• اثر تقویتی و محدود کننده شدت سایه­اندازی بر ویژگی­ها و صفات دو رقم عدس

• تاثیر بیوپرایمینگ (پیش تیمار زیستی) برارقام عدس و در شرایط نوری مختلف

• رقم سازگار و مناسب در آزمایش

• ارزیابی سایه­اندازی بر عملکرد زیستی و عملکرد اقتصادی

۱-۳- فرضیات تحقیق
سایه­اندازی شاید باعث کاهش شاخه دهی عدس شود.
احتمالا رقم زیبا به سایه اندازی سازگارتر است.
پیش بینی می شود کل ماده خشک در سایه­اندازی کاهش یابد.
ممکن است اجزای عملکرد رقم ILL4400 در سایه محدود شوند.
پیش تیمار زیستی بذر (بیوپرایمینگ) در هر صورتی ممکن است موفقیت آمیز باشد.
فصل دوم
کلیات و بررسی منابع
۲-۱-کلیات
۲-۱-۱-تاریخچه
عدس یکی از قدیمی ترین گیاهان غذایی بشر بوده و منشأ آن به خاک­های حاصلخیز خاورنزدیک بر می­گردد. قدمت این گیاه به شروع کشاورزی بر می­گردد[۳]. در منطقه مدیترانه ، آسیا و متعاقب آن سایر قسمت­ های آفریقا ، اروپای مرکزی و جنوبی و ایلات متحده امریکا گسترش یافته است. عدس­های اولیه و دانه ریز احتمالاً از ناحیه بین هندوکش و هیمالیا راه یافته­اند. این گیاه به احتمال قوی از تمام حبوبات دیگر از آثار باستان شناسی بیشتری برخوردار باشد. بطوری که از قدیمی ترین آثار گیاهان خوراکی بقایای عدس است که به۷۵۰۰ تا۸۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بر می­گردد[۳]. اهلی شدن عدس به حدود ۷۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل باز میگردد. جنسLens دارای پراکنشی در منطقه مدیترانه است. دو گونه که بیشترین شباهت ها به عدس­های زراعی دارند عبارتند از L.orientalis و L.nigricons که اولی در شرق حوزه مدیترانه و شرق نزدیک متمرکز شده و این در حالی است که دومی غالبا در مدیترانه غربی دیده می شود و هم پوشانی پراکنش در آسیای صغیر دارد. به عقیده واویلوف، عدس­های دانه ریز(L. culinaris) از جنوب غربی آسیا و ارقام دانه درشت از مناطق مدیترانه منشاء گرفته است. عدس معمولاً در سیستم­های زراعی منطقه مدیترانه ای با گندم و جو وابسته است.
سازگاری پائین اکولوژیکی عدس، پراکنش نسبتا محدود آن را توجیه می­ کند. بویژه در مقایسه با نخود فرنگی و باقلا که منشاً آن­ها نیز ناحیه مشابهی می­باشد. در حال حاضر مناطق مهم تحت کشت عدس زراعی در مرکز و جنوب غرب آسیا، جنوب اروپا، شمال آفریقا، اتیوپی و شمال و جنوب امریکا واقع شده است[۴].
کشورهای عمده تولید کننده عدس عبارتند از: هند ،کانادا ، ترکیه، سوریه، استرالیا، نپال، و ایالات متحده و کشورهای مهم واردکننده عدس عبارتند از: اسپانیا، کلمبیا، مصر، الجزایر، سریلانکا، فرانسه، پاکستان، بنگلادش و هند است. هندوستان با تولید تقریبی سالانه ۴۲۸ هزار تن و سطح زیر کشت حدود ۹۲۵ هزار هکتار بزرگ ترین تولید کننده عدس جهان به شمار می­رود.
۲-۱-۲-گیاه شناسی و طبقه بندی انواع عدس
عدس گیاهی از جنس لنس(Lens) و متعلق به تیره فاباسه^[۶] و زیر تیره پروانه آسا^[۷] است. این گیاه زراعی یک ساله با ساقه­ای کوتاه و تا حدودی منشعب وبه رنگ سبز روشن و اغلب در حالت ایستاده و بوته ای دیده می شود. ارتفاع آن بین ۱۵ تا۷۵ سانتیمتر متغیر است[۱۸].
جنس Lens متشکل از ۵ گونه یک ساله شامل موارد زیر می­باشد.
۱- Lens culinaris medik
۲- Lens orientalis (boiss) Hand
۳- Lens nigricans (bies) Godr
۴- Lens ervoides (brign)
۵- Lens montbretii (Fisch&Mey)
بجز L.montbretii که ۱۲ = n2 است سایر گونه ها شامل ۱۴= n2 می­باشد[۴].
Lens culinaris به سه زیر گونه تقسیم می شود:
۱ –Culinaris spp : که بیشتر ارقام زراعی به آن تعلق دارد، سر تاسر گیاه دارای گوشواره، برگچه­ها ۱۶ تا ۶۵ عدد، دم گل آذین ریشکدار و کوتاه تر یا مساوی محور^[۸] کاسه گل کوتاه تر تقریباً مساوی با بزرگ تر از جام گل، این گونه یک تا سه گل سفید، آبی رنگ، بر روی محور گل آذین دارد دانه­ های آن ریز تا درشت پهن به رنگ­های متفاوت می­باشند. دیپلوئید و تعداد کروموزوم ها برابر( ۱۴=x2=n2) می­باشد. ارتفاع آن ۱۵ تا ۵۰ سانتی متر متغییر است.
۲ Nigricans ssp. (M.Bieb) Thell - : گوشوارک­ها دندانه دار، دم گل آذین ریشک دار و بلند یا تقریباً هم اندازه محور، دندانه­های کاسه گل هم اندازه یا بزرگتر از جام گل[۴]. یک ساله وحشی، باریک با شاخه­ های فرعی ، نیمه ایستاده، بالارونده یا خزنده، هر برگ مرکب دارای ۶ تا ۸ برگچه و ۱ تا ۳ گل متمایل به رنگ آبی بر روی محور گل آذین است. دانه­ های آن کوچک تر، پهن و قهوه ای رنگ می­باشند. ارتفاع آن ۱۰ تا ۳۰ سانتی متراست دیپلوئید و تعداد کروموزوم آن ۱۴=x2=n2 می­باشد و سازگاربه شرایط مدیترانه­ای است[۶].
۳ –Orientalis ssp : کاملاً گوشواره دار، برگچه ها ۶ تا ۱۲ عدد، دم گل آذین بدون کرک و معمولا ریشکدار، دندانه­های کاسه گل کوچکتر یا مساوی جام گل[۴] یکساله و وحشی، باریک، نیمه ایستاده، بسیار منشعب، هربرگ مرکب حاوی ۱۰ تا ۱۶ برگچه بوده واز یک تا دو گل ارغوانی رنگ آبی بر روی محور گل آذین برخوردار است. ناو متمایل به سفید می­باشد. دانه­ها ریز تا درشت و پهن و به رنگ­های مختلف هستند. رنگ گیاهچه ارغوانی بوده و دو گونه دیپلوئید است[۶].
۴ – Lens montabretii : یکساله وحشی، خوابیده، هر برگ مرکب دارای ۱۲ تا ۱۳ برگچه و ۱ تا ۲گل سفید رنگ بر روی محور گل آذین، دانه­ها نامنظم، فیلی شکل بزرگ و سیاه، ارتفاع ۱۵ تا ۳۰ سانتی متر است[۶].
۵ - Lens orvides : یک ساله، باریک، نیمه ایستاده، بسیار منشعب، هر برگ۴ تا ۸ برگچه دارای تنها یک گل آبی بنفش بر روی محور گل آذین دو گلبرگ ناو آن متمایل به رنگ سفید، دانه­ها کوچک تر پهن و آقهوه ای بوده و علاوه بر این گیاهچه ارغوانی و ارتفاع آن ۱۰ تا۲۰ سانتی متر است.
عدس زراعی قبلاً در سال۱۷۷۴ تحت عنوان Lens esculanta moench نام گذاری گردید.بعداً در سال ۱۹۸۴به Lens culinaris medikus تجدید نظر شد. این گونه دارای دو گروه است که به اختصار ماکرو سپرما و میکروسپرما خوانده می­ شود.
گروه ماکروسپرما: در منطقه مدیترانه و همچنین امریکاست. بذرهای آن درشت بوده و به طور معمول لپه ها زرد رنگ ودارای رنگدانه های بسیار کم ویا قسمت های سبز رویشی می باشد. ارتفاع بوته ۴۰ تا ۷۰ سانتی متر و وزن صد دانه بیشتر از۴ گرم است. غلاف­ها و برگچه­های این گروه نسبت به گروه میکروسپرما بزرگ تر هستند گل­ها درشت تر و تعداد آن­ها کمتر ازگروه میکروسپرما می­باشد[۶].
گروه میکروسپرما: در شبه قاره هند و قسمت­ هایی از خاور نزدیک غالب تر است. بذور کوچک تر (کمتر از ۶ میلیمتر قطر) و با لپه­های نارنجی یا زرد هستند این زیر گونه دارای ارتفاع کوتاه تر، رنگدانه­های بیشتر، برگ­ها و برگچه­ها و غلاف­های کوچک تر نسبت به ماکروسپرما است.
مطابق نظر بعضی در طبقه بندی تاکسونومیکی جنس Lens،گونه زراعی culinaris با سه زیرگونه odemensis، orintalis ،culinaris و فرم وحشی Lens nigricans با دو زیر گونه ervoides،Nigricans قرار دارد. برخی دیگر مدعی شده ­اند که عدس زراعیL.nigricans (Bieb) caordon منشأ گرفته است. با این حال هم اکنون اتفاق نظر بر این است کهLens orintalis(Boiss) جد عدس زراعی است[۴].
۲-۱-۳- ریخت شناسی
عدس گیاهی است یک ساله با بوته کوچک ، نیمه ایستاده تا ایستاده ، پرشاخ وبرگ، با مقطع ساقه چهار گوش و تقریبا ضعیف و معمولا منشعب از قسمت تحتانی ، ارتفاع آن ۵۰ و گاهی ۷۵ سانتی متر می­رسد، سیستم ریشه کم عمق تا عمیق (بسته به نوع خاک) است. برگ­های آن متناوب با دمبرگ کوتاه و ۳-۸ جفت برگچه و معمولا در انتها دارای پیچک است. برگچه ها متناوب تا متقابل ، تقریباً بدون دم، برگچه تخم مرغی تا نیزه­ای یا نوک گرد و قاعده میخی شکل به ابعاد ۱۸ – ۸ × ۵ – ۲ میلیمتر می­باشد. گل­های کوچک به رنگ سفید ،آبی، صورتی، ارغوانی یا قرمز می‌باشد[۴]. و روی محور گل آذین محوری قرار دارد که در بعضی شرایط تا ۷ گل در هر گیاه می­رسد. کاسه گل زنگوله­ای شکل و پنج قسمتی باریک و لب های بالا و پائین گلبرگ را می‌پوشاند. پرچم­ها دیادولف (۱+۹) که یکی از پرچم­ها در بالای گلبرگ درفش قرار داردآزاد می­باشد. بساک­های آن کروی شکل و در پایه به هم متصل هستند. تخمدان که داری یک یا دو تخمک است به یک خامه کوتاه و خمیده رو به بالا ، پهن و کرکدار ختم می­ شود.کلاله نیز ورم کرده، برآمده و دارای غدد مترشحه است. غلاف ها لوزی شکل و از جوانب فشرده و به ابعاد۲۰ – ۶ × ۱۲ – ۴ میلی متر به رنگ سبز، سبز مایل به قهوه ای یا قرمز روشن با خاکستری کم رنگ تا سیاه مایل به خاکستری و گاهی دارای خاک­های سیاه می­باشد. رنگ لپه ها زرد تا نارنجی ، تعداد غلاف تشکیل شده در هر گیاه به طور قابل توجهی با تراکم و همچنین ژنوتیپ تغییر می­ کند. حداقل دمای لازم برای جوانه زنی عدس ۱۵ درجه سانتی گراد می­باشد. دمای مطلوب ۱۸ تا ۲۱ درجه سانتی گراد گلدهی ۶ تا۷ هفته پس از کشت شروع می­ شود. برداشت ۳ تا ۴ ماه پس از کشت امکان پذیر است. عدس گیاهی خود گرده افشان اما تا ۸/. درصد دگرگرده افشانی دارد.

۲-۱-۴- بوم شناسی
عدس یکی از قدیمی ترین گیاهان غذایی بشر است و قدمت آن به شروع کشاورزی بر می­گردد به رقم این موضوع در ارتباط با سازگاری­های اکولوژیک و چگونگی تاثیر آن بر عملکرد عدس اطلاعات اندکی موجود است[۴]. جهت افزایش عملکرد متضمن تلاش برای تولید ارقام جمعیت‌های است که بتواند برای تولید بیشتر به نحو مطلوب از محیط استفاده کند[۳].
از آنجا که عدس ابتدا اهلی شده وسپس به طور وسیعی در سراسر ناحیه مدیترانه آسیا واروپا پراکنده شده است. به نظر می­رسد که تنوع ژنتیکی زیادی در جنسLens برای سازگاری به محیط وجود دارد[۳]. در منابع علمی ، عدس در زمره حبوبات سازگار با شرایط سرد گزارش شده است در مناطق مدیترانه­ای بعد از بارندگی­های پاییز یا پس از بارندگی­های موسمی پاکستان و هندوستان، عدس کشت می شود. وگیاه در فصل زمستان به رشد خود ادامه می­دهد. مطالعات انجام گرفته نشان می­دهد عدس قادر به تحمل گرما و سرمای زیاد نیست و به همین دلیل است که کشت آن در نواحی گرمسیری مانند اتیوپی و مکزیک در مناطق مرتفع انجام می­ شود و در کشور ما در فصل بهار و در ارتفاعات کاشته می­ شود[۴].
همچنین گزارش شده که تحمل گیاه عدس به خشکی بیشتر از خاک­های غرقابی است[۳]. بطورکلی وقتی که یک گونه در گستره وسیعی از محیط های مختلف وجود داشته باشد انتظار این است که سازگاری­های متنوعی با این محیط ها داشته باشد. علاوه بر این چون در هریک از این زیستگاه­ها، گیاه در معرض نوسان و تغییرات دائمی بوده است انتظار می­رود که گونه­ های سازگار شده انعطاف پذیری بیشتری داشته باشند تحمل گیاه به شرایط خاص می­توانند از طریق وجود عدم یکنواختی موجود در داخل یا بین جمعیت­های یک گونه و یا توسط تغییرات تکاملی این جمعیت‌ها ایجاد شده باشد.
ازآنجایی که احتمال می­رود جنس Lens از گیاهانی باشد که در ابتدای کشاورزی در خاور نزدیک در حدود ۸ تا ۹ هزار سال پیش اهلی شده است. لذا به نظر می­رسد تنوع ژنتیکی زیادی برای سازگاری با محیط در درون این جنس وجود دارد.
۲-۱-۵- درجه حرارت
بذر عدس در گستره وسیعی از در جه حرارت، چه در حضور نور وچه در تاریکی قادر به جوانه‌زنی است.سرعت جوانه­زنی، سبز شدن و رشد گیاهچه به شدت به درجه حرارت وابسته است دامنه درجه حرارت مطلوب بسته به ژنوتیپ، سن و اندازه بذر فرق می­ کند[۴]. این گیاه زراعی برای جوانه زنی رشد مطلوب به درجه حرارت­های بین ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی گراد نیازمند است[۶]. در این درجه حرارت گیاه بعد از ۵ تا ۶ روز سبز می­شوند دمای مطلوب روزانه ۲۷ درجه سانتی گراد و در شب ۲۱ درجه سانتی گراد و حداقل دما برای رشد ۵ درجه سانتی گراد می‌باشد[۶].گیاهچه‌های جوان عدس تحمل نسبتاً بالایی به سرما دارند اما تداوم و شدت سرما یا گرما و سرد شدت‌های متوالی ممکن است بطور جدی به گیاه آسیب برساند. گیاهچه های جوان قادر به تحمل یخ زدگی شدید هستند اما در صورت طولانی بودن یا تکرار آن یا همراه بودن با بادهای خشک امکان دارد از بین بروند[۴].
۲-۱-۶- نیاز رطوبتی
از آنجایی که عدس بطور عمده بصورت دیم و با بهره گرفتن از رطوبت ذخیره شده در خاک پس از بارندگی کشت می­ شود لذا توزیع و فراوانی بارندگی، شاخص اصلی تعیین کننده عملکرد گیاه عدس است[۴]. عدس گیاهی مقاوم به خشکی و به آبیاری بیش از حد معمول و خاک های غرقابی بسیار حساس ولی به یک یا دو یا چند آبیاری بخصوص یک بار آبیاری تکمیلی در اوائل مرحله زایشی انجام شود عکس العمل خوبی نشان می­دهد[۳]. در یک مطالعه که یک بار آبیاری در مرحله شاخه دهی و یک نوبت در مرحله غلاف، باعث شد که عملکرد ۷۰% افزایش یابد ولی زمانی که بارندگی ۱۰۰میلی متر و توزیع آن مناسب بود تأثیری در افزایش عملکرد نداشت[۴]. عدس از نظرنیاز رطوبتی مشابه گندم و محصولات دیگر است. بسته به رقم و محل رویش میزان تعرق فرق می­ کند. محدوده تعرق به ازای یک کیلو گرم ماده خشک تولید شده در نواحی مرطوب ۲۰۰ تا ۵۰۰ لیتر و در نواحی خشک۸۰۰ تا ۱۵۰۰ لیتر آب نیاز است.
۲-۱-۷- فتوپریود
واکنش عدس به فتوپریود متفاوت است اگر چه اغلب ژنوتیپ­های عدس در روزهای بلند گل می­ دهند به طوری که متوسط حداقل طول روز بحرانی برای گلدهی آن ۵/۹ ساعت گزارش شده است و در شبانه روز به ۱۶ ساعت یا بیشتر نورنیاز دارد. واریته­های بی تفاوت به طول روز نیز در عدس دیده می­ شود[۶]. ولی برخی مطالعات نشان داده اند که بعضی از ژنوتیپ­ها ی گیاه عدس در روزهای کوتاه(۶ الی ۱۲ ساعت) گل می­ دهند[۴]. بطور کلی واکنش به طول روزهای متفاوت از عوامل سازگاری عدس به مناطق بومی خود بوده است و سازگاری این گیاهان به این عوامل تا حد زیادی مربوط به تنوع ژنتیکی فراوان آن هاست[۴].
۲-۱-۸- فنولوژی
عدس در شرایط مطلوب سریع رشد می­ کند وچرخه زندگی خود را در طی ۵/۲ الی ۵/۳ ماه تکمیل می­ کند. با وجود این در اکثر مناطق تولید کننده عدس در هندوستان و غرب آسیا، عدس‌های کاشته شده در پاییز به علت مطلوب نبودن دما در مراحل اولیه، رشد کندی داشته ولی در بهار که دما به صورت تدریجی بالاتر می­رود رشد آنها سریع تر می­گردد. در چنین مناطقی کل دوره رشد عدس ۳۰ تا ۶۰ روز طولانی تر می­ شود. هنگامی که گیاه عدس وارد مرحله زایشی شده و به حد رسیدگی نزدیک تر می­ شود تأمین کردن آب مورد نیازگیاه با آبیاری تکمیلی عملکرد آنرا افزایش می­دهد[۴و۳و۱۸]. از آنجایی که عدس دارای رشد نامحدود می­باشد در صورت تأمین رطوبت قابل دسترس می تواند رشد رویشی و زایشی را به مدت طولانی ادامه دهد. گزارش‌های مربوط به دوره رشد رویشی و دوره زایشی با سرعت نمو دانه و اجزاء عملکرد عدس نشان می­دهد همبستگی آنها منفی است. مطالعاتی که بر روی دو رقم عدس انجام گرفته است نشان می­دهد که در شرایط آبیاری کامل ۴۱ روز بعد از گلدهی و تحت شرایط کمبود آب ۳۶ روز بعد از گلدهی، دانه ها به مرحله رسیدگی فیزیولوژیک می­رسند، ولی رسیدگی برداشت آنها به ترتیب ۴۶ و ۴۱ روز بعد از گلدهی اتفاق می­افتد.
آزمایش­های گلخانه­ای و مزرعه­ای نشان داده­اند که تنش های کوتاه مدت خشکی در سرعت گلدهی و یا شروع پرشدن دانه و رسیدگی فیزیولوژیک در نخود بی تأثیر بوده است که طول دوره بین گلدهی و آغاز پر شدن دانه ورسیدگی فیزیولوژیک را نیز تحت تاثیر قرار نمی­دهند. ولی باعث تشکیل تعدادی جوانه گل و در نتیجه تعداد کمتر غلاف ودانه می­ شود این نتایج در مورد گونه­ های دیگری مانند لوبیای خشک، عدس و باقلا نیز که رشد نامحدود دارند تأیید شده است خشکی شدید و شرایط ۳۵ درصد ظرفیت زراعی یا کمتر خاک تشکیل جوانه­های آغازین گل به مدت یک هفته در بادام زمینی به تأخیر انداخته ومانع گلدهی شد[۴].
۲-۱-۹- میزان تولید
تولید حبوبات بر حسب کشور­ها و مناطق مختلف جهان متفاوت است. بررسی آمار نشان می‌دهد که کل تولید حبوبات جهان بین دهه هفتاد و هشتاد از رشد قابل توجهی برخوردار بوده است. ولی در دهه ۹۰ از روند افزایشی تولید آن خصوصاً در سال های ۱۹۹۵ و ۱۹۹۶ کاسته شده است. به طور کلی کمترین عملکرد در واحد سطح حبوبات در آسیا وآفریقا و بیشترین عملکرد در واحد سطح در اروپا حاصل می­گردد. بنابراین تولید بالای حبوبات در آسیا ناشی از سطح زیر کشت زیاد آن و زیاد بودن تولید در واحد سطح در اروپا ناشی از استفاده از تکنولوژی برتر، ماشین آلات و وفور آب می­باشد[۳]. ایران به لحاظ سطح زیرکشت این محصول رتبه چهارم در جهان بعد از هند، ترکیه وکانادا به خود اختصاص داده است. در این میان کانادا بالاترین و ایران کمترین عملکرد در واحد سطح دارند[۵].
شبه قاره هند به عنوان بزرگترین تولید کننده عدس در دنیا است. عدس در این مناطق در سطح وسیع و به عنوان یک گیاه زمستانه کشت می­ شود. امروزه کانادا به عنوان بزرگترین صادرکننده عدس در جهان به شمار می ­آید. در کانادا تولید عدس از سال ۱۹۶۹ زمانی که کشت عدس به صورت تجاری آغاز شد تا به حال در حال افزایش می­باشد. عدس در بین محصولات از نظر سطح زیر کشت دارای پنجمین رتبه در کشور می­باشند. غالباً عدس درشرایط دیم (۹۲ در صد) کشت می­ شود و عملکرد این محصول در مقایسه با سایرکشور­های مهم تولید کننده بسیار پایین می­باشد. عوامل مختلفی در پایین بودن عملکرد این محصول دخیل می­باشند که از جمله می­توان مدیریت ضعیف عملیات زراعی (آماده ­سازی زمین، روش کشت، میزان بذر، زمان کشت، کنترل آفات و علف هرز، روش برداشت) تنش خشکی، تنش سرما، بیماری برق­زدگی، بیماری فوزاریوم و بیماری ویروسی نام برد. به عبارت بهتر می­توان بیان نمود که کشاورزان، حبوبات را بسیار سنتی کشت می­نمایند و کمتر می­توان آثاری از یافته­های تحقیقاتی در مزارع کشاورزان یافت نمود[۵].
جدول۲-۱- میزان سطح زیر کشت، تولید وعملکرد عدس در کل کشور از سال ۷۸ تا۹۰ [۵]