نتیجه آزمون

H1

دانش هوش فرهنگی

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

پذیرش فرضیه

H2

انگیزش هوش فرهنگی

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

پذیرش فرضیه

H3

رفتار هوش فرهنگی

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

پذیرش فرضیه

H4

استراتژی هوش فرهنگی

رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران

پذیرش فرضیه

فصل پنجم
بحث و نتیجه‌گیری
۵-۱- مقدمه
با توجه به تجزیه و تحلیل داده‌های جمع‌ آوری شده که نتایج آن در فصل چهارم ارائه گردید، در این فصل به جمع بندی و نتیجه‌گیری از یافته‌های پژوهش پرداخته و پیشنهاداتی ارائه خواهد شد. ضمناً جهت علاقه مندان به ادامه پژوهش، پیشنهادات پژوهشی نیز ارائه می‌شود. استفاده از نتایج این پژوهش منوط به در نظر گرفتن محدودیتهای پژوهش می‌باشد، به علاوه لازم به ذکر است گرچه آمار توصیفی و استنباطی به کار گرفته شده در این پژوهش براساس اصول علمی بنا نهاده شده، اما کاربرد این نتایج مستلزم پژوهشهای تکمیلی می‌باشد که در بخش پیشنهادات پژوهشی به تعدادی از آنها اشاره خواهد شد.
با توجه به بررسی ویژگی‌های جامعه آماری از لحاظ متغیرهای دموگرافیک می‌توان نتیجه‌گیری نمود، از لحاظ جنسیت ۸/۷۲ درصد پاسخ دهندگان جامعه آماری را مدیران مرد و مابقی را مدیران زن شکیل می دهند همچنین ۶/۷۰ درصد از مدیران در محدوده سنی ۳۳ تا ۵۰ سال قرار دارند. از لحاظ وضعیت تاهل نیز ۸/۸۶ درصد را مدیران متاهل تشکیل می دهند و ۱/۷۴ درصد از مدیران درآمد مابین دو تا سه میلیون را دارا می باشند.
۵-۲- نتایج بررسی فرضیات پژوهش
نتایج بررسی فرضیه‌ی اول پژوهش
فرضیه اول: دانش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۴۸/۰ برابر با ۱۶/۴ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه اول) تایید می‌گردد.

تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که دانش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر مستقیمی دارد. و بیانگر این امر است که افزایش دانش هوش فرهنگی سبب افزایش رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد و برعکس. مقایسه و تبیین شود .
نتایج بررسی فرضیه‌ی دوم پژوهش
فرضیه دوم: انگیزش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۶۳/۰ برابر با ۳۲/۸ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه دوم) تایید می‌گردد.
تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که انگیزش هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر مستقیمی دارد. و بیانگر این امر است که افزایش انگیزش هوش فرهنگی سبب افزایش رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد و برعکس. مقایسه و تبیین شود .
نتایج بررسی فرضیه‌ی سوم پژوهش
فرضیه سوم: رفتار هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۳۹/۰ برابر با ۵۳/۴ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه سوم) تایید می‌گردد. مقایسه و تبیین شود .
تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که رفتار هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر مستقیمی دارد. و بیانگر این امر است که رفتار هوش فرهنگی سبب رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد.
نتایج بررسی فرضیه‌ی چهارم پژوهش
فرضیه چهارم: استراتژی هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران تاثیر دارد.
نتیجه‌ی آزمون: مقدار قدر مطلق t محاسبه شده برای ضریب مسیر مثبت ۲۸/۰ برابر با ۶۹/۲ است و از ۹۶/۱ که معیاری برای بررسی معنی داری پارامترهای لیزرلی است، بیشتر است. لذا فرضیه صفر رد می‌شود و فرضیه مقابل (فرضیه چهارم) تایید می‌گردد.
تفسیر نتیجه آزمون:
می‌توان بیان داشت که استراتژی هوش فرهنگی بر رفتارشهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران استان تاثیر مستقیمی دارد و بیانگر این امر است که افزایش استراتژی هوش فرهنگی سبب افزایش رفتار شهروندی مدیران شعب بانک ملت ایران می‌گردد و برعکس.

برخلاف ضرّ بضم (ض) که هيچوقت با نفع يکجا نيامده است. مثل:

فَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَیْهِ قَالُواْ یَا أَیُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُّزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَآ إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِينَ (يوسف:88).

وَأَیُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴿83﴾ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ وَآتَیْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ (انبيا :83 و 84).

در برخي آيات مقابل رحمت آمده مثل:

وَإِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُم مُّنِيبِينَ إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا أَذَاقَهُم مِّنْهُ رَحْمَةً إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُم بِرَبِّهِمْ یُشْرِكُونَ (روم33).

و در بعضي مقابل خير بکار رفته مثل:

وَإِن یَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن یَمْسَسْكَ بِخَیْرٍ فَهُوَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدُيرٌ (انعام:17)

راغب در مفردات و جوهري در صحاح ضرّ بضم (ض) را بدحالي گفته اند، (( الضرّ: سوء الحال)) راغب اضافه ميکند: ‌اعم از آنچه در نفس باشد، مثل فقد علم و عفت، يا در بدن مثل نقص عضو،‌يا در حال مثل کمي مال و جاه.

طبرسي رحمه الله از صاحب العين نقل کرده ضرّ بفتح و ضم دو لغت اند، ‌ولي چون با “نفع” مقابل خواندي ضد آنرا مفتوح خواني. اقرب الموارد هر دو را ضد نفع، ‌سوءالحال و سختي گفته و از کليات ابوالبقا نقل مي کند ضرّ بفتح در هر ضرر شايع است و با ضمّ مخصوص به ضرر نفع است، مثل مرض و لاغري. پس ضرّ بفتح مطلق ضرر و زيان است مقابل نفع ولي ضرّ بضم بمعني بدحالي است. آياتي که درباره هر دو تعبير نقل شد اين فرق را تائيد مي کند. ضرر،‌اسم است به معني بدحالي و نقصان، جمع آن اضرار مي باشد.

با توجه به مطالب فوق، ‌اگر ضدنفع و خلاف نفع را معناي واحدي فرض کرده و نقص را هم به همین ضدنفع برگردانيم، معاني اصلي واژه ضرر، ضدنفع، (خلاف نفع، نقص) ضيق و سوءحال خواهد بود.

اکنون سخن اين است که آيا واژه ضرر،‌مشترک لفظي است؛ يعني يک واژه براي چند معنا وشع شده يا اين که يک معنا اصلي بوده و معاني ديگر را مي توان به همان برگرداند؟(حکمت نیا، ص292)

لغت‌شناسان معمولا به اين موضوع نپرداخته و فقط براي ضرر معاني مختلفي بيان کرده اند، اما راغب اصفهاني همانطور که در بالا نيز آورده شد، تلاش دارد معناي اصلي و حقيقي واژه را يافته و بين آن معني اصلي با معاني ديگر رابطه برقرار نمايد. او معناي اصلي «ضرر» را سوءحال می داند.

ديدگاه ديگر با تحليل زبان‌شناسي و شيوه نطور واژه ها، چنين استدلال مي کند که لغات، ابتدا براي امور محسوس وضع شده، سپس در امور غيرمحسوس و اعتباري توسعه يافته است. بنابراين در مفهوم واژه ها، معاني محسوس مانند راس المال محسوب شده و ديگر معاني برگرفته از معاني محسوس است؛ براين اساس معناي اصلي کلمه ضرر همان «نقص و خلاف نفع» مي باشد و معاني ديگر را نمي توان معناي اصلي دانست.(سیستانی، ص113)

1-2 مفهوم ضرر در اصطلاح:

در متون فقهي و اسلامي به جاي واژه خسارت، واژه «ضرر» به کار مي‌رود و فقيهان به هنگام بحث از قاعده لاضرر به بررسي مفهوم آن پرداخته اند.(جعفری لنگرودی، 1391، ص64) معناي اصلي ضرر که در مقابل منفعت به کار مي‌رود.(وحدتی شبیری، 1385، ص94)در فقه و حقوق، نقصان و کاستي‌اي است که در يکي از ضروريات پنچ گانه:جان، مال، دين، عقل و آبرو (عِرض) حاصل مي شود که عامل آن (ضار – ضرر کننده) ممکن است خود شخص و يا غير (شخص ديگري) باشد(انصاری وهمکار،1388،ص1264) آمده است. در قانون مدني و قانون مسئولیّت مدني کلمه ضرر، زيان، خسارت و غرامت به يک معني استعمال شده است(امامی، 1383) و در مورد مفهوم آن، حقوقدانان نظرات مختلفي ارائه کرده اند. برخي اذعان داشته اند، هرجا که نقصي در اموال ايجاد شود يا منفعت مسلمي از بين رود يا به حيثيت، سلامت و عواطف شخص لطمه اي وارد آيد، مي گويند ضرري به بار آمده است. (کاتوزیان، ص186) برخي نيز گفته اند، از نظر حقوق، ضرر به هرنوع لطمه‌اي که به حيثيت، سلامت و عواطف شخص اي وارد آيد، اطلاق مي شود.(زنجانی، ص56 و 57) اما درست است که اين تعاريف،‌تمام کاستي ها و نقصاني را که به حقوق مالي يا غيرمالي شخص وارد مي شود را در بر مي گيرند، اما تعريف جامع و مانع ضرر به عنوان رکني از ارکان مسئولیّت مدني نمي باشد، زيرا هر گونه ضرر و نقصي در حقوق نمي تواند رکن مسئولیّت مدني باشد. مثلا چنانچه در اثر بحران اقتصادي، تاجري متحمل ضرر شود، اين ضرر که ناشي از وضعيت اقتصادي جامعه است، نمي تواند رکن مسئولیّت مدني تلقي شود يا چنانچه در اثر رقابت تجاري سالم يا استفاده متعارف ديگري از حق قانوني خود به دارايی ديگري نقصي وارد شود يا چنانچه شخص به خودش ضرر وارد کند يا ديگري با اجازه او مال وي را از بين مي برد، مي توان اين گونه کاستي ها و ضررها را رکن مسئولیّت مدني به حساب آورد. بنابراين بايد قيود ((ناروا)) و ((توسط ديگري)) به تعريف ضرر اضافه شود. براين اساس، در تعريف آن مي توان گفت :‌(( ضرر عبارت است از هرگونه کاستي و نقصاني که توسط ديگري به مال و حق مالي يا جسم يا حيثيت و شهرت يا عواطف شخص به طور ناروا وارد مي شود))(یزدانیان، 1384، ص91)

1-3 تقسيم بندي ضرر:

در قانون اصول محاکمات جزايي مصوب 1330 ه.ش فقط جبران ضررو زيان مادي را پذيرفته بود. ماده 9 اين قانون مقرر مي داشت ((شخصي که از وقوع جرمي محتمل ضرر و زياني {يعني خسارت مالي} شده و در ضمن ادعاي عمومي {از طرف مدعي‌العموم} مطالبه خسارت و غرامت مي نمايد. مدعي خصوصي محسوب مي شود))‌ در ماده 9 اصلاحيه آيين دادرسي کيفري خسارت معنوي و عدم نفع نيز بدین شرح مورد حکم قرار گرفت که مقرر مي دارد (( شخصي که از وقوع جرمي متحمّل ضرر و زيان شده و يا حقي از قبيل قصاص و قذف پيدا کرده و آن را مطالبه مي کند مدعي خصوصي و شاکي ناميده مي شود.

ضرر و زيان قابل مطالبه به شرح ذيل مي باشد؛

ضرر و زيان مادي که در نتيجه ارتکاب جرم حاصل شده است.

ضرر و زيان معنوي که عبارت است از کسر حيثيت،‌ اعتبار اشخاص يا صدمات روحي.

منافعي که ممکن الحصول بوده و در اثر ارتکاب جرم، مدعي خصوصي از آن محروم و متضرر مي شود.

در قانون آيين دادرسي دادگاههاي عمومي و انقلاب در امور کيفري مصوب 1378 با حذف ضرر و زيان معنوي فقط خسارات مادي و منافع ممکن الحصول را در ماده 9 پذيرا شده و قابل جبران دانسته است.(آشوری، 1384، ص257)

اگرچه در حقوق ايران باتوجه به ساختار خاص که قبلا شرح آن گذشت در اکثر مواقع عاملي که باعث مسئولیّت در پاره اي از ضررها مي شود در ساير ارکان بويژه تقصير بحث مي شود و در مورد جبران خسارت مادي در محاکم قضايي تصميم گيري مي شود به عرف از جبران خسارت معنوي و … بي اعتنا ميگذرند. هر چند که در ماده 1 قانون مسئولیّت مدني، مصوب 1339 عامل ايجاد ضرر و زيان را به جبران کليه خسارت ناشي از ارتکاب فعل زيانبار مي داند و مقرر مي دارد:‌(( هر کس بدون مجوز قانوني عمدا يا در نتيجة بي‌احتياطي به جان يا سلامتي، يا مال يا آزادي یا ‌حيثيت يا شهرت تجاري يا به هر حق ديگري که به موجب قانون براي افراد ايجاد گرديده لطمه وارد نمايد که موجب ضرر مادي يا معنوي ديگري شود مسئول جبران خسارت ناشي از عمل خود مي باشد.^[5]

اکنون به اختصار در خصوص انواع خسارت و ضرر براساس موضوع ماده9 قانون اصلاح اصول محاکمات جزايي بيان مي گردد0

1-4 ضرر مادي:

ضرري که به شخص مي‌ر سد، ممکن است در اثر از بين رفتن مالي باشد، ( اعم از عين يا منفعت يا حق) يا در نتيجه از دست دادن منفعتي. پيش از اين ترديد داشتند که از دست دادن منفعت را نيز در زمره ضررها آورند، ولي امروز در متون گوناگون ((عدم النفع)) نیز در شمار خسارات آمده است از جمله در پايان ماده 728 قانون آيين دادرسي مدني اعلام شده است (( ضرر ممکن است به واسطه ی از بين رفتن مالي باشد يا به واسطه فوت شدن منفعتي که از انجام تعهد حاصل ميشده است)) پس اگر شخصي به زور صنعتگر يا هنرمندي را بازداشت کند و مانع از کار کردن او شود، بايد خسارت ناشي از محروم شدن صنعتگر و هنرمند را از منافع منع شده جبران کند.(کاتوزیان، ص38) در امور کيفري ضرر و زيان مادي يا مالي خسارتي است که بر اثر ارتکاب جرم به اموال و دارايي مجنی عليه وارد مي شود و به صورت کاهش دارايي (از بين رفتن اعيان و اموال يا کاهش ارزش آنها) يا افزایش دارایی منفی، منتهي مي‌گردد. از بين رفتن مال گاهي به صورت نابودي کامل اموال و اشيا و زماني به صورت کاهش قيمت اموال است. براي مثال چنانچه در يک تصادف رانندگي وسيله نقليه اي دچار حريق شده از بين برود،‌ دارايي مالک آن به ميزان ارزش وسيله نقليه کاهش مي يابد و طبيعي است که براي جبران آن متضرر يا وارث او مي توانند دعواي ضرر و زيان خود را عليه مقصر در مقابل دادگاه صالح اقامه کنند. در مواردي که ارتکاب جرم باعث از بين رفتن مال نشود، بلکه سبب ايجاد نقص و عيبي در آن شود نيز مجرم بايد از عهده ی نقص قيمت ‌و يا هزينه هاي مربوط به ترميم بر آيد.(آشوری، ص259)

1-5 ضرر ناشي از تضييع حق:

محروم شدن شخص از منافعي که عادتا انتظار آن را دارد، ‌منافع (فائته) ناميده مي شود. اينگونه منافع به هنگام وقوع فعل زيانبار اعم از ارتکاب جرم يا استيلاي نامشروع وجود ندارد و تحقق آن موکول به آينده است.(آشوری، ص259)

اين پرسش باقي مي ماند که آيا زيان ديده بايد ثابت کند که به ((حق قانوني)) او لطمه وارد آمده است يا مي‌تواند منافعي را که در نتيجه برهم خوردن موقعيت عملي خود از دست داده است به عنوان ضرر مطالبه کند. اين مطلب را منافع محتمل گويند و آن منافعي است که در صورت عدم وقوع جرم احتمالاً و نه قطعاً عايد زيان ديده مي شده است. براي مثال چنانچه مالباخته مدعي شود که اگر کلاه برداري صورت نگرفته بود او با پول‌هاي خود به خريد سکه،‌ ارز، اتومبيل و امثال آن ها پرداخته و با توجه به نوسانات بازار سرمايه خود را به دوبرابر افزايش داده بود. صحبت از منافع محتملي است که قابل مطالبه نيست، زيرا اين امکان وجود داشت که در صورت عدم وقوع جرم، مالک به اين قبيل دادوستدها مبادرت نمي کرد يا اينکه موانع غيرقابل رفع، مانع از انجام دادن هرگونه معامله اي مي شد. در منافع محتمل بين فعل زيانبار و عدم تحصيل منافع مورد ادعا رابطه عليت وجود ندارد.(آشوری،ص206) در اين مورد قول مشهوری در فقه اماميه وجود دارد که عدم النفع را ضرر نمي داند (عدم النفع ليس بضرر) در مورد استدلال آن دسته از فقها که معتقد به قابليّت جبران عدم النفع محقق هستند.(طاهری، ص193) البته از مصاديق منافع فوت شده،‌ منافع محقق و منافع ممکن الحصول نيز وجود دارد که چنانچه فعل زيانبار يا جرمي از طرف مجرم بر عليه زيان ديده اي اتفاق بيافتد قابل مطالبه است که از توضيح آنها صرف نظر مي کنيم.

1-6 ضرر معنوي:

تحمل ضرر از حقوق کنوني منحصر به سودي نيست که شخص نفع مادي يا مالي را از دست مي دهد. انسان در برابر لطمه هاي روحي نيز آسيب پذير است، ‌آسيبي که گاه آشکار نيست ولي از درون به او آزار مي رساند ضررهاي عاطفي را نمي توان با پول ارزيابي کرد. آنچه از دست رفته با پول به دست نمي آيد. مباني ديگر با معيارهاي ديگر است و به همين نیز نيز گروهي آن را جبران ناپذير مي دانند و از آلايشهاي مادي مبرا مي شناسند. ميگويند،‌ چگونه مي توان درد جانکاه مادري که فرزند خويش را از دست داده را جبران کرد و يا به تعبيری، حيثيت بر باد رفته شريفي را ممکن است با پول بدست آورد؟ (کاتوزیان، ص41)

در قانون مسئولیّت مدني از خسارت معنوي تعريفي به عمل نيامده است. اما قانونگذار در مواد مختلف اين قانون ( از جمله ماده 1، 2، 8،10) ضرورت جبران اين نوع از ضرر را مورد تاکيد قرار داده است. قانون آيين دادرسي کيفري نيز در بند 2 ماده 9 و با عبارت ((ضرر و زيان معنوي عبارتند است از کسر حيثيت یا ‌اعتبار اشخاص يا صدمات روحي)) به برخي از مصاديق خسارات معنوي اشاره کرده است.(آشوری، ص361) از آنجائيکه خسارات معنوی دارای معیار سنجش میزان خسارات وارده را ندارد ودر واقع خسارت وارده خسارت روحي و دروني و خارج از عالم ماده است و در محاکم قضايي هيچ داديار يا بازپرسي نمي تواند مشخص نمايد که با چه مبلغ پول مي توان براي زيان ديده موقعيتي بوجود آورد که اندوه ناشي از حادثه زيانبار تاحد معقول از بين برود يا حيثيت بربادرفته را برگرداند و حتي به نظر مي رسد تقويم آن به پول ممکن است نوعي اهانت به شخصيت کسي که آن را تحمل کرده تلقي شود. در هر حال قانونگذار در ماده 10 قانون مسئولیّت مدني راههاي جبران خسارت معنوي را چنين مقرر نموده است: ((هرگاه اهميت زيان و نوع تقصير ايجاب نمايد، دادگاه مي تواند در صورت اثبات تقصير، علاوه بر صدور حکم به خسارت مالي، حکم به رفع زيان از طريق ديگر از قبيل الزام به عذرخواهي و درج حکم در جرايد امثال آن نمايد.))

1-7 ضرر جسماني:

مصونيت جسماني شهروندان از هرگونه تعرض در اصل 22 قانون اساسي تضمين گرديده است.^[6] وطبيعي است که در صورت ورود خسارتي به تماميت جسماني افراد،‌ عامل آن مکلّف به جبران شود،‌ لطمه به تماميّت جسماني ممکن است به جرح، نقص يا قطع عضو، بيماري و از کارافتادگي دائم يا موقت و يا مرگ مجنی عليه منجر شود و بدين ترتيب خسارت وارد به زيان ديده مي تواند جنبه مادي، معنوي و يا عدم النفع باشد در مورد خسارت مادي و جبران کامل آن شامل هزينه معالجه،‌ خسارت و از کار افتادگي و جبران افزايش مخارج زندگی در چهارچوب مقررات قانون آيين دادرسي کيفري و قانون مسوليت مدني قبل از انقلاب اسلامي،‌ ترديدي وجود ندارد اما با تصويب قانون تعزيرات که در ماده 154 و در مورد خسارات ناشي از تصادفات رانندگي فقط ((خسارت مادي ضمان آور وارد بر متضرر از جرم)) را قابل جبران دانسته که اين سئوال مطرح است که آيا مي توان جاني را بابت هزينه معالجات و خسارت از کارافتادگي به مبلغي بيش از ديه شرعي محکوم کرد که پاسخ با توجه به نظر کميسيون استفتائات شوراي عالي قضايي^[7] در 22/3/1363 به صراحت در پاسخ به استعلام قضات دادگاههاي کيفري اعلام داشته بود که ((…حاکم نمي تواند جاني را علاوه بر ديه مقدور شرعي بابت مخارج معالجات نيز محکوم نمايد و همچنين محکوم نمودن وي بابت خسارت از کارافتادگي (منافع فائته) مجوزي ندارد.)) (آشوری، ص256و266)

گفتار دوّم- فعل زيانبار:

در زندگی اجتماعی سود وزیان با هم آمیخته است هرکس نفعی می برد به گونه ای باعث ضرر دیگران می شود، ولی این ضررها ایجاد مسئولیّت نمی کند.

بسیاری از خسارتهای لازمه زندگی است و عرف به دیده اغماض از آنها می گذرد به عبارتی در هر مورد که از کاری به دیگران زیان می رسد مسئولیّت مدنی ایجاد نمی شود باید کار زیانبار در نظر اجتماع ناهنجار باشد و اخلاق عمومی ورود ضرر را ناشایسته بداند. در پاره ای از قوانین مانند قانون مدنی فرانسه مفهوم ((تقصیر)) را برای نامشروع بودن کار زیان بار کافی دانسته اند زیرا ارتکاب تقصیر در نظر قانون یا عرف ناپسند و شایسته نکوهش است و دیگر نیازی به تصریح دوباره نیست. این تعبیر در صورتی درست است که تقصیر منبع منحصر مسئولیّت باشد ولی در نظامهای حقوقی که مسئولیّت بدون تقصیر، هرچند به صورت استثنایی، وجود دارد، اشاره به لزوم نامشروع بود فعل لازم است.(کاتوزیان، ص39)

در حوادث رانندگی معیار تعیین تقصیر، رفتار متعارف است به عنوان مثال، اگر راننده در شب مرتکب فعل زیانباری شود معیار، رانندگی راننده متعارف در شب است و اگر رفتار او مثل رفتار راننده ای عادی در این هنگام بوده او خطارکار نمی باشد همچنین ظرف مکان را نیز می توان در نظر گرفت مانند رانندگی داخل شهر یا خارج از شهر یا در راه شلوغ یا در مسیر خلوت یا راه خشک یا جادّه لغزنده به دلیل ریزش باران، ملاک راننده متعارف است اما ممکن است موضوع به وضعیت جسمانی راننده مرتبط باشد. راننده ای که مرتکب فعل زیانبار شده از حیث عصبی مزاج بودن یا ضعف بینایی یا کند ذهنی در این مورد نیز نباید از راننده متعارف فاصله داشته باشد.(عباسلو،1378،ص34)

در حالی که تقصیر کیفری نیز به معنی رفتاری نامتعارف می باشد که به تعبیر دیگر ارتکاب فعل زیانبار وضعیت فرد و شخص مرتکب مورد توجّه قرار می گیرد به عنوان مثال کودکی که فاقد قدرت تمیز و تشخیص است و وسیله نقلیه را رانندگی نموده و موجب فوت و صدمة بدنی دیگری شود فاقد تقصیر کیفری است، یا فردی که بعلت بیماری از قبیل سکته قلبی موجب تصادفی گردد به علّت اینکه خطایی شخصی از او سر نزده فاقد تقصیر و در نتیجه فاقد مسئولیّت کیفری است در حالی که در همین مورد راننده دارای تقصیر مدنی و در نتیجه دارای مسئولیّت مدنی است، یا راننده ای که به علّت خرابی چراغ راهنما که همزمان در تقاطع سبز می شود تصادف نماید، فاقد تقصیر کیفری است(عباسلو، ص35)با توضیحات ارائه شده در مورد عمل زیانبار اکنون شرایط تحقّق عمل زیانبار را که ممکن است به دو گونه تحقّق یابد یکی ایجابی که در کارهای بیرونی فاعل ظاهر می شود و از آن به ((ارتکاب)) تعبیر می شود. دیگری فعل سلبی که به گونة خودداری از انجام فعل معیّن یعنی ((امتناع)) بروز می نماید که هریک از آنها مستلزم بررسی جداگانه است. (جمشیدی، ص127)

1_ فعل ایجابی:

فعل ایجابی یا مثبت، عملی است که شخص انجام می دهد و به طور مستقیم (بالمباشره) یا غیر مستقیم (بالتسبیب) موجب ورود ضرر به دیگری می شود، یعنی شخص اقدامی انجام می دهد که نمود خارجی داشته و به صورت فعل مثبت در عالم خارج نمایان شده و موجب ضرر و زیان دیگری می شود و مقصود از آن انجام دادن عمل مادی و فیزیکی محض نیست، بلکه اعمال و فعالیتهای اعتباری (حقوقی)شخص که وجود خارجی یافته و صرفا در ذهن وی نیست را نیز شامل می شود، مانند فسخ یک قرارداد در زمان نامناسب یا امضای قرارداد تجاری در محلی که دیگری حق اولویت انحصار تجاری دارد.

اما سوال این است، آیا هر عمل مثبتی که زیانی را به دنبال داشته باشد برای مرتکب آن مسئولیّت آفرین است؟

در فقه امامیه در این باره دو نظر وجود دارد: گروهی معتقدند فعل موجب ضمان باید نامشروع باشد و فعل مشروع و مباه ضمان آور نیست، مگراینکه عامل در حین انجام فعل مشروع، تعدّی و تفریط نماید. در این صورت به استناد تعدّی و تفریط ضامن است، زیرا وقتی کسی شرعاً مجاز به انجام عملی است، ضمان آور بودن آن با اذن شارع منافات دارد.(باریکلو، ش59)

گروه دیگر عقیده دارند: مطلق ضرر رساندن به دیگری اعم از اینکه منشاء ورود ضرر فعل مباه یا نامشروع باشد به حکم شرع ضمان آور است، زیرا ادلّة حرمت اضرار به دیگری و لزوم جبران آن، مطلق است ولی فعل زیانبار از افعال مشروع و واجب باشد، مانند مسئولیّت پزشک نسبت به خسارت ناشی از معالجه و درمانی که انجام داده است و یا مسئولیّت مربّی نسبت به جبران خسارت ناشی از تعلیم و تربیت که به آموزنده ارائه داده است و وجودیکه این امور در بعضی از مواقع واجب است، ضمان آور می باشد.(مراغی، ص337)

در حقوق نیز برخی اعتقاد دارند: در هر موردی که از عملی به دیگران زیان برسد مسئولیّت مدنی ایجاد نمی شود بلکه علاوه بر لزوم انجام فعل زیانبار توسط شخص، عرفاً فعل مذکور باید نامشروع باشد. البته برای نامشروع تلقی شدن عمل زیانبار موجب مسئولیّت، ضرورتی ندارد آن عمل مورد منع قانون قرار گرفته باشد بلکه کافی است عرفاً فعل، ناهنجار و قابل سرزنش محسوب شود. در نتیجه اعمال خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه و سایر مقررات به مفهوم عام مثل تصویب نامه ها و آیین نامه ها و اساس نامه ها را نیز باید از اعمال نامشروع به حساب آورد از طرفی داشتن مجوز قانونی نیز موجب مبرّا شدن فاعل از مسئولیّت نخواهد بود، زیرا در سوءاستفاده از حق نیز هرچند شخص حق قانونی خود را اعمال می کند ولی باز موجب مسئولیّت وی خواهد بود.(یزدانیان، ص108)برخی دیگر اعتقاد دارند که فعل زیانبار اعم از اینکه مشروع باشد یا نامشروع، ضمان آور است، زیرا علاوه بر اینکه مشروعیّت فعل انجام دهنده نباید موجب تضییع حق جبران خسارت زیاندیده شود، ادلّة لزوم جبران خسارت وارد شده به غیر، عام است و مقیّد به عدم مشروعیّت فعل نشده است. در نتیجه، قید یا شرط غیرمشروع بودن باید به ضرر وارد شده نسبت داده شود، زیرا آنچه اهمیّت دارد، جبران ضرر ناروا و احقاق حق زیاندیده است.

بنابر این به جای اینکه به وصف فعل زیانبار توجّه شود باید به وصف ضرر وارده توجّه گردد و هم اینکه ضرری ناروا و ناخواسته به دیگری وارد شود باید حکم به ضمان نمود هرچند فعل زیانبار، عملی مشروع و حتّی واجب باشد مانند فعل درمان پزشک یا تعلیم و تربیت توسط مربّی که با وجود وجوب فعل در بعضی موارد حکم به ضمان شده است .

مالیات­ها تابع سیاست­ها، چهارچوب­ها و قواعد از پیش تعیین شده­ای هستند که سیاست­گذاران و قانون­گذاران مالیاتی ملزم به رعایت آن­ها شده ­اند. مالیات­ها در هر عصری با لحاظ نوع نظریات دولت، جایگاه و کاربرد مشخصی دارد که ما در ادامه جایگاه آن را در هر یک از این نظریات تبیین خواهیم کرد. از طرف دیگر مالیات­ها خود محصور در اصول و حقوقی هستند که حق مالکیت یکی از آن­ها به شمار می­رود. حق مالکیت به عنوان حق جدایی ناپذیر و خدشه ناپذیر در همه نظام­های حقوقی به رسمیت شناخته شده است و در مقابل اخذ مالیات نیز به حسب ضرورت در همه آن نظام­ها مورد تأکید قانون قرار دارد. تعیین جایگاه هر یک از این مفاهیم محل بحث خواهد بود.

بند اول: مالیات و وظایف دولت

وظایف هر دولت ریشه در اهداف و آرمان­های مکتب فکری و جهان­بینی دارد که دولت از آن برخاسته و اولویت­ها و نحوه عملیاتی کردن سیاست­ها نیز از اهداف و آرمان­های آن مکتب سرچشمه می­گیرند.
امروزه وظایف دولت­ها بر حسب نوع دیدگاه آن­ها متفاوت است. در اندازه دولت دیدگاه­ های متفاوتی وجود دارد. دولت حداکثری، متوسط و حداقلی سه نمونه کلی آن است. هر چه وظایف دولت _افزون بر امور عمومی، حاکمیتی، امنیتی و دفاعی_ نسبت به امور اجتماعی و اقتصادی گسترش یابد، ساختار دولت دست­کم به سمت دولت سوسیالیستی کامل با برنامه­ ریزی متمرکز نزدیک می­ شود. امروزه به جهت شکست حاکمیت دولت حداقلی در عرصه عدالت و شکست دولت حداکثری در عرصه کارایی در اقتصاد، نگرش غالب توجه به اقتصادهای مختلط است.^[۱۵۶] واضح است چنانچه هر یک از نظریات دولت در عرصه عمل عهده­دار سامان­دهی زندگی سیاسی و اجتماعی شود، از این رهگذر میزان هزینه و مخارج متفاوتی را نیز متقبل خواهند شد و بر این اساس نیاز آن­ها به منابع درآمدی بیشتر می­ شود. در نتیجه رویکرد آن­ها در وضع مالیات­های جدید، متفاوت خواهد شد.
از جهت دیگر چنانچه منتسکیو در کتاب روح القوانین بیان می­ کند مالیات­ها می­بایست با مفهوم آزادی دارای تناسبی معقول باشند. از دید وی دولت­های معتدل، برای سنگینی مالیات یک جبرانی درنظر گرفته­اند که آن آزادی است و در کشورهای استبدادی معادلی بجای آزادی وجود دارد که آن کمی مالیات است.^[۱۵۷] بنابراین باز هم می­بینیم که میزان مالیات­ها با توجه به نظریات دولت و خصایص مورد پذیرش آن­ها، متفاوت می­باشد.

الف: دولت حداقلی

نوزیک در تقابل کامل با اندیشه جان رالز از دولت حداقلی دفاع می­ کند و معتقد است که وظایف دولت صرفاً شامل حمایت پلیسی، اجرای قراردادها و دفاع ملی می­باشد و نه بیشتر.^[۱۵۸] وی اندیشه رالز را که در آن دولت به نفع طبقه محروم وارد عمل می­ شود و به تعدیل فاصله طبقاتی اقدام می­ کند، ناعادلانه تلقی می­ کند.
آنچه از دیدگاه نوزیک بر می‌آید نگاه متفاوت او نسبت به وضعیت فرد و جایگاه آن در جامعه است. نوزیک زمینه‌‌های رشد دولت و فراگیر شدن آن را ناشی از قرارداد اجتماعی روسو، می­داند که در نتیجه آن فرد و فردیت کم رنگ می­شوند. وی با درک این مسئله اقدام به دفاع از فرد در برابر تهاجمات دولت می­نماید که از دید وی این مسئله به عدالت نزدیک‌تر است. ^[۱۵۹]
حمایت از فرد در جامعه دقیقاً می ­تواند به عنوان مبنای وضع مالیات به شمار رود بدین گونه که اولاً دولت­ها از این طریق به حمایت از هر شخصی که نیازمند یاری باشد با استناد به عدالت توزیعی یاری می­رساند و ثانیاً با بهره گرفتن از درآمدهای مالیاتی، حداقل­های اجتماعی را برای تمامی اشخاص جامعه فراهم می­سازد، بنابراین رشد دولت مدرن که از دید نوزیک، عامل نابودی فردیت و زوال آن شده نکته‌ای است که در واقع زمینه‌های اولیه تحقق دولت حداقلی مورد نظر نوزیک را با مشکل روبه‌رو می‌کند چرا که یک دولت حداقلی، از دولتی که اقدام به اخذ مالیات می­ کند تا یک حداقل اجتماعی را برای شهروندان خود فراهم آورد، چهارچوب بهتری برای یوتوپیای نوزیک است. شاید آزادی رسمی در دولت حداقل بیشتر بوده باشد اما توانایی زیستن، آن طور که کسی می‌خواهد، یا نوع اجتماعی که کسی آرزو می‌کند، در آن زندگی کند به هر حال به منابع اقتصادی وابسته است.

ب: دولت حداکثری

«از دید هابز در غیاب دولت هیچ مفهومی از قانون و عدالت متصور نخواهد بود و در غیاب مرجع حاکمیت، نه عدالت قضایی و نه عدالت توزیعی هیچیک معنا پیدا نمی­کند.»^[۱۶۰] از دید هابز که نظر به دولت حداکثری دارد تنها، دولت است که شایستگی عهده دار شدن تمامی امور را دارد و می ­تواند عدالت را در جامعه حکم فرما کند.
این دولت حداکثری یا همان دولت رفاه، دولتی است که خود را متولی اقدامات و تکالیف فراوانی در اکثر حوزه ­های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی می­داند. اینگونه دولت­ها طیف وسیعی از خدمات اجتماعی را برای همه جامعه ارائه می­دهد. برخی از اقتصادانان دولت رفاه را سامان دهنده مجموعه سیاست­هایی تعریف می­ کنند که اهدافی چون امنیت اجتماعی و اقتصادی، برابری و عدالت اجتماعی و اقتصادی را بپوشاند.^[۱۶۱]
در واقع قبول تکالیف زیاد و به انجام رساندن آن­ها، مستلزم وجود منابع عظیم ثروت و دارایی بود که این امر دولت­های رفاه را به فکر چگونگی تأمین آن سوق می­داد. شاید به جرأت بتوان اصلی­ترین برآورد و خروجی دولت­های رفاه در حوزه اقتصادی را هزینه­ های سنگین تأمین اجتماعی و رکود بازار دانست که خود دلیلی بر تحمیل مالیات­های تصاعدی بر مردم می­باشد.
این گونه دولت­ها در امر مالیات ستانی به دنبال اعمال سیاست­های فراوانی جهت هدایت اقتصاد می­باشند و مالیات را به عنوان ابزار بازتوزیع ثروت در جامعه می­دانند که در برخی از آن­ها این بازتوزیع به نفع اقشار کمتر بهره­مند جامعه می­باشد. به نظر می­رسد این دولت­ها نیز در عمل نتوانستند میان تأمین رفاه و میزان مالیات توازنی را ایجاد نمایند.

ج: دولت مقررات گذار

از زمانی که ناکارآمدی دولت­های رفاه در عمل آشکار شد و دولت­ها در نتیجه هزینه­ های سنگین تأمین اجتماعی با بحران­های مالی گسترده روبرو شدند نظریه­پردازان نئولیبرال همچون هایک، نوزیک و فریدمن یک صدا به سنت­های کلاسیک بازگشتند و آموزه­های اقتصاددانان اولیه را با روایت­هایی جدیدتر و جذا­تر بازگو کردند. در نتیجه این رویکرد موج خصوصی سازی، آزادسازی اقتصادی و نیز دولت­زدایی شکل گرفت. اما این رویکرد نیز به خوبی مؤثر نیفتاد تا آنکه الگویی نو در دیدگاه نهادهای بین المللی با عنوان حکمرانی خوب ظهور یافت.
ایده حکمرانی خوب بر این باور است که دولت، بازارها و جامعه مدنی در کنار هم می­توانند نواقص هم را برطرف کنند، خلأها را پر کرده و نارسایی­ها را پوشش دهند. این ایده به دنبال آن است تا دولت توانمند شود فارغ از آنکه کوچک است یا بزرگ.^[۱۶۲]
نقش دولت در این الگو این است که سیاست­گذاری کند، از مالکیت­ها و قراردادهای خصوصی حمایت نماید، عدالت کیفری را تضمین کند تا صلح و آرامش برقرار شود، بازارها را تنظیم و مقررات­گذاری نماید، بازتوزیع منصفانه ثروت را تضمین کند، ثبات اقتصادی ایجاد کند، زیرساخت­ها را توسعه دهد نظامات تأمین اجتماعی را برقرار نماید. از کارگران و کارگاه­ها حمایت کند و متکلف بسیاری از وظایف دیگر در راستای حمایت حداکثری از حقوق و آزادی­های شهروندان باشد. دولت بر این اساس، از حجم مالکیت و کارفرمایی خود تا جایی که اوضاع و احوال اجازه می­دهد کاسته و بر نقش مقررات­گذاری (تنظیم کنندگی)، سیاست­گذاری و بازتوزیعی خود می­افزاید. مهمترین زمینه فعالیت دولت در چنین الگویی، نهادسازی، سیاست­گذاری، عدالت گستری و مقررات­گذاری است.^[۱۶۳] براین اساس حقوق مالیاتی در چنین بستری از الگوی نظام بسته و صرفاً یک طرفه در فرایند سیاست­گذاری، وصول و حل اختلافات مالیاتی فاصله گرفته و به دنبال ایجاد بستری است که دولت در مقام همکار و شریک نهادهای اجتماعی و مدنی گام بر می­دارد. در این الگو تناسبی منطقی میان خدمات ارائه شده و مالیات­های وصولی وجود دارد که در نتیجه آن نه منجر به فشار بر مردم می­ شود و نه هزینه­ های سنگین ناشی از خدمات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را برای دولت در پی دارد. ضمن آن­که به دیگر کارکردهای عدالت در سایر مراحل مالیاتی همچون عدالت کیفری و عدالت رویه­ای مالیاتی نیز توجه دارد.

بند دوم: مالیات و حق مالکیت

بواسطه آن­که در جریان اخذ مالیات حق حاکمیت دولت با حق مالکیت افراد جامعه تعارض پیدا می­ کند، شاهد تزاحم حقوق دولت و مردم هستیم که همین مسئله ضرورت توجه به اصل عدالت مالیاتی را ایجاب می­نماید.^[۱۶۴]
از مدت­ها پیش بر سر این مسئله که مالیات­ها در چه زمانی، بر چه موارد و به چه میزانی باید وضع شوند اختلاف نظر بوده است و هر گروهی شروطی را بری آن برگزیده است. برخی از اندیشمندان شروطی چون تمام شدن درآمدهای ثابت دولت، بیشتر بودن مخارج دفاعی نسبت به منابع موجود، وضع موقتی مالیات­ها، عدم وضع مالیات برای نیازهای غیر ضرور و وضع مالیات برای ثروتمندان جامعه^[۱۶۵]را نام برده­اند.
«در پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با تغییر نظام سرمایه داری به نظام ارشادی، حقوق مالکیت نیز با تغییراتی روبرو شد. مهترین این تغییرات عبارت است از: حق مالکیت فردی تا وقتی به منافع جامعه لطمه نزند، قانونی شناخته شد. همچنین در کنار مالکیت فردی، مالکیت جمعی نیز به صورت مالکیت سهام در شرکت­های سهامی و تعاونی به وجود آمد. مالکیت دولتی بر مؤسساتی که به دلایل اقتصادی یا استراتژیک نمی ­توانند به وسیله بخش خصوصی اداره شوند، پدید آمد. رابطه مستقیم مالکیت ابزار تولید و سرمایه با مدیریت تغییر کرد. موضوع مالکیت از اشیای مادی منقول و غیر منقول به اشیای غیر مادی مانند اختراعات و اکتشافات، توسعه یافت.»^[۱۶۶]
یکی از حقوقی که در جریان وضع مالیات مورد تعدیل واقع می­ شود و از طرفی میزان و معیاری جهت وضع مالیات به شمار می­رود، حق مالکیت است. به بیان دیگر دولت­ها از یک طرف نسبت به اخذ مالیات محق هستند و از طرفی ملزم به رعایت حق مالکیت هر شخص و احترام به آن می­باشند. حق مالکیت به طور کلی توسط قانون اساسی و قوانین بین ­المللی به رسمیت شناخته شده و محافظت می­ شود. مالیات­ها بطور طبیعی چنین حقی را تضعیف می­ کنند؛ چرا که همه مشمولین مالیات ملزم هستند بخشی از درآمد و دارایی خود را به دولت پرداخت کنند.
اینکه آیا می­توان میان وضع مالیات و حق مالکیت تناسب برقرار کرد یا خیر محل تأمل است. با یک نگاه اجمالی شاید چنین به نظر آید که جمع میان این دو منطقی و شدنی نیست و تناسب میان این دو مورد امر ضد و نقیضی به شمار می­رود، لیکن نظر به ضرورت­های اجتناب ناپذیر موجود در جوامع امروزی، می­توان به تفکیک این دو حوزه پرداخت به نحوی که بتوان هر دو را در کنار هم مورد پذیرش قرار داد.
اگر ما صرفا به حق مالکیت شخصی توجه کنیم و از حق جامعه و هویت­های جمعی غافل شویم، به مالیات به مثابه مصادره (غصب) خواهیم نگریست. بنابراین لازم است تا ضمن درک دقیق حقوق مالکیت، حقوق هویت­های جمعی به سرپرستی دولت را نیز مدنظر قرار دهیم. در این خصوص متون اسلامی، حتی در اموال اشخاص، حقی را برای جامعه و افراد ناتوان آن در نظر می­گیرند. بر این اساس لازم است حق مالکیت و حدود مالکیت خصوصی تبیین گردد.

الف: حق مالکیت خصوصی

«حق مالکیت، کاملترین حق عینی است که انسان می ­تواند بر مالی داشته باشد و سایر حقوق عینی از شاخه­ های این حق است. مفهوم و اوصاف مالکیت همیشه در تغییر است به ویژه در قرن نوزدهم و بیستم با پیشرفت فکر ملی شدن اموال و صنایع، حدود مالکیت فردی دگرگون شده و حقوق افراد در برابر قوای عمومی محدود گردیده است.»^[۱۶۷]

ب: حدود حق مالکیت خصوصی

ماهیت عدالت رابطه مستقیمی با مفهوم حق دارد بدین معنی که عدالت زمانی موضوعیت دارد که حقی موجودیت داشته باشد. چنان­که در هر موردی که حق مطرح است، عدالت هم شکل می­گیرد، بنابراین می­توان چنین گفت که عنصر حق در چیستی عدالت مطرح است و بدون شناخت و ارزیابی دقیق «حق» نمی­ توان درباره عدالت داوری واقع بینانه داشت.
جان لاک از جمله اندیشمندانی است که بر مسائل مربوط به عدالت فردی و حقوق افراد تمرکز و تأکید دارد. عدالت از دیدگاه وی، چیزی جز حمایت از حقوق مسلم افراد نیست. از این منظر هدف اصلی عدالت چیزی جز محافظت از مالکیت فردی نخواهد بود.^[۱۶۸]
علاوه بر آن، مفهوم عدالت ارتباط وثیقی با مبنا و منشاء حق دارد چنانچه حق را ناشی از قانون بدانیم و هر آنچه را قانون به عنوان حق برای اشخاص به تعیین نماید، بپذیریم و یا آنکه بخشی از حقوق آن­ها را سلب نماید، مفهوم عدالت نیز به عدالت قانونی تنزل خواهد کرد ولی چنانچه فراتر از قانون، حدود حق مالکیت را مشخص نماییم، عدالت نیز متأثر از آن، مفهومی دگر خواهد یافت.^[۱۶۹] بنابراین حق و عدالت دارای رابطه­ای تنگاتنگی هستند و هر مبنایی برای مفهوم حق اختیار شود، مفهوم عدالت نیز بر همان مبنا تفسیر خواهد شد.
از طرف دیگر مالیات نیز مفهوم دیگری است که با مفهوم حق ارتباطی نزدیک اما سلبی دارد، بنابراین از این جهت نیز باید توجه کرد که آیا حق مالکیت یک حق بی حد و حصر و خدشه ناپذیر است بدین معنی که به هیچ عنوان نمی­ توان آنرا مقید کرد.
دین اسلام علی رغم پذیرش حق مالکیت بر این عقیده است که حقی بر گردن برخی افراد بر برخی دیگر است و باید این حق پرداخت شود و از مال افراد بیرون آید و اساساً این حق، جزو حقوق صاحب مال به حساب نمی­رود^[۱۷۰] که اخذ آن خدشه به حق مالکیت وی تلقی گردد.
چنانچه از مالیات­های شرعی بدست می ­آید، میزان آن­ها اگر چه در شرع مشخص شده است لکن در صورت عدم تکافوی آن جهت رفع نیاز جامعه، دست شارع برای ایجاد پایه­ های جدید باز خواهد بود. بر این اساس حدود مالکیت نیز با توجه به این احتیاجات و نیازهای جامعه متغییر خواهد بود و در واقع میزان این نوع حق، نامشخص و بسته به شرایط جامعه در نوسان است که در جوامع دموکراتیک و مبتنی بر قانون، میزان آن در قوانین مندرج است.^[۱۷۱]

فصل سوم: مفاهیم و مبانی نظری عدالت مالیاتی

عدالت مالیاتی موضوعی دو سویه، چند جانبه و پیچیده­ای است که ورود دامنه دار به قلمرو آن ما را با چالش­های اساسی روبه رو می­ کند. بر این اساس لازم است تا این مفهوم به اجزای مختلفی تقسیم شود که هر جزء گویای کارکرد ویژه آن باشد.
موضوع عدالت مالیاتی از آن جهت که به دنبال تعیین معیار و ضوابط حقوقی برای حکومت و شهروندان است، امری دوسویه به حساب می­رود که از یک سو، به دنبال تنظیم حدود و ثغور دخالت دولت و حکومت در حوزه مالیات است و از سوی دیگر به دنبال افزایش تمکین مؤدیان مالیاتی و جلوگیری از فرار مالیاتی می­باشد، به تعبیری می­توان این مفهوم را مبین حدود و ثغور تکالیف و حقوق این اشخاص دانست به طوری­که این مفهوم، روزی مستمسکی برای دولت و روز دیگر دستاویزی برای مؤدیان مالیاتی خواهد بود تا بواسطه آن احقاق حق نمایند.
«در این خصوص از دید منتسکیو، وضع مالیات­ها صرفاً در صورتی عادلانه است که هم احتیاجات دولت به خوبی در نظر گرفته شود و هم احتیاجات افراد. البته وی معتقد است که برای احتیاجات موهوم دولت نباید از احتیاجات حقیقی ملت چیزی برداشت شود که اگر چنین شود خود از مصادیق بی­ عدالتی خواهد بود.»^[۱۷۲]
عدالت مالیاتی در تعبیر دوم، بر این ایده استوار است که همه اعضای سازنده جامعه، ملزم به حفظ و حراست از حقوق عامه یا به تعبیری هویت­های جمعی هستند و بر همین اساس است که تمام اعضای آن، باید به پرداخت سهم عادلانه خود از طریق مالیات اقدام نمایند.^[۱۷۳] چرا که مالیات، وسیله­ای برای افزایش درآمد و بودجه دولت­ها محسوب می­ شود و دولت­ها عمدتاً از طریق آن برای رسیدن به اهداف مختلف اجتماعی– اقتصادی اقدام می­ کنند.
از طرف دیگر عدالت مالیاتی مسئله­ای است چند جانبه، که قلمروهای مختلفی را در بر می­گیرد. معیارها و مؤلفه­ های این مفهوم گاهی دارای کارکردی ماهوی است که به حوزه ­های ماهوی نظیر قانون­گذاری و سیاست­گذاری مربوط می­ شود و گاهی نیز با کارکردی شکلی به حوزه ­های قضایی نظر دارد.
در این فصل کوشش خواهد شد تا با بازشناسی اصول و معیارها و مؤلفه­ های عدالت مالیاتی اسلوبی صحیح برای بخش آینده طرح نماییم. به این منظور ابتدا بحث خواهد شد که آیا عدالت مالیاتی در بردارنده یک مفهوم است یا چند مفهوم؟ اساساً قلمروهای بحث حاضر کدامند؟ و مشخص خواهد شد هدف این تحقیق دستیابی به کدام یک از این قلمرو و مفاهیم مرتبط با آن است.

گفتار اول: بازشناسی مفهومی عدالت مالیاتی

اصل عدالت مالیاتی به عنوان یکی از اصول حقوق عمومی، در سلسه مراتب هنجارها، از جایگاه بالایی برخوردار است^[۱۷۴] که دارای ویژگی الزام آور نیز می­باشد.
عدالت مالیاتی مفهوم عموماً پایه­ای است که به اشخاص و نهادهای مشمول مالیات و نیز دستگاه مالیاتی مربوط می­ شود. این مفهوم را می­توان از نگاه حکومت و شهروندان آن، هم جزو حقوق اقتصادی قلمداد کرد و هم به نوعی آن را در ردیف حقوق اجتماعی ذکر نمود، چرا که حقوق اجتماعی در یک معنای محدود، به حقوقی گفته می­ شود که فرد آن را به عنوان یک عضو جامعه داراست و در معنای وسیع­تر حقوق اجتماعی به یک سلسله حق­هایی اطلاق می­ شود که به منظور رفع بی­ عدالتی­های اجتماعی و اقتصادی برای فرد شناخته شده است و این بی­ عدالتی ناشی از شرایط اقتصادی و اجتماعی حاکم بر جامعه و محیطی است که فرد در آن زندگی می­ کند.^[۱۷۵] پس بنابراین عدالت مالیاتی صرفاً یک نظریه اقتصادی محسوب نمی­ شود بلکه یک نظریه اجتماعی با ابعاد حقوقی نیز به شمار می­رود.^[۱۷۶]
اصل عدالت مالیاتی یکی از مهمترین اصول کلی حقوقی در حقوق مالیاتی قلمداد می­ شود. عده­ای این اصل را به معنای پخش درست، به جا و مناسب بار مالیات بر شانه مؤدیان مالیاتی در نظر گرفته­اند.^[۱۷۷] با دقت نظر در این تعریف، مشخص خواهد شد که تعریف ارائه شده، در بردارنده تمامی جهات مفهوم عدالت مالیاتی نبوده و با نارسایی­هایی همراه است. تناسب، توازن و برابری در پرداخت­های مالیاتی صرفاً یک روی سکه بحث حاضر است که البته تعریف فوق­الذکر از این منظر با نارسایی­های دیگری نیز همراه است.

زئولیت­ها دارای حفراتی در ابعاد مولکولی هستند که دارای نرخ­های مختلف انتقال برای هر مولکولی می­باشد که نشان دهنده خاصیت غربال مولکولی آن­ها است. خاصیت غربال مولکولی هنگامی موثر خواهد بود که اندازه­ مولکول­ها یکسان نباشد. این ویژگی­ها موجب افزایش کاربرد آن­ها می­ شود.

۱-۱-۱ زئولیت­های طبیعی
از زمان کشف تاکنون، زئولیت طبیعی مورد استفاده قرار می­گرفته اما با توجه به محدود بودن منابع آن امکان استفاده از زئولیت طبیعی در استفاده­های گسترده­ی تجاری وجود ندارد. از اواخر دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۲ کشف­های زمین شناسی نشان داده که رسوبات ته­نشین شده از زئولیت در غرب ایالات متحده­ی آمریکا وجود دارد. این کشف­ها نتیجه­ استفاده از آزمون پراش اشعه­ی X بر روی سنگ­های رسوبی است. برخی از زئولیت­ها به صورت تک مینرالی و به صورت انبوه تشکیل شده ­اند و برای استخراج مناسب­اند. برخی از زئولیت­ها که برای کاربردهای جاذب به صورت تجاری درآمده اند عبارتند از چابازیت^[۶]، اریونیت^[۷]، موردنیت ^[۸]و کلینوتپیلولیت^[۹] در مقادیر کم و برای کاربردهای جاذب مانند جداسازی اجزای هوا برای خشک کردن و خالص سازی استفاده می­شوند. زئولیت­های طبیعی نیز درکاربردهای توده مانند پرکننده­های کاغذ، سیمان­ها و بتن­های پوزلانی، در کود شیمیایی و تثبیت­های خاک و به عنوان مکمل غذایی برای حیوانات استفاده می­شوند ]۱[.
۱-۲ سنتز غربال‌های مولکولی
کاهش اندازه ذرات زئولیت بر روی گزینش­پذیری، میزان ­­فعالیت، پایداری و طول عمر آن تاثیر قابل توجهی دارد چرا که کاهش اندازه ذرات، منجر به افزایش هر چه بیشتر سطح خارجی و کوتاهتر شدن مسیر نفوذ شده و به دنبال آن باعث کاهش مقاومت انتقال جرم و حرارت در تجزیه و جذب می­ شود [۱۳و۱۲].
تغییر ­قالب دهنده^[۱۰]، انتخاب منبع مناسب سیلیسیم^[۱۱]، روش­های حرارت­دهی، مدت زمان­ تبلور و نیز شرایط ترکیب شدن مانند دما و فشار در ساخت نانوکاتالیزور SAPO موثر می­باشد. درگاهی و همکاران [۱۲] نشان دادند که درجه حرارت بالا و زمان سنتز کوتاه، منجر به کاهش اندازه ذرات و تغییر مورفولوژی SAPO خواهد شد.
فرایند تولید SAPO غربال­مولکولی­ سیلیکوآلومینیوفسفات شامل گام­های زیر می باشد [۱۵و۱۴] :
۱) فراهم سازی منابع آلومینیوم، فسفر و سیلیسیم در شرایطی که منبع سیلیسیم محلول در یک زمینه­ آلی قابل انحلال در آب است (تشکیل یک ترکیب سنتزی از منابع مذکور).
۲) به عمل آوردن ترکیب مصنوعی برای یک دوره زمانی با دمای مناسب برای تشکیل غربال مولکولی سیلیکوآلومینیوفسفات.
پارامترهای موثر در سنتز را می توان در سه مورد خلاصه کرد:
۳) مدت زمان سنتز بعد از عملیات گرمایی: طولانی شدن زمان سنتز باعث بزرگترشدن اندازه بلورها می­ شود [۱۷و۱۶].
۴) غلظت محلول پیش ماده: هسته­زایی یکنواخت و سریع در محلول­های غلیظ اتفاق می­افتد چرا که در ابتدا محلول فوق اشباع است.
۵) مدت‌ سپری‌ شده‌ بین هسته­سازی و درجه سختى [۱۸].
تبدیل ماده ژلاتینی خشک^[۱۲] یک تکنیک جدید برای زئولیت­ها،AlPO و SAPO می­باشد که مورد توجه بسیاری از محققان واقع شده است [۲۲-۱۹].
روش­های سنتز عمومی نیز به دو شکل می­باشد:

1. 1. روش ریزموج^[۱۳]و هیدروترمال^[۱۴]: برای سنتز مواد نانومتخلخل، ژل آبی شامل مواد اولیه و مواد کمکی واکنش مانند عامل­های هدایت ساختار^[۱۵]، محیط واکنش را تشکیل داده و گرمای واکنش توسط امواج ریزموج تأمین می­ شود.

1. 1. روش سنتز با بهره گرفتن از قالب دهنده (Template): در این روش، برای ایجاد حفره­ها از مولکول­ها یا دسته­ای از مولکول­ها با شکل مشخص به عنوان قالب دهنده استفاده شده و بعد از رشد ماده روی آن­ها، قالب دهنده توسط روش­های فیزیکی و شیمیایی نظیر کلسینه کردن حذف می­ شود. مزیت بارز سنتز قالبی، کنترل دقیق شکل و اندازه­ حفره است.

شکل ۱-۳: روش سنتز قالبی و قالب­های رایج در آن: ۱٫ تک مولکول، ۲٫ مولکول دوگانه دوست (دارای یک رشته آلی چربی دوست (قرمز) و یک سر آب دوست (آبی): Amphiphile)) و ۳٫ مایسل^[۱۶] (خوشه­ای از مولکول­های دوگانه-دوست) و ۴٫ مواد پیچیده­تر، ۵٫ یک ساختار کروی، ۶٫ دسته ای از ساختارهای کروی ]۱[.
۱-۳ اصلاح غربال مولکولی­های سیلیکوآلومینوفسفاتی
در دهه‌ی۱۹۸۰ کارهای فراوانی در زمینه­ کاربرد و سنتز تعداد زیادی از اعضای خانواده­ی زئولیت­های با سیلیس بالا انجام شده است. در سال ۱۹۸۲، غربال­های مولکولی بلوری با تخلخل­های میکرونی از جنس آلومینوفسفات­ها به وسیله­ ویلسون^[۱۷] و همکارانش توصیف شد. پس از آن در سال ۱۹۸۶، اعضای دیگری از خانواده­ی غربال­های مولکولی برپایه­ی آلومینوفسفات مانند SAPO تولید و ارائه شدند. به خاطر آنکه در سنتز چارچوب­های سیلیسی و آلومینوسیلیکاتی فلزاتی همچون آهن، گالیوم، تیتانیوم و ژرمانیم استفاده می­شد، تلاش­ های زیادی بر روی سنتز غربال­های مولکولی از جنس متالوسیلیکات انجام شد.
دهه­ ۱۹۸۰ همچنین به عنوان دهه­ توسعه در زمینه­ سنتز ثانویه و اصلاح شیمیایی زئولیت­ها معروف است. شبکه ­های غنی شده از سیلیسیم در بیش از دوازده نوع زئولیت با بهره گرفتن از روش­های زیر تعریف شدند:
۱) اصلاح گرماشیمیایی به وسیله استخراج اسیدی ثانویه و یا بدون­­ آن
۲) شیمی محلول آبی رقیق آمونیوم فلئوروسیلیکات
۳) عملیات فراوری در دمای بالا به وسیله­ سیلیسیم تتراکلراید
۴) عملیات فراوری در­ دمای پایین به ­وسیله­ گازهای فلئورین به طور مشابه جانشینی شبکه­ فلزی با بهره گرفتن از شیمی محلول آبی رقیق از آمونیوم فلئوروسیلیکات گزارش شده است در این روش فلزاتی همچون آهن، تیتانیم، نیکل، کروم و قلع به وسیله­ روش­های سنتز ثانویه در داخل شبکه­ زئولیتی وارد می­شوند.
کشف غربال­های مولکولی بر پایه­ آلومینوفسفات در سال ۱۹۸۲ یک کار بسیار مهم بود. برخی از عناصر سیزده گانه­ای که در سال ۱۹۸۶ به همراه شبکه ­های آلومینوفسفاتی استفاده شدند عبارتند از:Ge ,Ga Zn, Co, Mn, Fe, Ti, Si, Mg, B, Be, Li و Asاین منبع جدید از مواد غربال­های مولکولی بر پایه­ AlPO₄ را ساختند که دارای بیش از ۲۴ ساختار و ۲۰۰ ترکیب بودند.
زئولیت­های آلومینیوسیلیکات همگی دارای ساختار شبکه­ ای چهاروجهی ناشی از هیبریداسیونsp³ در مرکز سیلیکون، پیوند­های منظمSi-O را تولید می­ کند. در عین حال هنوز تعداد زیادی از وضعیت­های فضایی ممکن برای زئولیت­ها وجود دارد که اخیرا مورد بررسی قرار گرفته­اند. چهارچوب­ها در زئولیت­های طبیعی و اکثر زئولیت­های سنتزی به دلیل نقص­های جانشینی ⁺Al³ در مراکز سیلیکونی دارای بار منفی هستند. لذا گونه ­هایی مثبت توازن بار مثبت در فضای اضافی حفرات چهارچوب­ها را برقرار می­ کنند. برای این منظور در مراحل سنتز زئولیت­ها از فلزات قلیایی، قلیایی خاکی و یا کاتیون­های آلکیل آمونیوم استفاده می­ شود.
۱-۴ شناسایی غربال مولکولی­های سیلیکوآلومینوفسفاتی
بررسی ساختار مواد نانومتخلخل، به شناخت ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی این مواد کمک می­ کند. همچنین کوئوردیناسیون، حالت اکسایش و قدرت پیوند فلزات واسطه­ای که بار ساختار را خنثی می­ کنند، فعالیت و گزینش پذیری در واکنش­ها را مشخص می­ کند.
شناسایی غربال مولکولی­ به روش­های زیر می ­تواند صورت پذیرد:
روش­های میکروسکوپ الکترونی((SEM ^[۱۸]
روش­های پراش^[۱۹]
روش جذب گاز^[۲۰]
روش طیف بینی جذب پرتوی ایکس (XAS)^[21]
روش طیف بینی رزونانس مغناطیسی هسته NMR))^[22]
۱-۴-۱ روش­های میکروسکوپ الکترونی
مهم­ترین مزیت این روش­ها، به دست آوردن یک تصویر واضح از ساختار است. روش میکروسکوپ الکترونی پویشی، تصاویر واضحی از مواد نانوزئولیت در اختیار می­گذارد. میکروسکوپ الکترونی عبوری با وضوح بالا^[۲۳] (HRTEM) روشی برای مطالعه­ ترکیبات جامد مزومتخلخل و بی­شکل است که توزیع و اندازه­ حفره­ها را نشان داده و تنها روشی است که می ­تواند حضور حفره­های مزو و میکرو را در یک ترکیب کامپوزیتی به طور همزمان تشخیص دهد.
۱-۴-۲ روش پراش اشعه X (XRD^[24])
این روش­ها شامل پراش نوترون و پرتوی ایکس هستند و با پراکنده شدن پرتوها توسط هسته و الکترون­های اتم، ساختار کلی را تشخیص داده و اندازه­ حفره، سطح ویژه، حجم و شکل فضایی حفره را در اختیار می­گذارند.
۱-۴-۳ روش FTIR
دستگاه طیف سنج FTIR دستگاهی با تکنیک بالا است که امکان آنالیزهای سریع مواد را فراهم می­ کند و نتیجه را به سرعت روی صفحه نمایشگر این دستگاه نمایش می­دهد. این دستگاه برای هر ماده­ای طول موج متفاوتی را ارائه می­دهد. خواص شیمیایی و نوع گروه ­های عاملی بر روی کاتالیزور نانو ساختار سنتزی با بهره گرفتن از طیف نگاری مادون قرمز بررسی می­ شود. با بهره گرفتن از این طیف می­توان به حضور آب جذب شده در ساختار سیلیکوآلومینوفسفات پی برد و همچنین ارتعاشات کششی و حضور فلز در ساختار این غربال مولکولی در این طیف قابل تشخیص است.
ویژگی دستگاه FTIR نسبت به IR آن است که تمامی طول موج‌های ناحیه طیفی مورد نظر در یک زمان به نمونه تایید شده در حالی که در روش­های پاشنده معمولی IR، تنها بخشی کوچک از طول‌ موج­ها در یک زمان به نمونه می‌رسد. بنابراین سرعت، قدرت تفکیک FTIR از IR به مراتب بهتر است. طیف مادون قرمز را برای جامدات (به شکل قرص یا پودر KBr یا فیلم) مایعات (به شکل رقیق شده در حلال­های آلی) می­توان تهیه کرد.
۱-۵ مقدمه‌ای بر پیل­های سوختی^[۲۵]
نانو سیلیکوآلومینوفسفات را می­توان به عنوان یک اصلاح کننده در پیل سوختی مورد ارزیابی قرار داد. پیل سوختی یک ابزار شیمیایی است که به صورت پیوسته انرژی شیمیایی را به انرژی الکتریکی و احتمالا مقداری گرما تبدیل می­ کند. این فرایند تا زمانی که سوخت و اکسید کننده پیل سوختی به آن وارد شود، ادامه خواهد یافت.
از سوی دیگر باتری را می­توان به عنوان یک ابزار الکتروشیمی که مواد و وسایل لازم را به همراه داشته و انرژی تولید می­ کند، تعریف نمود. به عبارت دیگر، باتری­ها می­توانند انرژی که از قبل تولید شده را در خود ذخیره کنند، در حالی­ که پیل­های سوختی به عنوان مبدل­های انرژی عمل می­ کنند. از پیل­های سوختی به ­عنوان موتورهایی با آلودگی صفر یاد می­ کنند. به لحاظ کارآیی نیز الکتریسیته تولید شده از روش­های معمول­، از کارایی چرخه­ی کارنو تبعیت می­ کنند. اما پیل­های سوختی درگیر این محدودیت نبوده و کارایی بیش از پنجاه درصد دارند.
از نظر تئوری کلیه سوخت­ها را می­توان در یک واکنش آندی شرکت داد. ولی در پیل سوختی با کارایی بالا، یک سوخت باید بتواند تحت شرایط قابل حصول عملی، بطور قابل ملاحظه­ای در واکنش اکسیداسیون شرکت کند و این موضوع تعداد سوخت­هایی را که می­توان در عمل از آن­ها استفاده کرد، محدود می­نماید.
گاز هیدروژن، اولین ترکیبی است که به عنوان سوخت در پیل سوختی استفاده شده است ]۲۳[. دلیل عمده­ی استفاده از هیدروژن، فعالیت الکتروشیمیایی بالای هیدروژن در مقایسه با سایر سوخت­ها می­باشد، اما استفاده از هیدروژن مشکلات فراوانی در پی دارد که می­توان به مشکلات ذخیره سازی آن در تانک و یا بصورت هیبرید فلز اشاره کرد. از سوی دیگر می­توان از ترکیبات هیدروکربنی و یا الکل­های سبک به­عنوان منابع ذخیره سازی هیدروژن و یا به­عنوان سوخت استفاده کرد. این ترکیبات به آسانی قابل حمل و نقل و ذخیره سازی هستند و به لحاظ ایمنی نیز مشکلات بسیار کمتری در مقایسه با هیدروژن تبدیل می­شوند.
هیدروکربن­ها و الکل­های سبک به صورت مستقیم و یا از طریق واکنش­های شیمیایی کاتالیزوری، از گاز طبیعی و یا نفت خام به دست می­آیند، در محیط زیست باقی نمی­مانند و به راحتی تحت شرایط محیطی تخریب می­شوند.
استفاده از هیدروکربن­ها و الکل­ها در پیل­های سوختی به دو طریق امکان­ پذیر است: یکی انجام عمل تبدیل و تبدیل آن­ها به هیدروژن و دیگری، استفاده از آنها به عنوان سوخت. فرایند تبدیل به دو صورت تبدیل خارجی و تبدیل درونی امکان­ پذیر است. در حالت اول واکنش در یک راکتور مجزا که حاوی کاتالیزور است انجام می­ شود. ولی در تبدیل درونی­، واکنش بطور مستقیم در سطح آند پیل سوختی انجام می­گیرد. به این صورت که مواد بکار رفته در آند پیل سوختی، هم کاتالیزور برای واکنش تبدیل و هم الکتروکاتالیزور برای اکسایش هیدروژن هستند. به دلیل پایداری نسبتاً زیاد هیدروکربن­ها و الکل­ها، استفاده از آن­ها در پیل سوختی عموماً محدود به تبدیل آن­ها است که در تبدیل درونی، محدود به دمای بالا نیز می­باشد. بدین معنی که، هیدروکربن­ها بیشتر در پیل­های سوختی اکسید جامد و کربنات مذاب به عنوان سوخت بکار رفته­اند. البته می­توان از این ترکیبات بدون انجام تبدیل و به صورت مستقیم به عنوان سوخت در پیل­های سوختی استفاده کرد.

۳-۲۳- عراق
عراق با نام رسمی جمهوری عراق (به عربی: الجمهوریه العراقیه) (به کردی: کۆماری عێراق) کشوری در خاورمیانه و جنوب غربی آسیا است. پایتخت عراق شهر بغداد است. این کشور از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن و سوریه، از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه‌است. عراق در منطقه جنوب خود، مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد و دو رود مشهور دجله و فرات که منشأ تمدن‌های باستانی میان‌رودان (بین‌النهرین) در طول تاریخ کهن این کشورند از شمال کشور به جنوب آن روان هستند و با پیوستن به رود کارون، اروندرود را تشکیل می‌دهند و به خلیج فارس می‌ریزند.
گستره عراق ۴۳۸،۳۱۷ کیلومتر مربع (۵۸ام، حدود یک چهارم ایران) است. بیشتر سرزمین عراق پست و هموار و گرمسیری است. غرب عراق کویر است و شرق آن جلگه‌های حاصلخیز. ولی بخشی از کردستان عراق (شمال خاور) کوهستانی و سردسیر می‌باشد. همچنین عراق یکی از بزرگترین کشورهای دارای منابع نفت می‌باشد. این کشور دارای ۱۴۳ میلیارد بشکه ذخایر تاییدشده ی نفتی می‌باشد.
عراق با ۳۲٬۵۸۵٬۶۹۲ نفر (آمار ژوئیه ۲۰۱۴) جمعیت چهلمین کشور پرجمعیت دنیا ست. عرب‌ها ۷۵٪-۸۰٪، کردها ۱۵٪–۲۰٪،ترکمنانان، آشوریان و غیره حدود ۵٪ از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. همچنین حدود ۶۰٪-۶۵٪ درصد مردم عراق شیعه، ۳۲٪-۳۷٪ درصد سنی و ۳ درصد مسیحی و پیروان سایر ادیان هستند. عراق محل زندگی و دفن ۶ امام شیعه است و شهرهاینجف، کربلا، کاظمین و سامرا زیارتگاه شیعیان جهان است.
عراق دارای تمدن و فرهنگ دیرینه و پرباری است. سومریان، اکدی‌ها و آشوری‌ها نخستین تمدن‌های باستانی عراق را چند هزار سال پیش از میلاد بنیاد نهادند. پس از آن این منطقه بخشی از قلمرو هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان، و امپراتوری روم بود. پس از سرنگونی امویان و ظهور عباسیان پایتخت خلافت اسلامی از شام به عراق (شهر بغداد) منتقل شد. بعدها این حکومت با حمله مغولان سقوط کرد. از میانه سده دهم تا پایان سده سیزدهم هجری خورشیدی، عراق بارها میان ایران وعثمانی دست به دست شد. عراق در سال ۱۲۹۸ (۱۹۱۹) به سرپرستی بریتانیا درآمد و در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) استقلال یافت.
بخش زیادی از مرزهای نوین عراق توسط جامعه‌ی ملل در سال ۱۲۹۹ (۱۹۲۰) پس از تقسیم امپراتوری عثمانی بر اساسمعاهده سور تعیین شد. در این زمان عراق تحت قیمومت پادشاهی متحد بریتانیا در آمد. در سال ۱۳۰۰ (۱۹۲۱) پادشاهی عراقتشکیل شد و در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) این حکومت از بریتانیا استقلال یافت. در ۱۳۳۷ (۱۹۵۸) این پادشاهی ساقط شد و جمهوری عراق تاسیس گشت. عراق از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۸) تا ۱۳۸۲ (۲۰۰۳) توسط حزب سوسیالیست بعث عراق اداره می‌شد. پس از حمله‌ی ایالات متحده و متحدانش به عراق، حکومت حزب بعثِ صدام حسین برچیده شد و نظام چندحزبی پارلمانی در این کشور برقرار شد. آمریکایی‌ها در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) از عراق خارج شدند اما پیکارجویان به جنگ ادامه دادند. بعدها با سرریز شدن جنگ داخلی سوریه به عراق، درگیری‌ها بسیار شدت گرفت.
حکومت‌های متوالی عراق از آغاز تأسیس عراق جدید در ۱۹۲۱ همسان کشورهای همسایه در پی ایجاد هویتی ناسیونالیستی برای آن بر پایه قومیت عربی بر آمدند. این شیوه در عراق ناکام ماند و تنها به گرایش‌های جدایی‌طلبانه اقوام غیر عرب و سرکوب یا اخراج شووینیستی آنان انجامید.

۳-۲۴  
عراق مابین مدار ۲۹ و ۳۸ درجه‌ی شمالی و مدار ۳۹ و ۴۹ درجه‌ی شرقی قرار گرفته است (بخش کوچکی از آن در غرب مدار ۳۹ درجه شرقی واقع شده). این کشور با ۴۳۷٬۰۷۲ کیلومتر مربع ۵۸امین کشور از حیث بزرگی است. اندازه‌ی آن را می‌توان با ایالت کالیفرنیا در ایالات متحده مقایسه کرد. همچنین این کشور کمی از پاراگوئه بزرگتر است.
بخش بزرگ عراق صحرا است اما مناطق مابین دو رود دجله و فرات حاصلخیز است. این رودها سالانه ۶۰ میلیون متر مکعب لای را به دلتاحمل می‌کنند. قسمت‌های شمالی کشور عمدتاً کوهستانی است و بلندترین قلهٔ آن حاجی عمران (شیخا دار) (هم‌مرز با بلندی‌هایپیرانشهر ایران) با ارتفاع ۳۶۱۱ متر است. عراق مرز ساحلی کوچکی به طول ۵۸ کیلومتر با خلیج فارس دارد. در مجاورت شط العرب که نزد ایرانیان با نام اروندرود شناخته می‌شود، مرداب‌هایی قرار داشتند که بیشترشان طی دهه ۱۳۷۰ خشکانده شدند.

۳-۲۵ آب و هوا

آب و هوای کشور (به جز شمال) عمدتاً صحرایی است با زمستان‌های خنک و گاه سرد و تابستان‌های خشک و گرم و آفتابی. دمای هوا در تابستان در بیشتر جاهای این کشور به ۴۰ درجه سانتیگراد و در برخی مناطق به ۴۸ درجه می‌رسد. دمای هوا به ندرت در زمستان بالای ۲۱ درجه می‌رود و در شرایط سخت بین ۱۵ تا ۱۹ درجه و در شب‌ها تا حد ۲ تا ۵ درجه قرار می‌گیرد. مناطق کوهستانی شمال اغلب از زمستان‌های سرد با بارش برف و باران برخوردار است که گاهی موجب طغیان رودخانه‌ها می‌شود. به طور معمول بارندگی در این کشور کم است. در بیشتر مناطق سالانه کمتر از ۲۵۰ میلی‌لیتر بارش وجود دارد. این بارش‌ها هم بیشتر در زمستان رخ می‌دهد. باران‌های تابستانی به جز در شمال بسیار به ندرت اتفاق می‌افتند.
۳-۲۶ 
عراق و ایالات متحده در ۲۷ آبان ۱۳۸۷ اقدام به امضای موافقت‌نامه وضعیت نیروها کردند. این موافقت‌نامه بخشی از موافقت‌نامه‌ی وسیع‌ترِ چارچوب راهبردی تلقی می‌شود.  در بخشی از این موافقت‌نامه آمده است «دولت عراق خواستار آن است» که نیروهای ایالات متحده به طور موقت در عراق بمانند تا «امنیت و ثبات را حفظ کنند». نیروهای آمریکایی طبق این موافقت‌نامه هنگامی که در پایگاه‌های خود نیستند یا به ماموریت رفته‌اند تحت حوزه‌ی قضایی عراق قرار می‌گیرند.
عراق در ۲۴ بهمن ۱۳۸۷ رسماً ۱۸۶مین به عضویت کنوانسیون بین‌المللی منع جنگ‌افزارهای شیمیایی درآمد. این کشور بر اساس مفاد این پیمان، به عنوان عضوی تلقی می‌شود که میزان سلاح‌های شیمیایی خود را اعلام کرده است. از آن جا که عراق خیلی دیر به این کنوانسیون پیوسته است، از شمول کشورهایی که در جدول زمانی نابودی سلاح‌های شیمیایی قرار دارند خارج است
روابط ایران و عراق با تشکیل دولت جدید عراق در سال ۱۳۸۴ تا بالاترین حد افزایش پیدا کرد. نخست‌وزیر نوری المالکی و جلال طالبانیبارها از ایران دیدن کردند تا همکاری‌های دوجانبه در تمام زمینه‌ها بین دو کشور افزایش یابد. روابط بعد از مالکی نیز همچنان خوب تلقی می‌شود.
روابط عراق و ترکیه پرتنش است که دلیل اصلی آن حکومت اقلیم کردستان می‌باشد. در مهر ۱۳۹۰ پارلمان ترکیه قانونی را تصحیح کرد که طبق آن نیروهای ترکیه می‌توانند برای تعقیب شورشیان کرد وارد عراق شوند.

۳-۲۷موقعیت جغرافیایی عراق

این سرزمین را از آن رو عراق گفته اند که از دیگر سرزمین های عربی پست تر و در نزدیکی دریاست. کلمه عراق را از « عراق القربه » گرفته اند؛ یعنی مشکی که پایین آن سوراخ است. برخی نیز گفته اند « عراق » جمع « عرق » است؛ به معنای « ساحل دریا » و منظور از آن، ساحل دجله و فرات است که به هنگام مدّ به سطح دریا می رسد و به آن وصل می شود. برخی دیگر معتقدند که از « عروق الشجر »(ریشه های درخت) گرفته شده است. به همین سبب در زبان انگلیسی آن را « ایراک » تلفظ می کنند؛ به معنای جای پر نخل و درخت، که برگرفته از کلمه فارسی « ایراه » است. سرزمین عراق به لحاظ جغرافیایی، شامل سه منطقه است:
۱ ـ استپ و بیابان(در جنوب و غرب)
۲ ـ زمین های پست و دشت های دجله و فرات (دیار بکر و آرارات)
۳ ـ ناحیه های کوهستانی (در شمال و شمال شرق).
دو رود دجله و فرات، که از ترکیه سرچشمه می گیرد، طولانی ترین رودهای عراق با ۱۸۵۱ و ۲۷۰۰ کیلومتر است و در شمال بصره به هم می پیوندد و پس از تشکیل شط العرب، که امروزه آن را « اروند رود » می نامند، و طی ۱۹۰ کیلومتر به خلیج فارس می ریزد. گاهی این دو رودخانه طغیان کرده و کمبود بارش و بارندگی را برطرف می سازد، زیرا بارش متوسط سالانه در آن جا ۲۵۰ میلی متر است. رودهای کوچک دیگری از جمله دیاله، زاب صغیر و زاب کبیر نیز از عراق می گذرد. در سواحل این رودها کشاورزی، به ویژه کاشت نخل های خرما و انواع میوه، رونق دارد. شایان ذکر است که از تمامی خاک عراق تنها ۳% آن قابل کشت است. دجله و فرات از دیر باز سرچشمه حیات و تمدن بوده و تمدن شکوفای بین النهرین میان این دو رود شکل گرفته است و در حقیقت، آبادانی، شکوه و برپایی این سرزمین در گرو این دو رود است. از دیرباز کناره های این دو رود و میان آن ها سرزمین های پست و حاصل خیزی وجود دارد که زندگی مردم این منطقه را تأمین می کرد. و البته گاهی نیز سیل های خروشان بنیاد همه آن ها را برمی انداخت. امروزه، سدهای احداث شده بر روی دجله و فرات، جریان رودها را مهار می کند. قسمت شمالی عراق در بخشی که به نام الجزیره یا جزیره ابن عمر مشهور است و در نزدیکی آن شهر موصل قرار دارد یکی از حاصل خیزترین سرزمین های عراق است. قسمت هایی از بخش میانی عراق نیز به سواد مشهور است.
وسعت سرزمین عراق ۴۴۴۴۷۴ کیلومتر مربع است و ۱۵۰/۴۲۷/۲۲ نفر جمعیت دارد که پنجاه و دومین کشور جهان محسوب می شود. حدود ۶۰% این جمعیت را شیعیان، ۳۵% را اهل سنت و ۳% آن را مسیحیان تشکیل می دهند. نژاد مردم آن ۷۱% عرب، ۱۸% کرد، ۱%ایرانی و ۲/۱% ترک است. زبان رسمی، عربی و ۷۹% مردم با این زبان، ۱۶% به فارسی و ۲% نیز به ترکی سخن می گویند. البته زبان رسمی در مناطق کرد نشین، زبان کردی است. ۲۵% جمعیت عرب های عراقی اهل سنت اند. اقلیت مسیحی هم عمدتاً در اطراف موصل ساکن هستند. تعداد کمی یهودی در بغداد، یزیدی در شمال عراق و صابئی در بصره پراکنده اند.
در تقسیم بندی اداری، امروزه عراق به سیزده لواء(استان) و سه بادیه(منطقه صحرایی) تقسیم می شود. شهرهای عمده آن عبارتند از: بغداد، موصل، بصره، کرکوک، کربلا، نجف، حلّه، ناصریه، سلیمانیه.
۳-۲۸ شیعیان عراق
شیعیان عراق بزرگ ترین مذهب اقوام کشور عراق که جمعیتی بالغ بر ۶۵٪ این کشور را تشکیل می‌دهند، اکثریت قاطع مسلمانان شیعه عراق مردم عرب، ۴۰٪ از جمعیت ترکمانان و اقلیتی را نیز کردها تشکیل می‌دهند. بعد از حمله به عراق در سال ۲۰۰۳ خشونت‌های فرقه‌ای بین شیعیان و اهل تسنن عراق افزایش یافته است.
گذشته از این، عراق دارای شهرهای مقدس شیعیان جهان نظیر نجف و کربلا می‌باشد که زیارتگاه میلیون‌ها نفر از مسلمانان شیعهاست. نجف محل آرامگاه علی بن ابیطالب (امام اول شیعیان) است، و کربلا آرامگاه نوه محمد و فرزند امام اول شیعه، حسین بن علیاست. همچنین نجف به عنوان مرکز علمی طلاب و روحانیون شیعه در سطح جهان فعال است. دو اماکن مقدس دیگر برای شیعیان دوازده امامی در عراق شامل حرم کاظمین در حومه بغداد، که محل دفن مقبره امامان هفتم و نهم شیعیان موسی کاظم و محمد تقی، و حرم عسکریین در سامرای عراق که شامل مقبره امام دهم و یازدهم شیعیان علی الهادی و حسن عسکری می‌باشد.
عراق در رأس خلیج فارس٬ و یکی از پر جمعیت ترین کشورهای منطقه است که بیش تر جمعیت آن را شیعیان تشکیل می دهند. البته در این کشور نیز همانند دیگر کشورهای حاشیه ی خلیج فارس٬ آمار دقیقی از جمعیت شیعیان موجود نیست و در بیش تر کتاب ها و دایره المعارف ها٬ جمعیت آنان بین ۶۰تا ۶۵ درصد تخمین زده شده است. کشور عراق هیجده استان دارد که شیعیان تقریباً در دوازده استان آن پراکنده اند. این مکان ها که استان های جنوبی و مرکزی را در بر می گیرد٬ شامل شهرها و استان های بصره٬ ناصریه٬ عماره٬ کوت٬ دیوانیه٬ حله٬ کربلا٬ نجف٬ بغداد٬ کاظمین٬ بابل٬ قادسیه٬ ذی قار٬ سماره و واسط است. هم چنین در سه استان کرکوک٬ دیالی و سامرا نیز اقلیتی از شیعیان زندگی می کنند. نکته قابل توجه آن است که از میان تقریباً شش میلیون جمعیت بغداد٬ حدود چهار میلیون شیعه هستند که سه میلیون آن ها در شهرک صدر زندگی می کنند. «هم چنین یک سوم از جمعیت دو میلیون نفری ترکمان و نیز بخشی از کردهای عراق موسوم به «اکراد فعلی»٬ شیعه می باشند»از بعد جامعه شناختی٬ شیعیان عراق به عکس هم کیشان ایرانی خود٬ گرایش های ملی قوی دارند و به نوعی میان علقه های مذهبی­ ملی خود سرگردان مانده اند. به لحاظ تاریخی٬ حضور آنان در این کشور به گذشته های دور باز می گردد؛ حتی قبل از آن که امام علی علیه السلام به کوفه بیاید و مرکز خلافت را در آن جا مستقر سازد. و پس از آن٬ دوره های مختلف حکومت های شیعی را شاهدیم که به تقویت تشیع در منطقه انجامید. اما تشدید شیعی گری در سالهای اخیر٬ به نقل از نقاش به سالهای ۱۸۳۱ میلادی باز می گردد و تخریب اماکن متبرکه شیعی در ٬۱۸۴۳ به احساس هویت شیعیان دامن زد. نقاش دلیل آورد که تغییر زندگی از شبانی به کشاورزی٬ بحرانی هویتی در مردم پدید آورده بود که تعریفی جدید از هویت جمعی را ضروری می ساخت. در این مجموعه فکری٬ او به بخش اعظمی از مردم که به ناچار از عربستان آمده بودند٬ اشارت دارد. مهاجرت از عربستان و تلاش برای یافتن هویت جدی در قالب نظام اقتصادی­ کشاورزی به جای شبانی٬ به نظر نقاش٬ ساکنان تازه وارد را به دینی متضاد با وهابیت علاقه مند ساخت. گرچه درستی و نادرستی این تحلیل بحث برانگیز است٬ ولی در اصل مهاجرت هایی که از دیرباز به این کشور صورت می پذیرفته٬ شکی نیست. وجود بارگاه شش امام معصوم در این کشور و هم چنین وجود مدارس علمیه٬ به ویژه در شهرهای نجف٬ حله و کاظمین٬ همواره عامل مؤثری در مهاجرت شیعیان به این کشور بوده است. از سوی دیگر٬ غالب حکومت های عراق تا قبل از حکومت بعث٬ مهاجر دوست بوده و به نسبت کشورهای منطقه٬ برخورد تهاجمی چندانی با شیعیان مهاجر نداشتند؛ گرچه به دلایل سیاسی٬ با مهاجران ایرانی رفتاری متفاوت بروز می دادند. این رویکردها باعث شده بود تا شیعیان منطقه به این کشور رو آورند و شمار بسیاری از شیعیان را٬ شیعیان کشمیری٬ عربستانی٬ پاکستانی٬ هندی٬ لبنانی٬ ایرانی و شیعیان دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس تشکیل می دهند که دلیل روشنی بر مهاجرپذیر بودن عراق است. البته نباید فراموش کرد که اسناد به جای مانده از تاریخ این منطقه٬ گویای آن است که شیعیان٬ سالیانی بس طولانی در این منطقه زندگی کرده اند٬ به گونه ای که حتی قبل از حکومت علی علیه السلام نیز در این سرزمین ها ساکن بوده اند و پس از حادثه ی کربلا٬ گروهی به خونخواهی ایشان برخواسته و حکومت های شیعِی بسیاری مستقر گشتند. به هر حال٬ هم اینک اکثریت با شیعیان است و بیش تر آن ها شیعه ی دوازده امامی هستند و همانند دیگر شیعیان منطقه٬ به لحاظ سیاسی گروه منزوی و طرد شده ای به شمار می آیند. پس از آن که عراق بر اساس توافق نامه ی سایکس­ پیکو (تقسیم عثمانی) در سال ۱۹۲۰ تأسیس گردید٬ انتظار می رفت که آن ها (شیعیان) به نسبت کثرت و اهمیتشان٬ نقش عظیم یا برجسته ای داشته باشند. با این همه٬ همان طور که همه می دانند٬ شیعه مذهب های عراقی٬ نه تنها موفق به ایفای چنین نقشی نشده اند٬ بلکه هم چنین از آغاز حکومت سلسله ی هاشمی تا به امروز٬ از نظر سیاسی٬ یک گروه از یاد رفته و منزوی بوده اند. آن گونه که می دانید٬ تحولات اخیر عراق٬ آینده ی این کشور را در هاله ای از ابهام فرو برده است٬ به گونه ای که هیچ کس به درستی نمی داند حکومت آینده ی این کشور چگونه خواهد بود و چه گروه هایی در دولت آینده نفوذ بیش تری خواهند داشت. تا پیش از این٬ شیعیان به طور کلی از سیاست طرد شده و گروه اقلیت سنی٬ تمام شغل های حکومتی را در انحصار خود گرفته بودند؛ آن گونه که می نویسند: شیعیان عراق به طور سازمان یافته ای از نیل به منصب و مراکز قدرت محروم می شوند. به گفته علوی و بنجیر٬ از سال ۱۹۲۱ تا ۵۹ ٬۱۹۵۸ دولت در عراق تشکیل شده که صرفاً پنج نفر از شیعیان از میان صدها نفری که به منصب وزارت و نخست وزیری رسیده اند٬ توانسته بودند در منصب نخست وزیری به تشکیل دولت دست زنند و حدود سه سال٬ زمام امور شور را به عهده داشته باشند. با عنایت به این که بین ۶۰ تا ۶۵ درصد مردم عراق را شیعیان تشکیل می دهند٬ این تبعیض ناروا برای شیعیان عراق بسیار آزار دهنده است. از سال ۱۹۵۸ تا ٬۱۹۹۰ صرفاً یک شیعی به نخست وزیری برگزیده شد که مدت ده ماه صدارت داشت. تبعیض بر ضد شیعیان٬ در دیگر عرصه های زندگی نیز وجود دارد؛ از جمله آن که شیعیان در پارلمان٬ فرهنگ٬ مطبوعات٬ اوقاف٬ آموزش و پرورش٬ آموزش عالی و تجارت و بازرگانی حضور کم رنگی دارند. البته بیش تر بر شیعیان٬ به دوران حکومت بعث باز می گردد. در حالی که در ٬۱۹۶۳ شش تن از سیزده تن عضو فرماندهی منطقه ای بعث شیعه بودند٬ در ۱۹۷۰ هیچ عضو شیعی در آن وجود نداشت. … پس از ٬۱۹۶۴ شیعیان رفته رفته تمام منافع سیاسی را که در دهه های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰ و در دوران کوتاه رژیم عبدالکریم قاسم در سالهای ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۳ به دست آورده بودند٬ پس از ۱۹۶۹ حکومت جدید بعثی٬ به ایجاد محدودیت هایی فراوان در زندگی مذهبی و فرهنگی شیعیان پرداخت که مصادره ی موقوفات٬ تعطیل کردن مدارس علمیه و ممانعت از اجرای مراسم مذهبی٬ نمونه ای از آن هاست. ابتدا شیعیان کوشیدند با حضور در امور آموزشی٬ جای پای خود در نظام سیاسی عراق باز کنند٬ اما چون بعضی از مراجع عظام شیعی٬ استخدام در ادارات دولتی عراق و پذیرفتن مناصب سیاسی را مکروه اعلام کرده بودند٬ حضور شیعیان در دستگاه دولتی ضعیف می نمود. دولت از این فتواهای شیعیان استقبال می کرد. گروه هایی که چندان به این فتواها پای بند نبودند٬ مشارکت بیش تر در دولت را می خواستند٬ اما اقدامات حکومت علی جودت الایوبی در حذف شیعیان و سپردن مشاغل دولتی به اهل تسنن٬ زمینه ساز شورش های سال ۱۹۳۵ شد. شدت سرکوب و عدم تلاش برای راهجویی٬ موجب شد تا بعضی از شیعیان عربگرای مذهبی٬ به ترتیب در قالب احزاب کمونیستی و یا مذهبی فعال گردند. سنی مذهبان از این عامل بهره جسته و شیعیان را به ارتداد متهم می کردند. با اوج گیری اصول گرایی اسلامی٬ فعالیت ضد رژیم در برابر فعالیت های گرایش شیعی٬ از جمله ی این گرایش های سیاسی شده ی شیعیان عراق است. با تشکیل این احزاب٬ از فشار اتهامات پیشین مبتنی بر الحادگری شیعیان کاسته شد٬ ولی سیاسی شدن شیعیان٬ به سیاسی شدن گروه رقیب سنی نیز دامن زد. با روی کار آمدن حزب بعث٬ روند شیعه آزاری تشدید شد. با آن که برخی از رهبران حزب بعث شیعی مذهب بودند٬ جنگ فرقه ای تمام عیاری بر ضد شیعیان آغاز شد و تحت عنوان شعوبی گری توجیه گردید. اما صدام٬ هر از چندگاهی که تمامیت ارضی کشورش به خطر می افتاد٬ سعی می نمود تا از شیعیان دلجویی کند و به روایت برخی٬ صدام در قبال شیعیان سیاست «نیش و نوش» را برگزیده بود. او به خوبی و بهتر از دیگر رهبران عراق از مذهب برای اثبات حاکمیتش استفاده می کرد. پس از سالهای دهه ی ٬۱۹۷۰ صدام حسین که قصد مشارکت دادن شیعیان در دولت عراق را داشت٬ روش های علمی متعددی را انتخاب کرد. مهم ترین آن ها٬ صنعتی کردن مناطق شیعِی جنوب و سرعت بخشیدن به تغییرات درون روستاها بود. دومین اقدام عبارت بود از نظارت بسیار شدید بر محافل شیعی٬ خصوصاً پس از سال ۱۹۷۹ و پیروزی انقلاب اسلامی در تهران٬ صدام حسین هم چنین سعی کرد با به استحاله کشاندن تشیع٬ خود را به عنوان دوست شیعیان معرفی کند واین کار را به ویژه با انجام حرکات احترام آمیز نسبت به زعمای دین انجام می داد. اما این مسأله٬ هرگز موجب نشد نقش سیاسی به شیعیان داده شود و نهایِت ارفاقی که در قبال شیعیان قائل می شدند٬ در زمینه اقتصادی بود. البته خود شیعیان هم هنگامی که از ایفای نقش های سیاسی ناامید شدند٬ درصدد برآمدند تا با مشارکت در اقتصاد و تجارت٬ ضعف سیاسی خویش را جبران کنند؛ گرچه در برخی برهه ها٬ حتی از مشارکت اقتصادی آنان نیز جلوگیری به عمل می آمد و با در پیش گرفتن سیاست های اقتصادی که به ضرر آنان تمام می شد٬ مانع قدرت گرفتن شیعیان در بعد اقتصادی می گردیدند. فشار بر ضد شیعیان٬ این گروه اجتماعی­ فرهنگی را به سمت و سوی فعالیت اقتصادی سوق داد. به دنبال مهاجرت یهودیان عراق به اسرائیل در سال ٬۱۹۴۸ شیعیان به سرعت سعی کردند در زمینه های اقتصادی و تجارت استعداد و توان خویش را به کار گیرند. اما با رسیدن عبدالسلام عارف به قدرت و اعمال برنامه های ملی سازی٬ به شدت آسیب دیدند. در تعمیق فشار بر شیعیان٬ سیاست های خاصی در پیش گرفته شد؛ از جمله این که سهمیه شیعیان در زمینه واردات و صادرات کاهش یافت و در عوض٬ سهمیه های کسر شده٬ در اختیار عرب های سنی٬ به ویژه افسران بازنشسته قرار گرفت. گرچه نباید فراموش کرد که دوره ی حکومت برادران عارف (عبدالسلام و عبدالرحمن) به نسبت دوران حکومت بعث٬ دوران آرامش نسبی برای آنان به شمار می آید٬ به جهت آن که هر دو برادر٬ تا حدودی به آزادی سیاسی معتقد بودند و شیعیان در این زمان کوشیدند تشکل های خود را سازمان دهی نمایند؛ ولی پس از آن ها٬ به ویژه در زمان حاکمیت حزب بعث٬ محرومیت های سیاسی و اقتصادی به اوج خود رسید. شاید بتوان سال ۱۹۷۱ را٬ آغاز فجایع انسانی در عراق دانست. در این سال٬ بیش از ۱۶۰ هزار نفر از شیعیان دستگیر٬ اعدام و اخراج شدند و این دستگیری ها٬ در طول دهه هفتاد هم چنان ادامه داشت. البته جنایات واقعی بر ضد شیعیان٬ با روی کارآمدن صدام حسین صورت گرفت. وی که در سال ۱۹۷۹ حاکمیت سیاسی عراق را به چنگ آورده بود٬ از همان سالهای اولیه ی ریاست جمهوری اش٬ وحشی ترین جنایات خود را در شهرهای جنوبی و مرکزی مرتکب شد. در سال ٬۱۹۸۰ موج جدیدی از جنایات به وقوع پیوست و این بار به بهانه سرکوب شورشیان و بیش از همه٬ عوامل حزب الدعوه الاسلامی٬ دستگیری ها و اعدام های فراگیری آغاز شد. بیش از دویست هزار نفر از شیعیان دستگیر و اعدام شدند٬ عده ی زیادی از کشور اخراج شده و تعداد زیادی هم گریختند. در دسامبر ٬۱۹۸۸ حکومت عراق طرح بسیار محرمانه ی ” عملیات در باتلاق ها” را به اجرا گذاشت که به موجب آن٬ محاصره ای اقتصادی بر منطقه [شیعی نشین جنوب] تحمیل می گشت٬ روستاها و محصولات کشاورزی به آتش کشیده می شدند و مظنونان توقیف می گشتند. چندی بعد٬ جنگ دوم خلیج فارس به وقوع پیوست؛ جنگی که به صورت گسترده نیروهای آمریکایی را به طور مستقیم وارد منطقه خلیج فارس نمود. در این حین٬ شیعیان جنوب که سال ها سختی و مصیبت را تجربه کرده بودند٬ سر به شورش و اعتراض برآوردند؛ ولی دیری نپایید که دوباره قربانی تعامل آمریکا و صدام حسین شدند. به گفته ی علی حسن المجید پسر عموی صدام٬ رژیم در عملیات سه هفته ای اش برای سرکوب شورش٬ سیصد هزار نفر را کشت. بدین ترتیب٬ شیعیان عراق بیش از سه٬ دهه مورد آزار و اذیت وحشیانه ی حزب بعث قرار گرفته اند و بنابراین٬ بیش از همه از سرنگونی حزب سیاه بعث و به ویژه صدام حسین شادمان شده اند؛ ولی خاطرات گورهای دسته جمعی و پشته های کشته٬ آنان را از تکرار تاریخ می هراساند. از این رو٬ با عنایت به ظلم تاریخی موجود در عراق به جهت عدم حضور در هرم قدرت٬ این بار در تلاش اند برخلاف حرکت سال ۱۹۲۰ که در سایه ی چالش با قدرت خارجی٬ یعنی انگلیسی که به حذف سیاسی آن ها منجر شد٬ در شرایط فعلی با درک موقعیت منحصر به فرد و داشتن اکثریت جمعیتی و سیاسی٬ در آینده ی سیاسی عراق نقش سازنده تری ایفا ۹/۱۲/۲۰۱۵ عراق شیعیان نمایند. گرچه نیروهای اشغالگر٬ افراطی های سنی و کشورهای عرب منطقه٬ از قدرت گرفتن شیعیان عراق خرسند نخواهند شد. هفته نامه ی صبح صادق به نقل از روزنامه ی الوطن عربستان می نویسد: بسیاری از مقامات کشورهای عربی در تماس های فشرده با دولت بوش٬ نگرانی خود را از روی کارآمدن حکومت شیعیان در عراق ابراز کرده اند. از سوی دیگر٬ بوش چندی پیش در یکی از مصاحبه های خود ابراز نمود که ممکن نیست٬ یک دولت شیعه مذهب در عراق بر سر کار آید که ایران بر آن تسلط داشته باشد. اما به هر حال٬ شیعیان به رغم موانع خارجی و اختلافات جدی درون گروهی٬ هم چنان درصددند بازی خوبی را در صحنه ی سیاسی کشور ارائه دهند؛ گرچه میزان موفقیت آنان٬ بسته به تحولات آینده ی این کشور دارد. در تشکیل کنگره ی ملی یک هزار نفری عراق٬ شیعیان توانستند ۶۵ درصد کرسی ها را به خود اختصاص دهند٬ ولی این میزان در طی درگیری های داخلی نجف٬ توسط آمریکایی ها تا ۵۵ درصد به نفع سنی ها تعدیل شد. در تشکیل کابینه ی جدید٬ آنان توانستند حدود پانزده وزارتخانه را در اختیار گیرند و به علاوه٬ کرسی نخست وزیری نیز برای شیعیان تثبیت شده است؛ گرچه در برخی برهه ها به دلیل اختلافات٬ فرصت ها را از دست داده اند؛ برای مثال در جریان انتخاب نخست وزیر٬ تعلل آنان به روی کارآمدن «ایاد علاوی» انجامید. وی که پایه گذار «جنبش وفاق ملی عراق» و عضو سابق حزب بعث است٬ به عنوان یک شیعه ی سکولار شناخته شده است. اما نکته مهم قابل توجه آن است که پست نخست وزیری برای شیعیان تثبیت گردید. مدیریت اجرایی کشور٬ بیش تر در اختیار نخست وزیر است؛ گرچه هنوز به طور دقیق٬ مرزبندی قدرت میان رئیس جمهوری و نخست وزیر روشن نشده٬ اما چارچوب اختیارات شورای ریاست جمهوری از نخست وزیر خیلی کم تر است. از فضای کلی می شود این را فهمید که شورای ریاست جمهوری٬ علی القاعده باید اختیارات کمتری پیدا بکند٬ مگر این که تحول خاصی به وجود بیاید. ضمناً قرار است که شیعیان یک وضعیت حداکثری را در همه ی سازمان های دولتی و همه ی ساختارهای مرتبط با دولت در اختیار داشته باشند؛ اعم از ارتش٬ وزارت دفاع٬ وزارت کشور٬ نیروهای امنیتی­ که در حال حاضر در اختیار سنی ها هستند­ و همین طور در دیگر وزارتخانه ها. این که تا چه میزان این تصمیم اجرا شود٬ بستگی به کارکرد شیعه دارد. اگر شیعه از ابزارهای فشار خود به خوبی استفاده کند و شیعیان به این درک بالا برسند… که اکنون زمان طرح اختلافات درونی نیست و در حال حاضر٬ با چالش های عظیم تری مواجه هستند و اکنون باید یک رابطه تکاملی را با هم تعریف کنند تا همه ی شیعیان بتوانند در کنار هم در جهت رسیدن به آن هدف که احقاق حقوق شیعه است٬ به حرکت درآیند٬ اگر چنین باشد٬ یقیناً می توانند این وعده ها را به انجام برسانند و حتی بیش از آن را نیز تحقق بخشند. به هر حال٬ باید منتظر ماند و دید تحولات نظام سیاسی عراق تا چه میزان در راه منافع شیعیان به وقوع خواهد پیوست. به یقین قدرت یافتن آنان٬ نه تنها پیامدهای مثبتی برای شیعیان عراق٬ بلکه برای هم کیشان در منطقه به همراه خود خواهد داشت؛ به ویژه آن که آنان به لحاظ قومیتی٬ عرب بوده و پیوند مشترکی با اعراب منطقه دارند. اگر شیعیان در عراق به جایگاهی سیاسی دست یابند٬ بی تردید هم چون شیعیان لبنان٬ خواستار تداوم فعالیت های فرهنگی و سیاسی عراق در جهان عرب خواهند بود و البته درصدد تغییر دادن برخی از تلقی های متداول در این جهان نیز برخواهند آمد؛ به ویژه تعصباتی که به شیعیان لطمه زده اند. پیشینه ای که شیعیان در عراق به جا می گذارند٬ شدیداً مورد توجه مردم و حکومت های تمامی کشورهای منطقه قرار خواهند گرفت. با وجود نگرانی های نخبگان سنی در جهان عرب٬ شیعیان احتمالاً با این اعتقاد جزمی که حکومت های عربی ضرورتاً باید سنی باشند٬ مخالفت می کنند و به عرفی که عربیت را سنی گرایی یکی می داند و مدت هاست در فرهنگ جهان عرب نهان است٬ پشت پا می زنند. به بیانی جسورانه تر٬ شیعیان عراقی می توانند گذشته را نیز تحت تأثیر قرار دهند؛ آن ها می توانند تاریخ نگاری عربی را به گونه ای بازسازی کنند که تشیع٬ به عنوان مؤلفه ای اساسی از این تاریخ درآید. مثبت یا منفی بودن پیامدهای احیای سیاسی شیعه در عراق٬ برای شیعیان عرب به عنوان یک کل٬ بسته به عوامل ذیل است: حل تنش های درونی و نیز تنش های میان شیعیان و سنیان٬ چگونگی تصمیم گیری آن ها در مورد مسایل داخلی٬ و نحوه ی ارتباط آن ها با کشورهای منطقه.
۳-۲۹ خلاصه و جمع بندی
در فصل حاضر همان طور که مشاهده شد به طور مفصل موقعیت جغرافیایی ایران را از نظر گذراندیم و سپس صنعت گردشگری را به همراه جاذبه های گردشگری در ایران معرفی کردیم . سعی کردیم تا حدودی عملکرد سازمان میراث فرهنگی را در این راستا بیان کنیم .عواملی را که بر روی تبلیغات موثر بودند را نام برده وتوضیح دادیم . و در نهایت کشور عراق را معرفی نموده و توضیحاتی در خصوص جغرافیای عراق بیان کردیم .
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل اطلاعات
۴-۱ مقدمه

تجزیه و تحلیل داده های جمع آوری شده به منزلۀ پل ارتباطی برای رسیدن به نتایج پژوهش است در فصل چهارم گزارش می آید. در این فصل از گزارش پژوهشگر به توصیف ویژگی های نمونه بر اساس اطلاعات بدست آمده پرداخته و با اجرای آزمون آماری مناسب در مورد معناداری رابطه ها و تفاوت ها و تعمیم نتایج بدست آمده به جامعه مورد نظر اقدام می کند.

در پژوهش حاضر نیز در دو سطح توصیفی و استنباطی به تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده پرداخته شده است در سطح توصیفی از شاخص های فراوانی ( فراوانی مطلق، درصد فراوانی، فراوانی تراکمی ) و نمودار ستونی و دایره ای استفاده شده است. جهت بررسی فرضیه ها نیز ضمن رسم جداول توزیع فراوانی دوبعدی، با بهره گرفتن از آزمون خی دو تک متغیری و دو متغیری، به تجزیه و تحلیل استنباطی پرداخته شده است. شایان ذکر است که فصل حاضر در دو بخش زیر ارائه شده است :

بخش اول) تجزیه و تحلیل توصیفی

بخش دوم ) تجزیه و تحلیل استنباطی

۴-۲ ویژگی های فردی پاسخگویان

جدول ۴-۱ : توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب جنسیت