوب ۱۸ تا ۲۱ درجه سانتی گراد گلدهی ۶ تا۷ هفته پس از کشت شروع می­ شود. برداشت ۳ تا ۴ ماه پس از کشت امکان پذیر است. عدس گیاهی خود گرده افشان اما تا ۸/. درصد دگرگرده افشانی دارد.

۲-۱-۴- بوم شناسی
عدس یکی از قدیمی ترین گیاهان غذایی بشر است و قدمت آن به شروع کشاورزی بر می­گردد به رقم این موضوع در ارتباط با سازگاری­های اکولوژیک و چگونگی تاثیر آن بر عملکرد عدس اطلاعات اندکی موجود است[۴]. جهت افزایش عملکرد متضمن تلاش برای تولید ارقام جمعیت‌های است که بتواند برای تولید بیشتر به نحو مطلوب از محیط استفاده کند[۳].
از آنجا که عدس ابتدا اهلی شده وسپس به طور وسیعی در سراسر ناحیه مدیترانه آسیا واروپا پراکنده شده است. به نظر می­رسد که تنوع ژنتیکی زیادی در جنسLens برای سازگاری به محیط وجود دارد[۳]. در منابع علمی ، عدس در زمره حبوبات سازگار با شرایط سرد گزارش شده است در مناطق مدیترانه­ای بعد از بارندگی­های پاییز یا پس از بارندگی­های موسمی پاکستان و هندوستان، عدس کشت می شود. وگیاه در فصل زمستان به رشد خود ادامه می­دهد. مطالعات انجام گرفته نشان می­دهد عدس قادر به تحمل گرما و سرمای زیاد نیست و به همین دلیل است که کشت آن در نواحی گرمسیری مانند اتیوپی و مکزیک در مناطق مرتفع انجام می­ شود و در کشور ما در فصل بهار و در ارتفاعات کاشته می­ شود[۴].
همچنین گزارش شده که تحمل گیاه عدس به خشکی بیشتر از خاک­های غرقابی است[۳]. بطورکلی وقتی که یک گونه در گستره وسیعی از محیط های مختلف وجود داشته باشد انتظار این است که سازگاری­های متنوعی با این محیط ها داشته باشد. علاوه بر این چون در هریک از این زیستگاه­ها، گیاه در معرض نوسان و تغییرات دائمی بوده است انتظار می­رود که گونه­ های سازگار شده انعطاف پذیری بیشتری داشته باشند تحمل گیاه به شرایط خاص می­توانند از طریق وجود عدم یکنواختی موجود در داخل یا بین جمعیت­های یک گونه و یا توسط تغییرات تکاملی این جمعیت‌ها ایجاد شده باشد.
ازآنجایی که احتمال می­رود جنس Lens از گیاهانی باشد که در ابتدای کشاورزی در خاور نزدیک در حدود ۸ تا ۹ هزار سال پیش اهلی شده است. لذا به نظر می­رسد تنوع ژنتیکی زیادی برای سازگاری با محیط در درون این جنس وجود دارد.
۲-۱-۵- درجه حرارت
بذر عدس در گستره وسیعی از در جه حرارت، چه در حضور نور وچه در تاریکی قادر به جوانه‌زنی است.سرعت جوانه­زنی، سبز شدن و رشد گیاهچه به شدت به درجه حرارت وابسته است دامنه درجه حرارت مطلوب بسته به ژنوتیپ، سن و اندازه بذر فرق می­ کند[۴]. این گیاه زراعی برای جوانه زنی رشد مطلوب به درجه حرارت­های بین ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی گراد نیازمند است[۶]. در این درجه حرارت گیاه بعد از ۵ تا ۶ روز سبز می­شوند دمای مطلوب روزانه ۲۷ درجه سانتی گراد و در شب ۲۱ درجه سانتی گراد و حداقل دما برای رشد ۵ درجه سانتی گراد می‌باشد[۶].گیاهچه‌های جوان عدس تحمل نسبتاً بالایی به سرما دارند اما تداوم و شدت سرما یا گرما و سرد شدت‌های متوالی ممکن است بطور جدی به گیاه آسیب برساند. گیاهچه های جوان قادر به تحمل یخ زدگی شدید هستند اما در صورت طولانی بودن یا تکرار آن یا همراه بودن با بادهای خشک امکان دارد از بین بروند[۴].
۲-۱-۶- نیاز رطوبتی
از آنجایی که عدس بطور عمده بصورت دیم و با بهره گرفتن از رطوبت ذخیره شده در خاک پس از بارندگی کشت می­ شود لذا توزیع و فراوانی بارندگی، شاخص اصلی تعیین کننده عملکرد گیاه عدس است[۴]. عدس گیاهی مقاوم به خشکی و به آبیاری بیش از حد معمول و خاک های غرقابی بسیار حساس ولی به یک یا دو یا چند آبیاری بخصوص یک بار آبیاری تکمیلی در اوائل مرحله زایشی انجام شود عکس العمل خوبی نشان می­دهد[۳]. در یک مطالعه که یک بار آبیاری در مرحله شاخه دهی و یک نوبت در مرحله غلاف، باعث شد که عملکرد ۷۰% افزایش یابد ولی زمانی که بارندگی ۱۰۰میلی متر و توزیع آن مناسب بود تأثیری در افزایش عملکرد نداشت[۴]. عدس از نظرنیاز رطوبتی مشابه گندم و محصولات دیگر است. بسته به رقم و محل رویش میزان تعرق فرق می­ کند. محدوده تعرق به ازای یک کیلو گرم ماده خشک تولید شده در نواحی مرطوب ۲۰۰ تا ۵۰۰ لیتر و در نواحی خشک۸۰۰ تا ۱۵۰۰ لیتر آب نیاز است.
۲-۱-۷- فتوپریود
واکنش عدس به فتوپریود متفاوت است اگر چه اغلب ژنوتیپ­های عدس در روزهای بلند گل می­ دهند به طوری که متوسط حداقل طول روز بحرانی برای گلدهی آن ۵/۹ ساعت گزارش شده است و در شبانه روز به ۱۶ ساعت یا بیشتر نورنیاز دارد. واریته­های بی تفاوت به طول روز نیز در عدس دیده می­ شود[۶]. ولی برخی مطالعات نشان داده اند که بعضی از ژنوتیپ­ها ی گیاه عدس در روزهای کوتاه(۶ الی ۱۲ ساعت) گل می­ دهند[۴]. بطور کلی واکنش به طول روزهای متفاوت از عوامل سازگاری عدس به مناطق بومی خود بوده است و سازگاری این گیاهان به این عوامل تا حد زیادی مربوط به تنوع ژنتیکی فراوان آن هاست[۴].
۲-۱-۸- فنولوژی
عدس در شرایط مطلوب سریع رشد می­ کند وچرخه زندگی خود را در طی ۵/۲ الی ۵/۳ ماه تکمیل می­ کند. با وجود این در اکثر مناطق تولید کننده عدس در هندوستان و غرب آسیا، عدس‌های کاشته شده در پاییز به علت مطلوب نبودن دما در مراحل اولیه، رشد کندی داشته ولی در بهار که دما به صورت تدریجی بالاتر می­رود رشد آنها سریع تر می­گردد. در چنین مناطقی کل دوره رشد عدس ۳۰ تا ۶۰ روز طولانی تر می­ شود. هنگامی که گیاه عدس وارد مرحله زایشی شده و به حد رسیدگی نزدیک تر می­ شود تأمین کردن آب مورد نیازگیاه با آبیاری تکمیلی عملکرد آنرا افزایش می­دهد[۴و۳و۱۸]. از آنجایی که عدس دارای رشد نامحدود می­باشد در صورت تأمین رطوبت قابل دسترس می تواند رشد رویشی و زایشی را به مدت طولانی ادامه دهد. گزارش‌های مربوط به دوره رشد رویشی و دوره زایشی با سرعت نمو دانه و اجزاء عملکرد عدس نشان می­دهد همبستگی آنها منفی است. مطالعاتی که بر روی دو رقم عدس انجام گرفته است نشان می­دهد که در شرایط آبیاری کامل ۴۱ روز بعد از گلدهی و تحت شرایط کمبود آب ۳۶ روز بعد از گلدهی، دانه ها به مرحله رسیدگی فیزیولوژیک می­رسند، ولی رسیدگی برداشت آنها به ترتیب ۴۶ و ۴۱ روز بعد از گلدهی اتفاق می­افتد.
آزمایش­های گلخانه­ای و مزرعه­ای نشان داده­اند که تنش های کوتاه مدت خشکی در سرعت گلدهی و یا شروع پرشدن دانه و رسیدگی فیزیولوژیک در نخود بی تأثیر بوده است که طول دوره بین گلدهی و آغاز پر شدن دانه ورسیدگی فیزیولوژیک را نیز تحت تاثیر قرار نمی­دهند. ولی باعث تشکیل تعدادی جوانه گل و در نتیجه تعداد کمتر غلاف ودانه می­ شود این نتایج در مورد گونه­ های دیگری مانند لوبیای خشک، عدس و باقلا نیز که رشد نامحدود دارند تأیید شده است خشکی شدید و شرایط ۳۵ درصد ظرفیت زراعی یا کمتر خاک تشکیل جوانه­های آغازین گل به مدت یک هفته در بادام زمینی به تأخیر انداخته ومانع گلدهی شد[۴].
۲-۱-۹- میزان تولید
تولید حبوبات بر حسب کشور­ها و مناطق مختلف جهان متفاوت است. بررسی آمار نشان می‌دهد که کل تولید حبوبات جهان بین دهه هفتاد و هشتاد از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. ولی در دهه ۹۰ از روند افزایشی تولید آن خصوصاً در سال های ۱۹۹۵ و ۱۹۹۶ کاسته شده است. به طور کلی کمترین عملکرد در واحد سطح حبوبات در آسیا وآفریقا و بیشترین عملکرد در واحد سطح در اروپا حاصل می­گردد. بنابراین تولید بالای حبوبات در آسیا ناشی از سطح زیر کشت زیاد آن و زیاد بودن تولید در واحد سطح در اروپا ناشی از استفاده از تکنولوژی برتر، ماشین آلات و وفور آب می­باشد[۳]. ایران به لحاظ سطح زیرکشت این محصول رتبه چهارم در جهان بعد از هند، ترکیه وکانادا به خود اختصاص داده است. در این میان کانادا بالاترین و ایران کمترین عملکرد در واحد سطح دارند[۵].
شبه قاره هند به عنوان بزرگترین تولید کننده عدس در دنیا است. عدس در این مناطق در سطح وسیع و به عنوان یک گیاه زمستانه کشت می­ شود. امروزه کانادا به عنوان بزرگترین صادرکننده عدس در جهان به شمار می ­آید. در کانادا تولید عدس از سال ۱۹۶۹ زمانی که کشت عدس به صورت تجاری آغاز شد تا به حال در حال افزایش می­باشد. عدس در بین محصولات از نظر سطح زیر کشت دارای پنجمین رتبه در کشور می­باشند. غالباً عدس درشرایط دیم (۹۲ در صد) کشت می­ شود و عملکرد این محصول در مقایسه با سایرکشور­های مهم تولید کننده بسیار پایین می­باشد. عوامل مختلفی در پایین بودن عملکرد این محصول دخیل می­باشند که از جمله می­توان مدیریت ضعیف عملیات زراعی (آماده ­سازی زمین، روش کشت، میزان بذر، زمان کشت، کنترل آفات و علف هرز، روش برداشت) تنش خشکی، تنش سرما، بیماری برق­زدگی، بیماری فوزاریوم و بیماری ویروسی نام برد. به عبارت بهتر می­توان بیان نمود که کشاورزان، حبوبات را بسیار سنتی کشت می­نمایند و کمتر می­توان آثاری از یافته­های تحقیقاتی در مزارع کشاورزان یافت نمود[۵].
جدول۲-۱- میزان سطح زیر کشت، تولید وعملکرد عدس در کل کشور از سال ۷۸ تا۹۰ [۵]